1-2. Emhin kpataki nela ọkhẹke nin ibhokhan Ju ne ha ribhi Babilọn zẹ rẹ lu? (Ezra 1:2-4)

 OJIE ọsi Babilọn da yọle ghe, ibhokhan Ju ne mọn da ribhi imun bhi otọ Babilọn bhi ikpe 70 nian dẹ sabọ fikie ha khian agbaẹbho nọnsele bhi otọ Izrẹl. (Tie Ezra 1:2-4.) Jehova hi ọnọn ha mhọn obọ bhi ọnan. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ibhokhan Babilọn ikẹ fan ẹbho nin ele mun bhi imun fia. (Isa. 14:4, 17) Ọkpakinọn bhi ọne ẹghe nan, a da miẹn Babilọn ahu. Bhiriọ, ọria nọn ki ha gbẹloghe otọ Babilọn da taman ibhokhan Ju ghe ele sabọ rẹ fikie ha khian agbaẹbho nọnsele. Ranmhude ọnan, ọ da khẹke nin ibhokhan Ju rebhe zẹ emhin nin ele ha lu, manman nọn ene ọdanfẹn-uwa. Ọ da khẹke nin ele zẹ si ele dẹ ha khian agbaẹbho nọnsele, la si ele dẹ debhi Babilọn an. Asabọmiẹn ọ ida lẹkhẹ nin ibhokhan Ju rẹ zẹ ọne ele ha lu. Bezẹle?

² Asabọmiẹn ene bunbun bhi ẹwẹ ele wo manman dọmanlẹn, bhiriọ, ọ ida lẹkhẹ nin ele rẹ khian okhian nọn sẹ iriọ. Sẹyẹ, beji a miẹn enin a da biẹ ene bunbun bhi ẹwẹ ele, ọ ida lẹkhẹ nin ele rẹ kpanọ, ranmhude enin ọkpa ele lẹn. Rẹji ele, inian otọ Izrẹl diabe agbaẹbho ọsi aba ele nin odede. Asabọmiẹn ibhokhan Ju eso wo manman ha mhọn emhin bhi otọ Babilọn, bhiriọ, ọ ida lẹkhẹ nin ele rẹ ze uwa nọnsele obọ, la ẹki nin ele do dọ ha nyẹnlẹn bhi agbaẹbho nin ele bha lẹn.

3. Elele nela khẹ ibhokhan Ju ne muegbe nin ele rẹ fikie ha khian otọ Izrẹl?

³ Bhi ọkhọle ọsi ibhokhan Ju ne sun rẹkhan Jehova, ele lẹnmhin ghe emhin esili kẹkẹ nin ele ha miẹn sade ele fikie diọbhi agbaẹbho nọnsele ha mhẹn gbera emhin nọn hi ki rẹ khin nin ele ha fikeke gbe bhi otọ Babilọn. Emhin esili nọn ke okhun nẹ nin ele ha miẹn hi, nin ele rẹ ha ga Jehova. Arẹmiẹn ibhokhan Babilọn  mhọn uwa oga ne bun gbera 50 nin ele da ga oga ohoghe nọnsele, ibhokhan Izrẹl bha ha mhọn uwa oga soso nin ele da ga Jehova. Ukhuo izọese soso bha ha ribhi otọ Babilọn nin ibhokhan Izrẹl ha sabọ noo rẹ zọese ji Jehova, beji uhi nin ọle na bhi obọ Mozis gbe tale. Sẹyẹ, ele bha ha mhọn ojohẹn soso nọn ha nin ele ha lu ọne izọese. Rẹ deba ọnin, ibhokhan Babilọn ne imun ekpẹn nin Jehova, la re obọ rẹkhan uhi nesọle bhọ manman bun gbera ibhokhan Izrẹl. Ene bunbun bhi ibhokhan Ju ne wo ha sun rẹkhan Jehova da wo ha guanọ nin ele fikie ha khian agbaẹbho nọnsele, beji ele ha da dọ ha ga Jehova bhi enin bhi uwedẹ nin ọle guanọ.

