1, 2. (a) Be iJesu rẹ wanniẹn iPeter yẹ ẹghe nin Peter rẹ taman ọlẹn ghe nin ọle tohan egbe ọle? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe.) (b) Bezẹle nin Jesu da re inian wanniẹn ọlẹn?

EDIBO nesi Jesu da ha mun ẹlo ọbhọ ghe Jesu dẹ kie mun ejele nọnsi Izrẹl gbọ. Ranmhude ọnan, ọta nin Jesu tale ghe ọle dẹ kẹ loya yẹ yu, bha mun ele ẹlo kore. Peter bhọ da talọ dagbare yọle: “Tohan egbe ẹ Ebeanlẹn mhẹn; Emhin nọn sẹnian ida sunu ji uwẹ hiehie.” Jesu da wo wanniẹn ọlẹn yọle: “Gbera diọ mẹn bhi ikeke, Esu! Idobolo uwẹ khin rẹji mẹn, ranmhude iria-eria ọsi eria uwẹ ria, ọi yi ọsi Osẹnobulua.”—Matt. 16:21-23; Acts 1:6.

² Ene ọta nan nesi Jesu rẹman ghe, ikẹ ribhi uwedẹ nin Osẹnobulua rẹ ria eria bi uwedẹ nin ẹbho ne ribhi ẹkẹ ọne agbọn nan rẹ ria eria. (1 John 5:19) Uwedẹ nin ene ribhi ọne agbọn nan rẹ ria eria, ọle Peter rẹ ha ria eria. Ọkpakinọn, Jesu lẹn sẹbhọ ghe iria-eria nọnsi Aba ọle wo dikẹ. Ọle lẹnmhin ghe Aba ọle guanọ nin ọle ziẹngbe ene oya nin ọle kuẹlo ọ, bi uu nọn khẹ ọle bhi odalo. Bhi ewanniẹn nin Jesu rẹ nin Peter,  ọle da wo rẹman ghe, uwedẹ nin Jehova rẹ ria eria ọle re obọ ọi, ọiyi ọsi ọne agbọn nan.

3. Bezẹle nọn da yi emhin nọn nọghọ nin ọria rẹ rẹban uwedẹ nin ọne agbọn nan rẹ ria eria?

³ Imhan kii? Be iria-eria nọnsẹmhan diẹn mun, ọsi Osẹnobulua la ọsi ọne agbọn nan? Asabọ miẹn ghe mhan lu rẹkhan adia nesi Osẹnobulua. Ọkpakinọn, uwedẹ nin mhan rẹ ria eria be diẹn mun uwedẹ nin Osẹnobulua rẹ ria eria? Lẹn sẹbhọ ghe ọnan ida wo tobọle sunu, mhan la tobọmhan dọnmhegbe dia iria-eria nọnsẹmhan mun ọsi Osẹnobulua. Ọkpakinọn, ọi nọghọ nin ọria rẹ ha ria eria beji ọne agbọn nan rẹ ria eria, ranmhude, ẹlinmhin ọsi ọne agbọn nan wo gba ije rebhe bhi ọne otọ nan. (Eph. 2:2) Sẹyẹ, ranmhude ebi efun egbe guanọ, ọle ọne agbọn nan wo lu, ọkhọle nọnsẹmhan ki ha sua mhan nin mhan deba ele. Bhiriọ, ọi yi emhin nọn nọghọ nin ọria rẹ ha ria eria beji ọne agbọn nan rẹ ria eria. Ọkpakinọn, ọ nọghọmhin nan rẹ ha ria eria beji Jehova rẹ ria eria.

