1-2. Be egbe dia ẹbho eso yẹ sade ele zẹ ọshọ?

 Ọ RE egbe bọbọ okpea bi okhuo sade ele zẹ egbe bhi ọshọ. Ahamiẹn uwẹ ribhi ikolu nọn sẹ iriọ nian, edandan i ribhọ ghe uwẹ ho nin uwẹ sọnyẹnmhẹn bhi ọne ẹghe nan. Ẹghe eghọnghọn ọne ẹghe nan ha khin rẹji ibhio mhan ne bunbun ne ki bọ egbe nian. Obhio mhan nin okhuo natiọle Tsion a nọn nyẹnlẹn bhi Ethiopia da yọle: “Ọkpa bhi ẹghe nin mẹn rẹ manman ghọnghọn nẹ bhi iẹnlẹn nọnsẹmhẹn hi, ẹghe nin mẹn bi ọdọ mẹn rẹ zẹ egbe ọshọ. Mhan da wo zilo nyan emhin kpataki eso, yẹ wo ha ghọnghọn. Mẹn da wo manman ha ghọnghọn beji mẹn dọ kere ghe mẹn miẹn ọria nin mẹn hoẹmhọn ọlẹn bi ọria nọn hoẹmhọn mẹn.”

² Obhio mhan nin okpea natiọle Alessio nọn nyẹnlẹn bhi Netherlands da yọle: “Ọ wo re mẹn ha ghọnghọn rẹ lẹn okhuo mẹn nọnsẹn beji mhan zẹ egbe ọshọ, ọkpakinọn, mhan yẹ wo ha mhọn ọnọghọ eso bhi ọne ẹghe nin mhan rẹ ha lẹn egbe nọnsẹn.” Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan ọnọghọ eso nin ẹbho ne zẹ egbe ọshọ ha sabọ ha mhọnlẹn, bi adia eso bhi Baibo ne ha rẹkpa ele rẹ sabọ ha mhọn ikolu nọn ha re ogẹn ji Osẹnobulua. Mhan dẹ yẹ zilo nyan ebi ọrebhe bhi agbotu ha rẹ sabọ rẹkpa ibhio mhan ne zẹ egbe ọshọ yẹ.

EBEZẸLE NAN DA ZẸ EGBE ỌSHỌ

3. Bezẹle nan da zẹ ọshọ? (Proverbs 20:25)

³ Arẹmiẹn ẹghe eghọnghọn ẹghe nan rẹ zẹ egbe bhi ọshọ khin, ọkhẹke nin ene zẹ egbe bhi ọshọ lẹn ebi ọne ikolu lu uhọnmhọn emhin sẹ yẹ, ranmhude ọ dẹ sabọ re ele bọ egbe. Ukpẹdẹ nin ele ha bọ egbe, ele veva dẹ ve bhi odalo Jehova ghe, ele dẹ hoẹmhọn egbe,  yẹ ha re ekpẹn rẹ nin egbe lu emhin bhi ene ẹghe nin ele ha ko gbe bhi ọne agbọn nan. Ọkuẹsẹ mhan ve ive soso, ọkhẹke nin mhan manman ka ria eria nyan ọlẹn. (Tie Proverbs 20:25.) Ẹmhọanta ọnan wo khin bhi ẹmhọn ive ọsi ibọdọ bi ireokhuo. Ọne ẹghe nan rẹ zẹ egbe bhi ọshọ rẹkpa eria ne zẹ egbe bhi ọshọ rẹ lẹn egbe nọnsẹn, ọ yẹ rẹkpa ele rẹ zẹ emhin nọn mhẹn rẹ lu. Ọne emhin nin ele ha zẹ rẹ lu ẹgheso hi, nin ele rẹ bọ egbe; la nin ele rẹ zẹ egbe obọ. Ahamiẹn itue eva ne zẹ egbe bhi ọshọ zẹ egbe obọ, ọnin bha rẹman ghe ọne ikolu bha kiọnlẹn; sokpan, ọ rẹkpa ele rẹ lẹn si ele dẹ gene sabọ bọ egbe la si ele i da lu iriọ.

4. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan lẹn ebi ẹmhọn ọshọ nan zẹ gene khin?