4. Urẹkpa nela Jehova yọle ọle dẹ re nin ibhokhan Ju ne da fikie ha khian agbaẹbho nọnsele?

⁴ Ọ dẹ re ibhokhan Izrẹl ebe sẹbhi uki enẹn rẹ na bhi Babilọn khian sẹbhi otọ Izrẹl. Ọkpakinọn, Jehova da ve nin ele ghe ọle dẹ ne emhin nọn hi ki rẹ khin nọn ha sabọ de ele idobolo kie bhi uwedẹ. Ẹzaya nin akhasẹ da gbẹn yọle: “Hẹnhẹn uwedẹ nọnsi Jehova! Ze uwedẹ nọn dia na ugbẹbubu nin Osẹnobulua nọnsẹmhan. . . . A dẹ re eje bha riẹriẹ bhi ọne ukhuo kiẹn eje manman riẹriẹ a.” (Isa. 40:3, 4) Ria ẹmhọn ọnan ghe: Uwedẹ na ugbẹbubu gbera, sẹyẹ ọne uwedẹ wo riẹriẹ a. Ọ dẹ wo lẹkhẹ nin ọria rẹ na ọne uwedẹ nan yo okhian. Ọ dẹ wo lẹkhẹ nin ibhokhan Izrẹl rẹ na ọne uwedẹ nọn wo riẹriẹ nan gbera. Ele ida dọ ha hẹn oke yẹ kpono wẹnre. Sẹyẹ, ọnan da kẹ nẹ.

5. Be bhọ a tie ọne uwedẹ arẹkhọkhọ nọn na otọ Babilọn ha khian otọ Izrẹl?

⁵ Uwedẹ kẹkẹ nin mhan na gbera ẹlẹnan mhọn elin kẹkẹ nan tie ele. Iriọ yẹ nọn. Ọne uwedẹ arẹkhọkhọ nin Ẹzaya tẹmhọnlẹn yẹ mhọn elin. Ọle da gbẹn yọle: “Uwedẹ dẹ dọ ha ribhi enin, ehe, uwedẹ natiọle, Uwedẹ ọsi Ikhiale. Ọria nọn bha khia ida sabọ na bhọ.” (Isa. 35:8) Be bhọ ọne ive nan ha khin rẹji ibhokhan Izrẹl ẹghenin? Sẹyẹ, be ọ khin rẹji mhan ẹlẹnan?

6. Bezẹle nan da ha tie ọne uwedẹ, uwedẹ nọn khiale?

⁶ “Uwedẹ ọsi ikhiale”—elin nọn mhẹn wo khọnan nan mun hẹ uwedẹ! Bezẹle nan da ha tiẹ ọne uwedẹ nan uwedẹ nọn khiale? Ranmhude a ida re otọ nin obhokhan Izrẹl soso nọn fikie ha khian agbaẹbho nọnsọle rẹ dọ ha lu emhin ne bha khia, bọsi nin ọle rẹ ha nyẹn iẹnlẹn esankan, ha ga ẹbọ, la lu emhin ebe ebhebhe ne dia inian. Ọ da khẹke nin ibhokhan Ju ne da fikie ha khian otọ Izrẹl ha yi ẹbho ne khiale bhi ẹlo nọnsi Jehova. (Deut. 7:6) Ọnan bha rẹman ghe, ibhokhan Izrẹl ne sibhi otọ Babilọn re ida fi emhin eso denọ bhi iẹnlẹn nọnsele beji emhin nin ele lu ha da ha ti Jehova bhọ.

