Dizẹmba 22, 1929 a biẹ mẹn. Obhi idunmhun khere bhi Noville nan da mun ugbo, nọn sikẹ Bastogne nọn ribhi Ardennes bhi Belgium, ọle a da biẹ mẹn. Mẹn wo manman deba ene biẹ mẹn sọnyẹnmhẹn bhi enan beji mẹn ha wanre. Obọ, ọle mẹn bi obhio mẹn nin khere natiọle Raymond rẹ minọ amẹn-iyẹn sibhi ẹmena nesẹmhan re ukpẹdẹ-ukpẹdẹ, yẹ deba rọ emhin nin mhan kọ bhi ugbo. Bhi idunmhun nọnsẹmhan, ọrebhe ko wẹnna kugbe rẹ rẹkpa egbe.

Otuẹ Catholic ene biẹ mẹn ha yo, ele wo mun ọne otuẹ mhọn nọnsẹn. A i gbo miẹn ele bha yo otuẹ ẹdẹ Sọnde. Ọkpakinọn, bhi egbe ukpe 1939, ekanẹfan eso da na bhi England vae bhi idunmhun nọnsẹmhan. Ele da ha ne ebe natiọle Consolation (nan ki tiọle Awake! nian) ji aba mẹn. Aba mẹn da wo dọ daghe ọle ghe ẹmhọanta emhin ne ribhi ene ebe khin. Ọnan da re ọne ọhubhudu nanlẹn rẹ munhẹn ha tie Baibo. Beji ọle ki zobọ bhọ rẹ ha yo otuẹ, idiake nesẹmhan nin mhan rẹ ko ha lu emhin kugbe, da wo munhẹn ha kpokpo ọle. Ele bha ho nin ọle zobọ bhọ rẹ ha yo otuẹ Catholic, ọnan da wo re ele nin aba mẹn ha gbugan ọne ẹmhọn.

Uwedẹ nin ele rẹ ha kpokpo aba mẹn da wo ha ba mẹn bhi egbe. Ọnan re mẹn nan ọne erọnmhọn nin mẹn ka tẹmhọnlẹn beji mẹn mun ọne okha nan ke. Mẹn da wo manman ha ghọnghọn beji idiake nesẹmhan zobọ bhọ rẹ ha kpokpo aba mẹn. Ọnan da wo re mẹn rẹọbhọ ghe, Jehova hi “Ọnọn họn erọnmhọn.”

Bhi Mee 10, 1940, eyokhọnlẹn ọsi Germany da mun ọkhọn vae bhi Belgium. Ọnan da re ẹbho ne bunbun nẹ sibhi ọne agbaẹbho re. Azagba-uwa nọnsẹmhan da nẹ diọbhi obọ ọsi saot bhi France. Beji  mhan rẹ nẹ khian, mhan wo khian de fiọbhi eji eyokhọnlẹn ọsi Germany bi ọsi France da ha ne egbe khọn.

Ẹghe nin mhan rẹ fikie diọbhi eji mhan da nyẹnlẹn, mhan da kere ghe, a muno ene bunbun bhi emhin nesẹmhan. Awa nọnsẹmhan natiọle Bobbie ọkpa ki gbe obokhian nin mhan. Ọne emhin nọn sunu nan da re mẹn ha riale, ‘Bezẹle nin okhọnlẹn bi iloya da ribhọ?’

Bhi ọne ẹghe nan, mhan da wo manman miẹn ikoudure beji obhio mhan nin Emile Schrantz a rẹnẹ ji mhan. Ọwanlẹn bi ọkanẹfan ọne obhio mhan nan ha khin. Ọle da re Baibo rẹ re otọle man mhan ebezẹle nin iloya da ribhọ, yẹ re ewanniẹn ọbhi inọnta ebhebhe nin mẹn ha mhọn rẹji ẹmhọn iẹnlẹn. Ọnan da re mẹn dọ deba Jehova ha mhọn ikolu nọn ziẹn, yẹ re mẹn rẹọbhọ ghe Osẹ ọsi oyẹẹ ọle khin.

Ọkuẹsẹ ọne okhọn fo, azagba-uwa nọnsẹmhan da wo miẹn isẹhoa rẹ ha miẹn ene ibhio mhan ẹghe rebhe, yẹ nin ele zilo. Bhi Ọgọst 1943, obhio mhan natiọle José-Nicolas Minet da rẹnẹ re bhi eji mhan da nyẹnlẹn, yẹ re ọta man. Ọle da nọọn yọle, “Họla ho nọn mianmẹn?” Mẹn bi aba mẹn da khua obọ okhun, mhan veva da mianmẹn bhi obhi ẹdẹ khere nọn sikẹ ugbo nọnsẹmhan.

