Ẹbho ne bunbun lẹnmhin ghe, bhi ẹghe ẹdẹlẹ, ebe nan re ipaparọs lu, ọle ibhokhan Egypt kẹ noo rẹ gbẹn ebe. Ibhokhan iGreek bi ibhokhan iRome yẹ noo ipaparọs rẹ gbẹn ebe. * Ọkpakinọn, ẹbho ne bunbun bha lẹn ghe, ọ iyi ebe ọkpa a noo ipaparọs rẹ gbẹn, a yẹ noo ọle rẹ bọn okọ.

Bhi ikpe 2,500 ne gbera, Isaiah nin akhasẹ da tale ghe, ẹbho ne ha nyẹnlẹn bhi egbegbe ẹdẹ ọsi Ethiopia da ha je ukọ uhọnmhunje kẹkẹ. Okọ nan re ipaparọs lu ene ukọ ha noo rẹ yo ene uhọnmhunje. Akizẹbue, Jeremiah nin akhasẹ da tale ghe, ekhẹn iMedes bi Persia dẹ mun okhun bu Babylon, yẹ tuẹ okọ nọnsele a nin ele re ipaparọs rẹ lu, beji a ha da miẹn ghe ele bha sabọ nẹgbe.​—Isa. 18:​1, 2; Jer. 51:32.

Ahu ẹlinmhin nọn khiale nọnsi Osẹnobulua a rẹ gbẹn iBaibo. Bhiriọ, ọ ida han mhan ilo ghe, ẹkhẹn azemhinre miẹn emhin nọn rẹman ghe, a ka ha noo ipaparọs rẹ bọn okọ bhi ẹghe ẹdẹlẹ. (2 Tim. 3:16) Be ele ki gua otọ ọle miẹn? Ele da dọ gua otọ emhin eso ne rẹman ghe, ẹbho ka ha noo ipaparọs rẹ bọn okọ bhi otọ Egypt.

A drọ emhin, yẹ vinọn emhin ọbhi idin ọsi ibhokhan Egypt, nọn rẹman ebi ẹbho rẹ ha ne eran ipaparọs yẹ, bi ebi ele rẹ ha noo ele rẹ bọn okọ. Ikpea ha gia eran ipaparọs, ele ki sie ọle kugbe. Ele ki re emhin rẹ ha gbe ọle. Ranmhude abodẹ ea eran ipaparọs mhọnlẹn, a ha sie ọle kugbe yẹ manman diẹn ọlẹn toto, ọ ki sigba nọnsẹn. Beji a gbẹn ọbhi ebe ọkpa natiọle A Companion to Ancient Egypt, okọ nan re ipaparọs lu dẹ sabọ tan sẹbhi uwa igedege isẹn. Bhiriọ, ukpokpo nan ha rẹ ha gua ọle bhi obọ veva sabọ bun sẹbhi 20 la 24.

Eran ipaparọs wo kpoa bhi egbegbe ẹdẹ Nile bhi otọ Egypt. Sẹyẹ, ọ wo lẹkhẹ nan rẹ noo eran ipaparọs rẹ bọn okọ. Arẹmiẹn eran ẹbho ki ha noo rẹ bọn okọ ne manman kpọnọ, ene gbe ehẹn bi ohuẹ sẹyẹ noo okọ ne dia khere-khere nan re ipaparọs lu.

A wo noo okọ nan re ipaparọs lu na bhi ikpe ne bunbun. Obhokhan iGreek ọkpa nọn gbẹn ebe natiọle Plutarch nọn nyẹnlẹn bhi ẹghe nin etuegbe nesi Jesu rẹ sẹyẹ ha ribhi ọne otọ nan da yọle ghe, ẹbho eso wo sẹyẹ ha noo okọ nan re eran ipaparọs lu ẹghenin.