7. Emhin nela ọkhẹke nin ibhokhan Ju eso fidenọ? Re ijiẹmhin man.

⁷ Beji mhan ka ta, otọ Babilọn a da biẹ ibhokhan Ju ne bunbun. Sẹyẹ, uwedẹ nin ele rẹ ria eria, bi uwedẹ nin ele rẹ lu emhin ki wo manman guẹ ene bunbun bhi ẹwẹ ele bhi egbe. Ikpe ne bunbun rẹ gbera nin ibhokhan Ju fikie ha khian otọ nọnsele, Ẹzra da dọ lẹn kere ghe, eso bhi ẹwẹ ele dọ ha ne ikhuo ne iga Jehova bhi amhẹn. (Ex. 34:15, 16; Ezra 9:1, 2) Ọ da wo han Nẹhimaya nin Gọvanọ ilo ghe, ikpe ne bunbun sẹyẹ rẹ gbera, ibhokhan nan biẹ bhi otọ Izrẹl bhọ isabọ zẹ urolo ọsi ibhokhan Ju. (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Be ene ibhokhan nan ha rẹ sabọ dọ hoẹmhọn Jehova, yẹ ha ga ọle yẹ sade ele isabọ zẹ urolo Hibru, nọn yi urolo nan rẹ gbẹn Ọta nọnsi Osẹnobulua? (Ezra 10:3, 44) Emhin kẹkẹ wo ha ribhọ nọn khẹke nin ibhokhan Izrẹl fidenọ bhi iẹnlẹn. Ọkpakinọn, ọ dẹ lẹkhẹ nin ele rẹ fi ene emhin nan denọ bhi otọ Izrẹl, bhi eji a da fẹkẹ kie dọ ha mun oga ẹmhọanta gbọ.—Neh. 8:8, 9.

8. Bezẹle nọn da khẹke nin emhin ne sunu bhi ikpe ne bunbun ne gbera rẹtẹ mhan ẹlẹnan? (Fẹ adudu nọn ribhi odalo ọle ghe.)

⁸ Emhin nin mhan sẹ wo tẹmhọnlẹn mhẹn bhi ehọ a. Ọkpakinọn, ẹbho eso sabọ rẹ ha riale,  ọne emhin nan nọn sunu ji ibhokhan Ju bhi ikpe ne bunbun ne gbera be mhọn ebi ọ rẹ rẹso mhan ẹlẹnan? Ehe, ranmhude “Uwedẹ ọsi Ikhiale” mhan da yẹ khian ẹlẹnan. Aharẹmiẹn okhun mhan ha da nyẹnlẹn la ọne otọ nan nọn, ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe rẹ wo ha khian bhi “Uwedẹ ọsi Ikhiale” ranmhude ọ dẹ sabọ rẹkpa mhan rẹ wo ha ga Jehova nian, bi bhi ẹghe odalo, bhi ẹghe nin ọle ha rẹ re ọne otọ nan kiẹn otọ ọfubhegbe. b (John 10:16) Rẹ na bhi ukpe 1919 C.E. ha vade, ẹbho ne bunbun sẹ wo sibhi Babilọn Nọn Khua re, nọn yi oga ohoghe rebhe ne ribhi ọne otọ agbọn nan, yẹ dọ munhẹn ha khian bhi ọne uwedẹ nan. Asabọmiẹn, ọkpa bhi ẹwẹ ele uwẹ khin. Arẹmiẹn ebi sẹbhi ikpe 100 ne gbera a munhẹn ha khian bhi ọne uwedẹ nan, ẹbho ne bunbun ka wo wẹnna rẹ hẹnhẹn ọne uwedẹ nan ọbhi otọ ọkuẹsẹ ọne ẹghe nan.