Bhi Dizẹmba 1944, eyokhọnlẹn ọsi Germany da gbo kie mun ọne okhọn nin ele ha khọn ke bhi obọ ọsi wẹst bhi Europe. Ọne okhọn nan ẹbho kẹ tiọle Battle of the Bulge. Eji a da ha khọn ọne okhọn wo sikẹ eji mhan da nyẹnlẹn. Ranmhude ọnan, ugha nọn ribhi otọ uwa nọnsẹmhan mhan ki da ha nyẹnlẹn bhi ebe sẹbhi uki ọkpa. Ẹdọkpa beji mẹn dagbare nin mẹn dọ re ebale nin emhin-uri nesẹmhan le, bọmbu da wo re osukpa de, bhiriọ okhun uwa bhi eji mẹn ha ye da wo ban fia. Ọyokhọnlẹn ọkpa ọsi America nọn ha ribhi egbegbe ọne uwa da reso yọle, “Nowẹ bhi otọ!” Mẹn da runẹ bu ọle yẹ nowẹ bhi otọ, sẹyẹ, ọle da mun ukparu ẹlọnmhọn nọnsọle mẹn bhi uhọnmhọn nin ọle rẹ gbega mẹn.

Beji a khọn ọne okhọn fo, mhan da sabọ ha nin ibhio mhan ne ribhi agbotu nọn ribhi Liège zilo ẹghe rebhe. Rẹ na bhi eji ele ye rẹ sẹbhi eji mhan ye dẹ ree sẹbhi mile 56. Akizẹbue, mhan da ha mhọn obhi usun khere nin mhan rẹ do ikolo oga bhi Bastogne. Bhi ọne ẹghe nan, mẹn da ha wẹnna bhi eji a da ha igho uhọnmhọn, ọnan da re isẹhoa nin mẹn rẹ luẹ ebi a re guẹzọ yẹ (law). Akizẹbue, mẹn da miẹn iwẹnna  gọvamẹnt. Bhi 1951, mhan da mhanmhan obhi usikoko khere bhi Bastogne. Ẹbho ne vae bhi ọne usikoko dẹ bun sẹbhi itue iyisẹn. Obhio mhan nin okhuo natiọle Elly Reuter, nọn lu iwẹnna ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe da yẹ vae. Eji ọle hẹn ikẹkẹ na rẹ vae bhi ọne usikoko dẹ ree sẹbhi mile 31. O bha bue gbe, mhan da zẹ egbe bhi ọshọ, yẹ muegbe rẹ bọ egbe. Bhi ọne ẹghe nan, a da tie Elly nọn dọ yo Isiku osi iGiliẹd bhi United States. Bhiriọ, ọle da gbẹn ebe ji ibhio mhan bhi Bẹtẹ nọn ke okhun nẹ rẹ taman ele ebezẹle nin ọle i da sabọ yo ọne isiku. Obhio mhan nin Knorr nọn ha rẹ agbotu khian ẹghenin da fẹkẹ ji ọle lẹn ghe, asabọmiẹn ẹdọkpa, ọle bi ọdọ ọle dẹ ko yo ọne isiku. Bhi Fẹbuare 1953, mhan da bọ egbe.

Bhi ọne ukpe nin sẹyẹ, mẹn bi Elly nin okhuo mẹn da yo usikoko natiọle New World Society Assembly nan do bhi Yankee Stadium, nọn ribhi New York. Beji mhan ribhi enin, mẹn da miẹn obhio mhan nin okpea nọn yọle ghe, ọle dẹ re iwẹnna esili nin mẹn, yẹ yọle nin mẹn vae dọ ha nyẹnlẹn bhi United States. Mhan ki ta ọne ẹmhọn man Jehova bhi erọnmhọn fo, mhan da zẹ nin mhan rẹ zẹ ọne iwẹnna obọ, yẹ fikie diọbhi Belgium dọ ha rẹkpa bhi obhi usun khere nan mun gbọ bhi Bastogne. Ebe sẹbhi itue igbe ribhi ọne usun. Bhi ukpe nọn rẹkhan ọlẹn, mhan da biẹ ọmọn okpea nin mhan ha tiọle Serge. Uki ihinlọn ki gbera nan biẹ ọle, ọle da ha khọnmhọn. Ọ ba bhi egbe a ghe, ọle da yu. Mhan da viẹ bu Jehova bhi erọnmhọn yẹ taman ọlẹn ebi emhin dia mhan yẹ, sẹyẹ, iruduba ọsi ariọkpanọ da re ikoudure nin mhan.