⁴ Bezẹle nọn da manman lu uhọnmhọn emhin nin ibhio mhan ne bha sẹ bọ ọdọ la re okhuo rẹ lẹn ebi ẹmhọn ọshọ nan zẹ gene khin? Ahamiẹn ele gene lẹn ebi ọ khin, ele i da dọ zẹ ọria bhi ọshọ nin ele lẹn sẹ ghe ele i da bọ la re. Ọkpakinọn ọ i yi ẹbho ne bha sẹ bọ ọdọ la re okhuo ọkpa ọkhẹke nin ele wo lẹn ọnan. Ọkhẹke nin mhan rebhe lẹn ọnan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹbho eso riale ghe emhin nọn bha gba nọn nin itue eva ne zẹ egbe bhi ọshọ rẹ zẹ egbe obọ. Be iria-eria nọn sẹ inian rẹ rẹso ibhio mhan ne bha sẹ bọ ọdọ la re okhuo yẹ? Melissa nin obhio mhan nin okhuo nọn bha sẹ bọ ọdọ nọn nyẹnlẹn bhi United States da yọle: “Ahamiẹn obhio mhan nin okpea bi obhio mhan nin okhuo ko rẹkhan egbe, ibhio mhan eso ki wo re ẹlo ọbhọ ghe ele dẹ bọ egbe. Ranmhude ọnan, ibhio mhan eso ne ribhi ikolu i da ka ho nin ele zobọ bhọ aharẹmiẹn ele lẹn sẹbhọ ghe ele i da sabọ bọ egbe. Sẹyẹ, ranmhude ọnan, ibhio mhan eso i ka nin ele rẹ zẹwẹ zẹ ọshọ hiehie. Ọne uwedẹ nan nin ibhio mhan eso rẹ ghe ẹmhọn ọshọ sabọ rẹ re ọria ha kpokpo egbe.”

BHA MANMAN LẸN EGBE NỌNSẸN

5-6. Be ọkhẹke nin itue eva ne ribhi ikolu dọnmhegbe rẹ lẹn rẹji egbe ele? (1 Pita 3:4)

⁵ Ahamiẹn uwẹ bi ọria ko rẹkhan egbe, be ha rẹkpa uwẹ rẹ zẹ si uwẹ dẹ bọ ọne ọria la re ọle? Bha dọnmhegbe rẹ manman lẹn egbe nọnsẹn. Asabọmiẹn ghe uwẹ lẹn emhin eso rẹji ọne ọria ọkuẹsẹ bha munhẹn ha rẹkhan egbe. Ọkpakinọn, bhi ejayenan nian, uwẹ mhọn ọne isẹhoa nin uwẹ rẹ lẹn unan ọria nin ọne ọria gene khin. (Tie 1 Pita 3:4.) Eso bhi emhin nin uwẹ ha da gbẹlokotọ hi, ebi ikolu nin ọne ọria bi Jehova ko mhọn ziẹn sẹ yẹ, unan ọria nin ọle khin bi uwedẹ nin ọle rẹ ria eria. Beji ẹghe ha rẹ ha gbera, uwẹ ki sabọ re ewanniẹn ọbhi inọnta eso ne dia inian: ‘Ọne ọria nan dẹ be ha yi amhẹn esili la ọdọ esili rẹji mẹn?’ (Prov. 31:​26, 27, 30; Ẹfẹ. 5:33; 1 Tim. 5:8) Ọle dẹ be sabọ re oyẹẹ man mẹn beji mẹn rẹ guanọ ọlẹn, sẹyẹ, mẹn dẹ be sabọ lu iriọ da ọle? Ọ be lẹkhẹ nin mẹn rẹ re ẹlo gbera eji ọle i da lu nọnsẹn? b (Rom 3:23) Beji  bha ha rẹ manman ha lẹn egbe, ọ i yi ebi bha rẹ lu emhin yẹ sade bha ko ghe emhin bhi uwedẹ ọkpa ibha ha wo denọ ẹlo ọ i, sokpan ebi bha rẹ lu emhin yẹ sade uwedẹ nin bha rẹ ghe emhin dikikẹ.