9. Beji Isaiah 57:14 rẹman, be a rẹ munhẹn ha hẹnhẹn “Uwedẹ ọsi Ikhiale” ọbhi otọ yẹ?

⁹ Rẹji ibhokhan Ju ne ha kpanọ sibhi otọ Babilọn re, Jehova da lu ọle beji a ha da miẹn emhin soso bha de ele idobolo bhi uwedẹ. (Tie Isaiah 57:14.) Ọkpakinọn, ọne “Uwedẹ ọsi Ikhiale” ẹlẹnan kii? Ikpe ne bunbun ọkuẹsẹ a sẹbhi ukpe 1919, Jehova da noo ikpea eso ne mun ofẹn ọlẹn rẹ lu emhin eso ọbhi otọ beji ọ ha da lẹkhẹ nin ẹbho rẹ sibhi Babilọn Nọn Khua re. (Yẹ fẹ Isaiah 40:3 ghe.) Ele da lu iwẹnna oriọn kẹkẹ bhi otọ beji ọ ha da lẹkhẹ nin ẹbho ne mhọn ọkhọle esili rẹ sibhi Babilọn Nọn Khua re, dọ nabhi otọ ọfubhegbe ọsi oriọn, nọn yi eji a da kie mun oga ẹmhọanta gbọ. Iwẹnna kẹkẹ nela ene ikpea nan lu ọbhi otọ? Bha ji mhan fẹ eso ghe.

10-11. Be Baibo nan ha printi yẹ zedu ọle rẹ rẹkpa ẹbho rẹ dọ manman lẹn ẹmhọanta yẹ? (Yẹ fẹ ifoto ghe.)

¹⁰ Ele da ha printi Baibo. A rẹ dọ sẹbhi ukpe 1450, obọ a sẹyẹ rẹ ha gbẹn Baibo. Ọne iwẹnna nan wo manman re ẹghe. Ranmhude ọnan, ẹbho ne bunbun bha ha mhọn Baibo. Iriọ ọ yẹ rẹ wo ha ghan. Ọkpakinọn, ẹghe nin machine na rẹ gbẹn ebe ki rẹ dagbare, ọ da wo dọ re ọle lẹkhẹ nan rẹ ha gbẹn Baibo yẹ gha ọle nin ẹbho.

¹¹ Ele da ha zedu Baibo. Bhi ikpe ne bunbun, urolo Latin ọkpa Baibo wo ha ye. Ẹbho ne manman yo isiku ọkpa sabọ tie Baibo bhi ọne urolo nan. Ẹghe nin machine nan rẹ printi ebe ki rẹ dọ manman ha ribhọ, ene ikpea nan ne mun ofẹn Jehova da wo kie dọ manman ha zedu Baibo diọbhi urolo nin ẹbho ne bunbun zẹ. Ranmhude ọnan, ẹbho ne bunbun ne tie Baibo da dọ sabọ ha re Baibo nọnsẹle rẹ fẹghe si ebi a man ele bhi otuẹ gene diẹn mun ebe ribhi Baibo.

12-13. Tẹmhọn ebi eria eso ne re ẹkẹ-ata ha luẹ Baibo bhi ukpe 1835 rẹ munhẹn ha rẹman yẹ ghe, ohoghe iman-emhin ọsi ekhẹn otuẹ khin.

¹² Ele da ze ebe eso egbe dagbare. Eria eso ne re ẹghe ọbhi otọ rẹ ha luẹ Baibo, wo manman miẹn emhin luẹ bhi Baibo nin ele ha tie, yẹ ha tẹmhọn emhin nin ele luẹ man ẹbho. Ọkpakinọn, ọnan bha zẹwẹ ha ti ẹbho ne mun ọkalo bhi otuẹ bhọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi ukpe 1835, ikpea eso ne mhọn ọkhọle esili da gbẹn itrati eso dagbare. Ene itrati da rẹkpa ẹbho rẹ lẹn ghe, ohoghe iman-emhin nin ẹbho ne mun ọkalo bhi otuẹ ha man ele le khin.