Bhi Ọtoba 1961, mẹn da miẹn iwẹnna nin mẹn re ẹgheso ha lu, nọn re otọ nin mẹn rẹ ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Bhi ọne ukpẹdẹ nin sẹyẹ, obhio mhan nọn ha sun Bẹtẹ nọn ribhi Belgium da tie mẹn bhi ifoni. Ọle da yọle si mẹn dẹ sabọ dọ ha lu iwẹnna ọsi circuit servant, nan ki tiọle iwẹnna ọfẹotughe nian. Bhiriọ, mẹn da nọọn ọlẹn yọle, “Ọ i da be ha mhẹn sade mhan ka munhẹn ha lu iwẹnna ọsi ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe fo?” Ọle da yọle ehe. Uki elẹnlẹn ki gbera nin mhan munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan, mhan da munhẹn ha lu iwẹnna ọfẹotughe bhi Sẹtẹmba 1962.

Mhan ki lu iwẹnna ọfẹotughe bhi ẹkẹ ikpe eva, a da yọle nin mhan dọ ha ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi Brussels. Ọtoba 1964, ọle mhan munhẹn ha ga bhi ọne Bẹtẹ. Mhan wo miẹn erọnmhọn ne bunbun bhi Bẹtẹ. Ọ bha bue gbe nin mhan sẹbhi enin beji obhio mhan nin Knorr dọ fẹ ọne Bẹtẹ ghe bhi ukpe 1965. Ọ da wo han mẹn ilo beji a yọle ghe, mẹn ki da ha sun ọne Bẹtẹ. Akizẹbue, a da tie mẹn bi okhuo mẹn nin mhan dọ yo Klass nọnzi 41 ọsi Giliẹd. Ọta nin obhio mhan nin Knorr tale bhi ikpe 13 ne gbera da gene dọ munsẹ. Mhan ki yo ọne isiku fo, mhan da fikie diọbhi Bẹtẹ nọn ribhi Belgium.

Mẹn sẹ wo miẹn isẹhoa rẹ noo ẹmhọn uhi nin mẹn luẹ rẹ rẹkpa ibhio mhan rẹ sabọ ha lu ilọnmhọn oga bhi Europe bi bhi ije ebhebhe. (Fil. 1:7) Ọne iwẹnna nan sẹ wo re isẹhoa nin mẹn rẹ miẹn eria ne ribhi ihe bhi agbaẹbho ne bun gbera 55 nan da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Nin mẹn rẹ dọ ha taman ene eria nan ne ribhi ihe ghe, ọria nọn lẹn ẹmhọn uhi mẹn khin, mẹn ki taman ele ghe ‘ọguamhandia nọnsi Osẹnobulua mẹn khin.’ Jehova mẹn  wo bu bhi erọnmhọn nọn dia mẹn, ranmhude mẹn lẹnmhin ghe, “inian ọkhọle nọnsi ojie [la ọsi ọbhuohiẹn] diabe ẹdẹ bhi obọ nọnsi Jehova. Eje ghọn ọlẹn Ọle dia ọle diọ.”—Prov. 21:1.