⁶ Emhin ebhebhe nela ọkhẹke nin uwẹ lẹn rẹji ọne ọria beji ibha rẹ ko ribhi ọne ikolu? Ọkuẹsẹ uwẹ dọ manman hoẹmhọn ọne ọria, ọ dẹ ha mhẹn nin bha rẹ zilo nyan ẹmhọn kpataki eso, bọsi emhanmhan nin ọne ọria mhọn. Ọ dẹ yẹ ha mhẹn nin bha rẹ zilo nyan emhin eso ne rẹtẹ bha. Emhin bii: ẹmhọn igho, ẹmhọn emianmhẹn, la emhin ne sunu bhi iẹnlẹn nọnsẹbha nọn rẹso bha. Ahamiẹn bha wo la mun ọne ikolu ke, ọ i yi emhin rebhe ọ khẹke nin bha wo zilo nyan. (Yẹ fẹ Jọni 16:12 ghe.) Ahamiẹn uwẹ riale ghe ẹghe bha sẹ sẹ nin uwẹ rẹ re ewanniẹn ọbhi inọnta eso rẹji ẹmhọn egbe ẹ, ji ọne ọria nọnkẹle lẹn. Ọkpakinọn, beji ẹghe ha rẹ ha gbera, ọ dẹ khẹke nin ọnọn ọria lẹn ene emhin nan beji ọle ha da sabọ zẹ ebi ọle ha lu. Bhiriọ, beji ẹghe ha rẹ ha khian, ọ dẹ khẹke nin uwẹ tan ọkhọle man ọlẹn.

7. Be ibhio mhan ne ribhi ikolu ha rẹ sabọ manman lẹn egbe yẹ? (Fẹ ọne ẹkpẹti ghe nọn yọle, “ Ahamiẹn Eji Ọria Nin Uwẹ Zẹ Ọle Bhi Ọshọ Ye Rele Bhi Eji Uwẹ Ye.”) (Yẹ fẹ ene ifoto ghe.)

⁷ Be uwẹ ha rẹ sabọ lẹn unan ọria nin ọne ọria gene khin yẹ? Uwedẹ ọkpa nọn mhẹn nẹ hi, nin bha rẹ ko ha tan ọkhọle a man egbe, yẹ ha ta ẹmhọanta man egbe. Rẹ deba ọnin, bha ki ha nọọn egbe bha inọnta eso, yẹ ha kaehọ nọnsẹn beji ọnọnkẹle rẹ re ewanniẹn ọbhọ. (Prov. 20:5; Jem. 1:19) Bhiriọ, ọ dẹ ha mhẹn nin bha rẹ ko ha lu emhin eso kugbe nọn ha re ọle lẹkhẹ nin bha rẹ ko ha zilo. Emhin bii, nin bha rẹ ko ha le ebale, ha gbe ẹghe kugbe bhi eji ẹbho ye, yẹ ko ha tẹmhọn Osẹnobulua. Bha dẹ yẹ manman lẹn egbe nọnsẹn sade bha deba imọẹ bha bi azagba-uwa nọnsẹbha ha gbe ẹghe kugbe. Rẹ deba ọnin, mhanmhan emhin eso nọn ha re otọ nin uwẹ rẹ lẹn ebi ọne ọria rẹ lu emhin yẹ bhi idia kẹkẹ, bi ebi ọle rẹ nin ẹbho kẹkẹ lu emhin yẹ. Mhan fẹ ebi obhio mhan nin okpea natiọle Aschwin nọn nyẹnlẹn bhi Netherlands zẹ rẹ lu. Ọle da ta ọnan rẹji ẹghe nin ọle bi Alicia rẹ ko zẹ egbe bhi ọshọ. Ọle da yọle: “Mhan da dọnmhegbe rẹ ha lu emhin kẹkẹ nọn ha rẹkpa mhan rẹ lẹn egbe nọnsẹn. Emhin bii, nan rẹ ha nyẹn ebale kugbe, la miẹnsọn uwa. Beji mhan rẹ ko miẹn ene ẹsọn nan, mhan da dọ sabọ daghe ikpẹ esili kẹkẹ nin mhan mhọn, bi ije kẹkẹ nin mhan da wẹghẹ.”