¹³ Bhi egbẹghe ukpe 1835, okpea ọkpa natiọle Henry Grew nọn wo mun ofẹn Jehova da re ẹghe ọbhi otọ rẹ gbẹn itrati dagbare nọn tẹmhọn ebe sunu ji ẹbho ne yu. Bhi ọne itrati, ọle da re Baibo rẹ rẹman ghe, Osẹnobulua hi ọnọn re egbe nọn iwea nin ọria, ọ iyi emhin nan biẹ mhan bi ọle beji ekhẹn otuẹ ne bunbun man. Bhi ukpe 1837, ọria ọkpa natiọle George Storrs nin ẹmhọn Osẹnobulua manman ti ọle bhọ da miẹn ọkpa bhi ọne itrati bhi ẹkẹ train beji ọle ha hẹn ọlẹn. Ọle da tie ọle yẹ rẹọbhọ ghe ọle miẹn ẹmhọanta kpataki. Ọle da zẹ nin ọle rẹ tẹmhọn ebi ọle luẹ bhọ man ẹbho ebhebhe. Bhi ukpe 1842, ọle da re ọta ogbakha man bhi igba ne bunbun. Uhọnmhọn-ọta  ọsi ọne ọta hi, “Be Ibha Riale Yẹ—Eria Ne Imhẹn Dẹ Be Sabọ Ha Mhọn Egbe Nọn Iwea Sade Ele Yu Fo?” Ebe kẹkẹ nin George Storrs gbẹn da wo manman rẹso obhokhan okpea ọkpa natiọle Charles Taze Russell.

14. Be obhio mhan nin Russell bi ibo ọle rẹ miẹn elele yẹ bhi iwẹnna kẹkẹ nan lu ọbhi otọ ọkuẹsẹ ẹghe nọnsẹle? (Yẹ fẹ ifoto ghe.)

¹⁴ Be Russell bi ibo ọle rẹ miẹn elele yẹ bhi ọne iwẹnna nan lu ọbhi otọ bhi ẹghe nọn gbera? Beji ele ha luẹ emhin, ele da dọ fẹ ebe kẹkẹ ghe nin eria ne ka gua otọ Baibo ne ya ọkuẹsẹ a sẹbhi ẹghe nọnsele. Ele da yẹ dọ fẹ Baibo kẹkẹ nan zedu ọle. Ele yẹ wo miẹn elele bhi emhin nin ikpea bọsi Henry Grew, George Storrs, bi ẹbho ebhebhe gua otọle kere bhi Baibo. Russell bi ibo ọle yẹ deba hẹnhẹn ọne uwedẹ nan ọbhi otọ. Ebe kẹkẹ bi itrati eso ne zilo nyan uhọnmhọn-ọta kẹkẹ bhi Baibo nin ele gbẹn dagbare ele rẹ deba hẹnhẹn ọne uwedẹ nan ọbhi otọ.

15. Emhin kpataki nela sunu bhi ukpe 1919?

¹⁵ Bhi ukpe 1919, Babilọn Nọn Khua bha yẹ a mhọn ahu bhi egbe ẹbho nesi Osẹnobulua. Bhi ọne ukpe nin, a da munhẹn ha mhọn otu natiọle “ọguọmhandia nọn wanlan nan gbaẹkẹ ọle.” Ele da munhẹn ha lu iwẹnna kẹkẹ beji ọ ha da lẹkhẹ nin ẹbho ne mhọn ọkhọle esili rẹ munhẹn ha khian bhi “Uwedẹ ọsi Ikhiale.” (Matt. 24:45-47) Mhan manman khuẹnmhẹn Jehova bhi iwẹnna nin ikpea eso ka lu bhi ẹghe nọn gbera. Ranmhude iwẹnna nin ele lu, ẹbho ne vae bhi ọne uwedẹ nan da dọ sabọ manman luẹ ẹmhọn Jehova bi iho nọnsọle. (Prov. 4:18) Sẹyẹ, ele da dọ ha nyẹnlẹn bhi uwedẹ nọn ha rẹ ha ti Jehova bhọ. Ẹghe bha ha ribhọ nin Jehova rẹ wo ha guanọ nin ẹbho nesọle re osukpa fidenọ bhi eji ọ da khẹke nin ele lu iriọ, ọkpakinọn, khere-khere ọle rẹ fẹkẹ ha kpe ele khia. (Fẹ ọne ẹkpẹti ghe nọn yọle “ Ebi Jehova Rẹ Fẹkẹ Ha Kpe Ẹbho Nesọle Khia Yẹ.”) Mhan dẹ wo manman ha ghọnghọn bhi ẹghe nin mhan ha rẹ sabọ lu ebe ti Osẹnobulua bhọ bhi emhin rebhe nin mhan lu.—Col. 1:10.