Emhin ọkpa nọn sunu nọn manman rẹso mẹn hi, ebe sunu bhi ẹghe nin mẹn rẹ nin ọria ọkpa talọ nọn wẹnna bhi agbotu ọkpa nan mun gbọ bhi Europe ne mhọn obọ bhi ẹmhọn uhi. (European Parliament) Mẹn sẹ wo ji ọle lẹn igba ne bunbun ghe mẹn ho nin mẹn nanlẹn zilo, bhi ọkike ọle, ọle da ka nin mhan rẹ miẹn egbe. Ọle da yọle, “Ihuẹnlo isẹn ọkpa mẹn ha re nin uwẹ, ọ i da gbera iriọ.” Ẹghenin, mẹn da gbe uhọnmhọn kotọ, yẹ munhẹn ha nan erọnmhọn. Ọne okpea ki da nọọn mẹn ebi mẹn lu. Mẹn da khua uhọnmhọn okhun taman ọlẹn yọle, “Mẹn khuẹnmhẹn Osẹnobulua ranmhude ọkpa bhi ene wẹnna nanlẹn uwẹ khin.” Ọle da nọọn mẹn yọle, “Be uwẹ re ọnin ta?” Mẹn ki da re ẹmhọn nọn ribhi Rom 13:4 man ọlẹn. Ranmhude ọyo-otuẹ ọle khin, ẹmhọn nọn ribhi ọne Baibo nan da wo rẹso ọle. Be ki nabhọre? Ọle da re ihuẹnlo ọgban nin mẹn rẹ nin ọle zilo, sẹyẹ, ikolo nin mhan ko do da wo deọbhọ. Ọle bhọ da yọle ghe iwẹnna nin mhan lu ti ọle bhọ.

Bhi ikpe ne bunbun nian, ẹbho nesi Jehova sẹ mun ẹmhọn kẹkẹ diọbhi ikotu nọn ribhi Europe. Ẹmhọn bii, nan rẹ miẹn Kristiẹn bha deba ibo soso, ẹmhọn igho uhọnmhọn bi ẹmhọn ebhebhe ne dia iriọ. Ọ wo manman ti mẹn bhọ rẹ ha mhọn ọne isẹhoa rẹ daghe ebi Jehova rẹ rẹkpa mhan rẹ khọn miotọ yẹ. A sẹ wo bhu Esali Jehova ohiẹn nọnsẹn bhi ẹmhọn ne bun gbera 140 bhi European Court of Human Rights.

Akizẹbue, mẹn bi obhio mhan nin Philip Brumley, nọn ga bhi Bẹtẹ nọn ke okhun nẹ, bi obhio mhan nin Valter Farneti, nọn ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi Italy da ko dọ rẹkpa ibhio mhan ne ribhi Cuba rẹ miẹn isẹhoa rẹ manman ha ga Jehova, ranmhude nan rẹ mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi enin. Mẹn da gbẹn ebe ji ọfisi ọsi Cuba nọn ribhi Belgium, yẹ bu ọria nan yọle nọn talọ ọbhi ẹmhọn nọnsẹmhan. Bhi ikolo ọhẹnhẹn nin mhan do, mhan bha sabọ re ọne ẹmhọn ọ i nọnsẹn nọn zẹle nan da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi enin.

Mhan ki nan erọnmhọn ji Jehova fo nọn dia mhan, mhan da taman ele nin ele re otọ nin mhan rẹ muno Baibo ne bun sẹbhi 5,000 vae bhi Cuba. Gene-gene, ele da ka, mhan da sabọ muno ene Baibo diọbhi enin, yẹ gha ele nin ene ibhio mhan. Ọnan da re mhan rẹọbhọ ghe Jehova gene ha nan erọnmhọn nin mhan. Mhan da gbo kie taman ele nin ele re otọ nin mhan rẹ muno Baibo ne bun sẹbhi 27,500 diọbhi enin. Ele da yẹ re otọ nin mhan rẹ lu iriọ. Ọ da wo re mẹn ha ghọnghọn rẹ rẹkpa ibhio mhan ne ribhi Cuba rẹ sabọ ha mhọn Baibo.

Mẹn sẹ wo rẹnẹ diọbhi Cuba igba ne bunbun dọ talọ nyan ẹmhọn eso nọn ha re otọ nin mhan rẹ  manman ha lu iwẹnna oga bhi enin. Ọnan sẹ wo re isẹhoa nin mẹn rẹ deba eria eso ne wẹnna bhi gọvamẹnt ha mhọn ikolu nọn mhẹn.

Bhi 1994, ibhokhan Tutsi ne bun gbera itue 1,000,000 a gbono a bhi Rwanda ranmhude okhọn nan ha khọn lẹn bhi enin. Eso bhi ibhio mhan deba bhi ene ẹbho nan gbono a. Bhiriọ, a da je ibhio mhan eso nin ele dọ muno ebale bi emhin eso ne khẹke ji ibhio mhan bhi enin.