8. Be ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ ha rẹ sabọ miẹn elele bhọ yẹ sade ele ko luẹ Baibo kugbe?

⁸ Bha dẹ yẹ sabọ lẹn egbe nọnsẹn sade bha ko zilo nyan uhọnmhọn-ọta eso bhi Baibo. Ahamiẹn bha bọ egbe, ọ dẹ khẹke nin bha re ẹghe ọbhi otọ rẹ ha lu oga azagba-uwa, beji ibha ha da sabọ ha lu ebi ti Osẹnobulua bhọ bhi ibọdọ bi ireokhuo nọnsẹbha. (Eccl. 4:12) Bhiriọ, bha sabọ rẹ mhanmhanlẹn nian nin bha rẹ ko ha luẹ Baibo kugbe,  beji bha rẹ ribhi ikolu. Bhi ọsi ẹmhọanta, obhio mhan nin okpea bi okhuo ne zẹ egbe bhi ọshọ i sẹ yi okhuo bi ọdọ, sẹyẹ, ọne okpea i sẹ yi ebeanlẹn ọsi ọne okhuo. Ọrẹyiriọ, bha da ko ha luẹ Baibo kugbe ẹghe rebhe, ọ dẹ rẹkpa ọdeọde bhi ẹwẹ bha rẹ lẹn ebi ẹmhọn Jehova dia ọnọnkẹle bhi egbe yẹ. Max bi Laysa ne yi okhuo bi ọdọ ne nyẹnlẹn bhi United States wo miẹn erọnmhọn ọbhebhe nọn nabhọre sade a ko re inian luẹ Baibo kugbe. Max da yọle: “Ẹghe nin mhan rẹ ha zẹ egbe bhi ọshọ, mhan da ha luẹ ebe nesẹmhan kugbe ne zilo nyan ẹmhọn ọshọ, ibọdọ bi ireokhuo bi ẹmhọn azagba-uwa. Ene emhin nin mhan ha luẹ ẹmhọn ọlẹn da re otọ nin mhan rẹ zilo nyan ẹmhọn kpataki eso ne i rẹ tobele zegbere.”

EMHIN EBHEBHE NE KHẸKE NIN UWẸ RIA ERIA NYAN

9. Be ọkhẹke nin ibhio mhan ne ribhi ikolu ria eria nyan sade ele ria ẹmhọn ọria nin ele ha tẹmhọn ọne ikolu man?

⁹ Ẹbho nela ọkhẹke nin uwẹ tẹmhọn ikolu nin uwẹ ye man? Uwẹ bi ọria nin bha ko ribhi ọne ikolu ha ko zilo nyan eria nin bha ha taman. Ahamiẹn bha wo la mun ọne ikolu hẹn, bha sabọ rẹ zẹ nin bha hẹi taman ẹbho ne bunbun. (Prov. 17:27) Ibha ha lu iriọ, ẹbho i da dọ ha sua bha bhọ nin bha rẹ wo re ẹjẹje bọ egbe, la ha nọọn bha inọnta eso rẹji ọne ikolu. Ọkpakinọn, ahamiẹn ibha bha taman ọria soso, bha sabọ rẹ dọ ha lu ọle nẹhe nin ẹbho hẹi lẹn ebe sunu. Ọnan dẹ sabọ si ibha ọbhi okhẹnan. Bhiriọ, emhin ẹwanlẹn nọn nin bha rẹ taman eria eso ne ha sabọ re adia nọn gbale bi urẹkpa nọn khẹke nin bha. (Prov. 15:22) Bhi ọsi ijiẹmhin, ibha sabọ rẹ taman eria eso bhi azagba-uwa nọnsẹbha, imọẹ bha ne deziẹn bhi oga, la ewanlẹn bhi agbotu.

10. Be ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ ha sabọ lu beji ikolu nọnsele ha da re ogẹn ji Osẹnobulua? (Proverbs 22:3)

¹⁰ Be bha ha lu beji ọne ikolu ha da re ogẹn ji Jehova? Beji oyẹẹ nin bha mhọn da egbe ha rẹ ha tuẹn okhun, iriọ ọ ha rẹ wo ha ghọn bha rẹ ha sikẹ egbe. Be ha rẹkpa uwẹ rẹ rẹban emhin ne i da ti Jehova bhọ? (1 Kọr. 6:18) Bha rẹban ọta esankan, bha veva hẹi ko ha ribhi ọsẹbha, sẹyẹ bha rẹban idanyọn-gbe-egbe. (Ẹfẹ. 5:3) Ene emhin nan dẹ sabọ ha re ẹmhọn inegbe nowẹ ha ghọn bha, yẹ rẹ ọle nọghọ bha rẹ ha lu emhin nọn mhẹn. Emhin ẹwanlẹn nọn nin bha rẹ wo ha zilo nyan ebi bha ha lu, beji ikolu nọnsẹbha ha da sabọ ha re ogẹn ji Osẹnobulua. (Tie Proverbs 22:3.) Bha ji mhan fẹ ebe rẹkpa obhio mhan nin Dawit bi Almaz ghe ne nyẹnlẹn bhi Ethiopia. Ele da yọle: “Eji ẹbho ne bunbun ye, la eji imọẹ mhan ye mhan da ko gbe ẹghe kugbe. Ẹghe bha ha ribhọ nin mhan ọkpa rẹ ha ribhi ẹkẹ moto la uwa. Ọnan da rẹkpa mhan rẹ re egbe nẹ bhi idia nọn ha sabọ si edọnmhẹn ji mhan.”