4. (a) Be ha sunu sade mhan ji ọne agbọn nan da ha dia uwedẹ nin mhan rẹ ria eria? (b) Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

⁴ Mhan ha ji ọne agbọn nan ha dia uwedẹ nin mhan rẹ ria eria, mhan sabọ rẹ dọ munhẹn ha lu ebi efun egbe nọnsẹmhan guanọ. Ọ sabọ yẹ re mhan ha guanọ nin mhan ha tobọmhan zẹ ebe mhẹn bi ebe imhẹn. (Mark 7:21, 22) Bhiriọ ọkhẹke nin mhan ha ria eria beji Jehova rẹ ria eria, ọi yi beji ẹbho rẹ ria eria. Mhan dẹ miẹn elele sade iria-eria nọnsẹmhan diẹn mun ọsi Osẹnobulua, mhan ki yẹ ha mhọn isẹhoa rẹ tobọmhan ha zẹ. Bha ji mhan zilo nyan ebezẹle nin mhan da ta ọnan. Mhan ki yẹ zilo nyan ebi mhan ha rẹ sabọ rẹban iria-eria ọsi ọne agbọn nan yẹ. Bhi uhọnmhọn-ọta nọn rẹkhan ọlẹn, mhan dẹ zilo nyan uwedẹ kẹkẹ nin iria-eria nọnsi Jehova ha da sabọ rẹkpa mhan bhi iẹnlẹn.

5. Bezẹle nin ẹbho eso ida guanọ nin ọria soso taman ele ebi ele ha lu?

⁵ Ẹbho eso iguanọ nin ọria soso taman ele emhin nin ele ha ria eria nyan. Ele ki ha yọle, “imẹn da tobọmhẹn ria eria nin egbe mẹn.” Asabọ miẹn ebi ele re ọnan ta hi, ele mhọn ọne ahu nin ele rẹ tobele tare ebi ele ha lu. Ele iguanọ nin ọria taman ele ebi ele ha lu, la nin ọria sua ele ọbhọ nin ele ha lu beji ẹbho nekẹle lu. *

6. (a) Isẹhoa nela Jehova re nin mhan? (b) Ọne isẹhoa be mhọn eji ọ sẹle?

⁶ Aharẹmiẹn mhan ji iria-eria nọnsi Jehova da ha dia iria-eria nọnsẹmhan, mhan dẹ yẹ sabọ ha mhọn isẹhoa rẹ tobọmhan ha zẹ. Beji 2 Corinthians 3:17 tale, “eji ẹlinmhin nọnsi Jehova ye, isẹhoa ribhi enin.” Jehova re isẹhoa nin mhan rẹ tobọmhan zẹ ebi mhan ho nin mhan kiẹn. Mhan dẹ sabọ tobọmhan zẹ ebe yẹẹ mhan, bi ebi mhan guanọ nin mhan lu. Gene gene, Jehova man mhan nin mhan ha mhọn ọne isẹhoa nan. Ọkpakinọn, ọne isẹhoa mhọn eji ọle sẹ. (Tie 1 Peter 2:16.) Jehova guanọ nin mhan ha noo adia nọn ribhi Baibo rẹ lẹn ebe mhẹn bi ebe imhẹn. Ọkpakinọn, ọnan be miẹn mhan isẹhoa nọnsẹmhan, la mhan dẹ be miẹn elele bhọ?

7, 8. Mhan dẹ be sẹyẹ sabọ ha zẹ nin egbe mhan aharẹmiẹn mhan rẹkhan adia nesi Osẹnobulua? Re ijiẹmhin man.

⁷ Fẹ ọne ijiẹmhin nan ghe: Ene biẹ ọmọn wo dọnmhegbe nin ele man ọmọn nọnsele emhin esili. Ele ki man ene imọn ghe nin ele hẹi ha bha ohoghe, nin ele ha re obọ  lu emhin, bi nin ele ha miẹn ẹbho ọbhi egbe. Ọnan bha rẹman ghe ene ibhokhan ida yẹ sabọ tobele zẹ emhin nin ele ha lu. Ọkpakinọn, inian ene biẹ ele ha rẹ rẹkpa ele nin iẹnlẹn nọnsele da kiẹọnlẹn sade ele ki wanre. Ene imọn ha ki wanre, nin ele sibhi uwa re, ele ki ha mhọn isẹhoa nin ele rẹ tobele zẹ si ele dẹ rẹkhan emhin nin ene biẹ ele man ele le. Ele ha rẹkhan ọlẹn, asabọ miẹn ele ki sabọ ha mhanmhan emhin bhi uwedẹ nọn gbale. Bhiriọ, ele ida tobele ha si amẹn nọn ha gha ele egbe.