Mhan ki sẹbhi Kigali, mhan da kere ghe a re osisi zanzan eji a da zedu ebe nesẹmhan nọn ribhi enin an, bi eji a da muno ebe nesẹmhan sotọ. Mhan wo họn okha ne i mhẹn kẹkẹ rẹji ebi a rẹ re ọpia gbono ibhio mhan an yẹ. Ọkpakinọn, mhan yẹ wo họn ẹmhọn ebi ibhio mhan rẹ ha re oyẹẹ man egbe yẹ. Bhi ọsi ijiẹmhin, mhan da miẹn azagba-uwa ọkpa ọsi Esali Jehova ne na bhi idunmhun ọsi Hutu vae, ne re obhio mhan nọn na bhi idunmhun ọsi Tutsi vae he bhi ẹkẹ uhio bhi ebe sẹbhi ikpẹdẹ 28. Bhi ikolo ọkpa nin mhan do bhi Kigali, mhan da sabọ re Baibo rẹ re ikoudure nin ibhio mhan ne bun gbera 900.

Mhan ki sibhi enin re, mhan da diọbhi Zaire (nan ki tiọle Democratic Republic of the Congo nian) dọ ha guanọ Esali Jehova ne nẹ sibhi Rwanda re diọbhi agọ nọn ribhi Goma nin ẹbho nin emhin idunmhunre khu sibhi agbaẹbho nọnsele re diọ i. Mhan bha sabọ miẹn ene ibhio mhan, bhiriọ, mhan da bhii ji Jehova nọn rẹkpa mhan rẹ miẹn ele. Ẹghenin, mhan da daghe ọria khian bu mhan de, bhiriọ, mhan da nọọn ọlẹn si ọle lẹn Esali Jehova soso. Ọle da yọle “ehe, Ọsali Jehova mẹn khin. Ọ dẹ ti mẹn bhọ rẹ rẹman bha eji ibhio mhan nan jere ne re iyobọ nin ẹbho nin emhin idunmhunre sunu je ye.” Mhan bi ene ibhio mhan nan ki ko do ikolo fo, mhan da dọ re Baibo rẹ re ikoudure nin ibhio mhan ne bun sẹbhi itue 1,600 ne nẹ diọbhi agọ nin ẹbho nin emhin idunmhunre sunu je diọ i. Mhan da yẹ tie ilẹta nin Otu Nọn Sun Oga gbẹn ji ele man ele. Ọ da wo ti ene ibhio mhan bhọ rẹ họn ọne ọta nan nọn ribhi ọne ilẹta: “Ẹghe rebhe mhan rẹ nan erọnmhọn ji bha, mhan lẹnmhin ghe Jehova i da fikekegbe bha.” Ẹmhọanta ọne ọta nan nin Otu Nọn Sun Oga ta wo ha khin. Ẹlẹnan nian, Esali Jehova ne wo re eghọnghọn ha ga Jehova bhi Rwanda bun gbera itue 30,000.

Ebe sẹbhi ikpe 58 ki gbera nin mẹn bi okhuo mẹn bọ egbe, ọle da yu bhi ukpe 2011. Mẹn da bu Jehova bhi erọnmhọn yẹ taman ọlẹn ebi ẹmhọn uu ọsi okhuo mẹn ba mẹn bhi egbe sẹ yẹ. Ọle da ko mẹn udu re. Ẹmhọn Agbejele nin mẹn ha taman idiake nesẹmhẹn hi emhin ọbhebhe nọn re ikoudure nin mẹn.

Arẹmiẹn mẹn gbera ikpe 90 nian, mẹn yẹ wo dagbare bhi inẹbho uzana-uzana. Ọ wo ti mẹn bhọ ghe, mẹn sabọ yẹ ha re iyobọ nin ọfisi nọn mhọn obọ bhi ẹzọ nan gui bhi Bẹtẹ nọn ribhi Belgium, rẹ ha noo ebi mẹn lẹn rẹ rẹkpa ẹbho, yẹ re ikoudure nin ibhio mhan nin usẹn ne ribhi Bẹtẹ.

Ọ ki sẹ ikpe 84 nian nin mẹn nan erọnmhọn ọhẹnhẹn nin mẹn nan ji Jehova. Ọne ẹghenin mẹn rẹ munhẹn deba Jehova ha mhọn ikolu nọn yẹ ribhọ rẹ dọ sẹbhi ẹlẹnan. Ọ wo ti mẹn bhọ ghe, bhi ẹdagbọn iẹnlẹn nọnsẹmhẹn rebhe Jehova wo ha kaehọ erọnmhọn nọnsẹmhẹn.—Ps. 66:19. b