11. Be ọkhẹke nin ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ ria eria nyan sade ele mhanmhan emhin eso nin ele ha lu rẹ ha re oyẹẹ man egbe?

¹¹ Ọ be khẹke nin bha ha lu emhin eso rẹ re oyẹẹ man egbe? Beji oyẹẹ nin bha mhọn da egbe ha rẹ ha ziẹn ọbhọ, bha sabọ rẹ zẹ nin bha rẹ ha re oyẹẹ man egbe bhi uwedẹ eso ne khẹke. Ọkpakinọn, a ha ki miẹn ẹmhọn inegbe-nowẹ ọkpa uwẹ ki wo ria ẹmhọn ọlẹn, ọ i da lẹkhẹ nin uwẹ rẹ zẹ emhin ne gbale bhi egbe ọne ọria nọnkẹle. (Song of Sol. 1:2; 2:6) Oyẹẹ nan rẹman egbe dẹ sabọ re eria miẹn ghe ele bha yẹ sabọ mun egbe mhọn, yẹ re ele lu emhin nin Jehova he. (Prov. 6:27) Bhiriọ, bhi ẹghe nin bha ha rẹ la mun ọne ikolu hẹn, bha zilo nyan ẹmhọn adia nesi Jehova, bi emhin nin bha ha lu rẹ ha re oyẹẹ man egbe, bi emhin nin bha i da lu. c (1 Tẹsẹ. 4:​3-7) Uwẹ bi ọne obhio mhan nin bha ko zẹ egbe bhi ọshọ sabọ rẹ nọọn egbe bha ene inọnta nan: ‘Be ẹbho bhi eji mhan da nyẹnlẹn ha rẹ ha ghe mhan yẹ sade mhan lu emhin eso rẹ re oyẹẹ man egbe? Ọ dẹ be sabọ re ẹmhọn inegbe-nowẹ ha ghọn mhan?’

12. Be ọkhẹke nin eria ne zẹ egbe bhi ọshọ lẹn rẹji ẹmhọn ne zegbere bhi ikolu?

¹² Be ibha ha rẹ ha re ẹmhọn ne zegbere khian yẹ?  Ahamiẹn ẹghe-ẹghe ẹmhọn rẹ zegbere bhi ẹwẹ bha, ọnin ki be rẹman ghe bha i da sabọ bọ egbe? Ọ i wo yi iriọ fo. Okhuo bi ọdọ i ribhọ nin ẹmhọn i zẹwẹ zegbere bhi ẹwẹ ele. Itue eva ne mun ekpẹn nin egbe, ne yẹ muegbe rẹ fi emhin denọ ranmhude uwedẹ nin ọnọnkẹle rẹ ghe ọle, ele ha sabọ ha mhọn ibọdọ bi ireokhuo nọn ziẹn. Bhiriọ, ebi bha rẹ re ẹmhọn ne zegbere khian yẹ nian ha rẹman si ibha dẹ sabọ ha mhọn ibọdọ bi ireokhuo nọn ziẹn. Bha sabọ rẹ nọọn egbe bha ene inọnta nan: ‘Mhan be sabọ re ekpẹn-ekpẹn rẹ zilo nyan ẹmhọn ne zegbere, yẹ fẹkẹ lu ọle? Mhan be kẹ miẹnkue sade mhan dobọ, yẹ dọnmhegbe rẹ wẹnna ọbhi eji mhan bha da lu nọnsẹn? Mhan be kẹ fi uwedẹ nin mhan rẹ ghe emhin denọ? Ọ be nọghọ mhan rẹ bhii sade mhan dobọ, bi nin mhan rẹ rẹhunmhan?’ (Ẹfẹ. 4:​31, 32) Bhi obọ nọnkẹle, ahamiẹn ẹghe-ẹghe bha rẹ gbugan nian, lẹn sẹbhọ ghe, asabọmiẹn iriọ emhin da yẹ dia sade bha bọ egbe fo. Ahamiẹn uwẹ dọ lẹn kere ghe ibha i da sabọ bọ egbe, emhin nọn ha mhẹn bha veva egbe nẹ hi, nin bha rẹ zẹ egbe obọ. d