16. Rẹ na bhi ukpe 1919 ha vade, emhin kẹkẹ nela a lu rẹ ha re “Uwedẹ ọsi Ikhiale” ọi nọnsẹn? (Isaiah 48:17; 60:17)

¹⁶ Ọkhẹke nan ha re ukhuo nan rẹkhan ọi  nọnsẹn ẹghe rebhe. Rẹ na bhi ukpe 1919 ha vade, a sẹyẹ wo re “Uwedẹ ọsi Ikhiale” ọi nọnsẹn beji ọ ha da sabọ lẹkhẹ nin ẹbho rẹ sibhi Babilọn Nọn Khua re. Ọne usun natiọle “ọguọmhandia nọn wanlan nan gbaẹkẹ ọle” nan mun gbọ, da wo munhẹn ha wẹnna. Bhi ukpe 1921, ele da ze ebe ọkpa natiọle The Harp of God egbe dagbare, nọn ha rẹkpa ẹbho ne munhẹn ha khian bhi ọne uwedẹ nan rẹ luẹ ẹmhọanta ne ribhi Baibo. Urolo nan zedu ọne ebe nan diọ dẹ bun sẹbhi 36. Ẹbho ne ha mhọn ọlẹn dẹ bun sẹbhi ẹbo ehan. Ọne ebe wo rẹkpa ẹbho ne bunbun rẹ luẹ ẹmhọanta ne ribhi Baibo. Bhi ẹghe nọn bha sẹ ree gbe nian, a da re ebe ọsọgbọn dagbare nan rẹ luẹ Baibo. Ọne ebe hi, Sọnyẹnmhẹn bhi Ighegheghe! Bhi ọne ẹghe ọkike nan, Jehova wo ha noo agbotu nọnsọle rẹ ze ebale oriọn kẹkẹ egbe dagbare ne ha sabọ rẹkpa mhan rẹ ha khian bhi “Uwedẹ ọsi Ikhiale.”—Tie Isaiah 48:17; 60:17.

17-18. Ejela “Uwedẹ ọsi Ikhiale” a re mhan diọ i?

¹⁷ Ahamiẹn ọria munhẹn ha luẹ Baibo, mhan dẹ sabọ yọle ghe ọle mhọn ọne isẹhoa nin ọle rẹ munhẹn ha khian bhi “Uwedẹ ọsi Ikhiale.” Ẹlẹnan nian, ẹbho ha zẹ khian bhi ọne uwedẹ, ele ki sibhọre. Ọrẹyiriọ, ẹbho eso sẹyẹ muegbe nin ele rẹ ha ribhi ọne uwedẹ nan ọkuẹsẹ ele sẹbhi eji ele khian. Ejela ọ ha re ele diọ i?

¹⁸ Rẹji ene ẹbho ne mhọn ọne isẹhoa nin ele rẹ nyẹnlẹn bhi okhun, “agbọn ọfubhegbe nọnsi Osẹnobulua” bhi okhun ọ ha re ele diọ. (Rev. 2:7) Rẹji ene ẹbho ne mhọn ọne isẹhoa nin ele rẹ nyẹnlẹn bhi ọne otọ nan, ọ dẹ re ele sẹbhi ẹghe nin ikpe 1,000 nin Jesu ha rẹ gbẹloghe ha rẹ sotọ, ẹghe nin ọrebhe ha rẹ ha mhọn egbe nọn gbale. Ahamiẹn uwẹ munhẹn ha khian bhi ọne uwedẹ nan fo ẹlẹnan nian, hẹi ha fiorọ ghe emhin nin uwẹ fikeke gbe. Sẹyẹ, hẹi sibhi ọne uwedẹ nan re ọkuẹsẹ ọ re uwẹ sẹbhi agbọn ọsọgbọn. Ọkuẹsẹ ọne ẹghe nin, mhan bhii nin mhan rebhe sẹbhi enin nọnsẹn!