13. Emhin nela ha sabọ rẹkpa ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ rẹ lẹn ebi ọne ikolu ha bue sẹ yẹ?

¹³ Be ọkhẹke nin ọne ikolu bue sẹ yẹ? Emhin esili i kẹ nabhọre sade mhan wo re ẹjẹje zẹ ebi mhan ha lu. (Prov. 21:5) Bhiriọ, ọkhẹke nin bha re ẹghe nọn tanlẹn rẹ manman lẹn egbe nọnsẹn. Ọkpakinọn, ọ bha khẹke nin bha gheghe ha si ọne ikolu bhi otọ, ahamiẹn emhin i ribhọ nọn zẹ nin bha da lu iriọ. Baibo yọle ghe, “Ahamiẹn emhin nin ọria khẹ bha sẹ sẹ ọle bhi obọ, ọ gbe ọle ahu sotọ.” (Prov. 13:12) Rẹ deba ọnin, beji ẹghe ha rẹ ha gbera, ọ sabọ rẹ ha nọghọ bha rẹ rẹban edọnmhẹn nin bha rẹ nin egbe nowẹ. (1 Kọr. 7:9) Nin bha rẹ dọ ha denọ ẹlo ọ i ebi ọ sẹ buẹ sẹ yẹ nin bha mọn da rẹkhan egbe, uwẹ sabọ rẹ nọọn egbe ẹ ọne inọnta nan: ‘Emhin ọbhebhe nela ọ sẹyẹ khẹke nin mẹn lẹn rẹji ọne ọria ọkuẹsẹ mẹn zẹ ebi mẹn ha lu?’

BE IBHIO MHAN BHI AGBOTU HA RẸ SABỌ RẸKPA IBHIO MHAN NE ZẸ EGBE BHI ỌSHỌ YẸ?

14. Uwedẹ eso nela ibhio mhan bhi agbotu ha rẹ sabọ re iyobọ nin ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ? (Yẹ fẹ ene ifoto ghe.)

¹⁴ Ahamiẹn mhan lẹn ibhio mhan ne zẹ egbe ọshọ, be imhan ha rẹ sabọ rẹkpa ele yẹ? Mhan sabọ rẹ tie ele nin ele vae dọ deba mhan le ebale, deba mhan bhi oga azagba-uwa, la deba mhan dọ re egbe re ahoho. (Rom 12:13) Ene emhin nan dẹ re otọ nin ele rẹ manman lẹn egbe nọnsẹn. Uwẹ sabọ rẹ rẹkhan ele dagbare, deba ele bhi imoto, la tie ele vae bhi uwa nọnsẹ beji a ha da miẹn ele ọkpa bha ha ribhi ọsele. (Gal. 6:10) Alicia nin mhan ka tẹmhọnlẹn da tẹmhọn emhin nọn manman ti ọle bi ọdọ ọle nin Aschwin bhọ. Ọle da yọle: “Ọ wo manman re mhan ha ghọnghọn beji ibhio mhan eso bhi agbotu taman mhan ghe, mhan dẹ sabọ  vae bhi uwa nọnsele sade mhan guanọ eji mhan ha da ko ne egbe zilo. Ọkpakinọn, ele i wo zẹ mhan ọkpa obọ nin mhan ha ribhi ọsẹmhan.” Ahamiẹn itue eva ne zẹ egbe bhi ọshọ taman uwẹ ghe nin uwẹ dọ deba ele dia beji a ha da miẹn ele ọkpa bha ha ribhi ọsele, ghe ọle bii isẹhoa nin uwẹ ha rẹ sabọ rẹkpa ele. Ahamiẹn uwẹ re urẹkpa nọn sẹ inian nin ele, hẹi wo zẹ ele obọ nin ele ọkpa ha ribhi ọsele. Ọkpakinọn, gbẹlokotọ beji uwẹ ha da lẹn ẹghe nọn ha rẹ khẹke nin uwẹ rẹ otọ nin ele ọkpa rẹ nin egbe zilo.—Filẹ. 2:4.

15. Emhin ọbhebhe nela mhan ha sabọ lu rẹ re iyobọ nin ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ? (Proverbs 12:18)

¹⁵ Mhan dẹ yẹ sabọ re ọta nin mhan ta rẹ re iyobo nin ibhio mhan ne ribhi ikolu. Ẹgheso, ọ dẹ khẹke nin mhan mun egbe ọbhi ibẹẹ nin mhan rẹ sabọ lu ọnan. (Tie Proverbs 12:18.) Bhi ọsi ijiẹmhin, ọ sabọ rẹ ha ghọn mhan rẹ taman ẹbho ghe ibhio mhan eva ko zẹ egbe bhi ọshọ. Ọkpakinọn, yere ghe, obọ ene ibhio mhan ọ ye nin ele rẹ tobele taman ẹbho. Ọ bha khẹke nin mhan dọ ha ta ọta ikeke ele bhi egbe, la ha re unun riia ele a ranmhude emhin nin ele zẹ rẹ lu. (Prov. 20:19; Rom 14:10; 1 Tẹsẹ. 4:11) Rẹ deba ọnin, rẹban inọnta eso, la ọta eso nọn ha sabọ re ele ha ho nin ele jẹje bọ egbe aharẹmiẹn ele bha sẹ rẹ muegbe. Obhio mhan nin okhuo natiọle Elise bi ọdọ ọle yẹ wo yere ebe sunu ji ele. Ele da yọle: “Egbe da wo mhọn ebi ọ dia mhan yẹ beji ẹbho dọ ha nọọn mhan ebi mhan ki rẹ muegbe ọbhi otọ yẹ nin mhan rẹ bọ egbe, arẹmiẹn imhan tobọmhan bha sẹ zilo nyan ọlẹn.”

16. Be ọkhẹke nin mhan rẹ lu emhin yẹ sade ibhio mhan ne zẹ egbe ọshọ zobọ bhọ rẹ ha rẹkhan egbe?

¹⁶ A ha ki miẹn ibhio mhan zẹ nin ele rẹ zobọ bhi ọne ikolu kii? Ọ bha khẹke nin mhan dọ ha nọọn ele inọnta eso ne bha rẹtẹ mhan, la ha yọle ghe ọkpa bhi ẹwẹ ele bhọ zẹ ele ze egbe obọ. (1 Pita 4:15) Obhio mhan natiọle Lea da yọle: “Mẹn da họn ghe ibhio mhan eso ta ebi ele bha lẹn rẹji ebezẹle nin mẹn bi obhio mhan nin okpea da ze egbe obọ. Ọnan da wo manman ba mẹn bhi egbe.” Beji mhan ka ta, ahamiẹn ibhio mhan ne zẹ egbe bhi ọshọ zobọ bhi ikolu nin ele ye, ọnin bha rẹman ghe ọne ikolu bha kiọnlẹn, ọkpakinọn, ọne ikolu wo gene lu iwẹnna nọnsọle. Ọ rẹkpa ele rẹ zẹ emhin nọn mhẹn rẹ lu. Ọrẹyiriọ, ọne emhin nan nin ele zẹ sabọ rẹ re ele ha lu akhiẹ, yẹ re ele ha riale ghe, ele ọkpa ki khian. Bhiriọ, ọkhẹke nin mhan guanọ uwedẹ nin mhan ha rẹ sabọ rẹkpa ele.—Prov. 17:17.

17. Be ọkhẹke nin ibhio mhan ne zẹ egbe ọshọ wo ha lu?

¹⁷ Beji mhan zilo ọle, mhan dọ kere ghe ibhio mhan ne zẹ egbe ọshọ mhọn ọkakale nin ele kuẹlo da. Ọrẹyiriọ, emhin eghọnghọn sẹyẹ nọn. Bha ji mhan fẹ ebi Jessica tale ghe. Ọle da yọle: “Bhi ọsi ẹmhọanta, mẹn wo manman wẹnna ọbhọ bhi ẹghe nin mẹn bi obhio mhan nin okpea rẹ ko ha ribhi ikolu, ọkpakinọn, ọ manman wo ti mẹn bhọ ghe mhan noo ọne ẹghe nan rẹ lẹn egbe nọnsẹn.” Ahamiẹn uwẹ mhọn ọria nin uwẹ rẹkhan nian, wo dọnmhegbe rẹ ha wẹnna bhọ nin uwẹ rẹ manman lẹn ọlẹn nọnsẹn. Uwẹ ha lu iriọ, ikolu nọnsẹbha ki kiọnlẹn, sẹyẹ, ibha ki sabọ zẹ emhin nọn mhẹn rẹ lu.