⁸ Bọsi ene biẹ ọmọn, Jehova guanọ nin imọn nesọle kiẹọnlẹn bhi iẹnlẹn. (Isa. 48:17, 18) Ọnan zẹle nin ọle da ne adia nin mhan ne ha dia uwedẹ iẹnlẹn nọnsẹmhan, bi uwedẹ nin mhan rẹ nin ẹbho lu emhin. Ọle guanọ nin mhan ha lu rẹkhan ene adia nan yẹ ghe ele bhi uwedẹ nin ọle rẹ ghe ele. Ene adia nan bha miẹn mhan isẹhoa nọnsẹmhan. Ọkpakinọn, ele re iẹnlẹn nọnsẹmhan mhẹn ọbhọ, ele rẹkpa mhan rẹ manman ha wanlan yẹ mhọn emhanmhan ne gbale. (Ps. 92:5; Prov. 2:1-5; Isa. 55:9) Mhan dẹ yẹ sabọ tobọmhan ha zẹ aharẹmiẹn mhan rẹkhan ene adia nan. Sẹyẹ, mhan ki miẹn eghọnghọn bhi iẹnlẹn. (Ps. 1:2, 3) Bhi ọsi ẹmhọanta, mhan dẹ miẹn elele ne bunbun ahamiẹn iria-eria nọnsẹmhan diẹn mun ọsi Jehova.

9, 10. Be rẹman ghe iria-eria nọnsi Jehova khua okhun gbera ọsi ọne agbọn nan?

⁹ Emhin ọbhebhe nọn zẹle nin mhan da ji iria-eria nọnsẹmhan diẹn mun ọsi Jehova hi, iria-eria nọnsi Jehova khua okhun gbera ọsi ọne agbọn nan. Ẹbho kẹkẹ bhi ọne agbọn nan wo zi adia egbe dagbare bhi ẹmhọn azagba-uwa, iwẹnna, uwedẹ iẹnlẹn nọn khẹke, bi bhi emhin kẹkẹ. Ene bunbun bhi ene adia nọnsele nan bha diẹn mun adia nesi Osẹnobulua. Bhi ọsi ijiẹmhin, ele ki ha taman ẹbho ghe, nin ele ha khu ọsi egbe ele ọkpa, ele ki yẹ ha re igboghẹ diabe emhin nọn bha khọ gbe. Sẹyẹ, ele taman okhuo bi ọdọ ghe, sade ele guanọ nin ele miẹn eghọnghọn, ele sabọ rẹ van egbe obọ, la sọ ebe a aharẹmiẹn emhin nọn sunu bha kaka. Ene adia nan soso bha diẹn mun adia ne ribhi Baibo. Ọkpakinọn, ene adia nan be mhẹn gbera adia ne ribhi Baibo?

¹⁰ Jesu yọle ghe: “Ebi a re ẹwanlẹn lu, ele rẹman si ọne ẹwanlẹn gene gba.” (Matt. 11:19) Arẹmiẹn ekhẹn azemhinre zẹ emhin kẹkẹ egbe dagbare ẹlẹnan, ene emhin bha sẹ sabọ kpẹn okhọn, izọn egbe, bi emhin ebe kẹkẹ ne ribhi ọne agbọn nan. Ọiyi ene ọkpa, igboghẹ iyẹ yi emhin soso bhi ẹlo ọsi ene ribhi ẹkẹ ọne agbọn nan. Ẹbho ne bunbun dọ kere ghe ọnan izẹwẹ rẹkpa ọria, sokpan ebi ọ sire hi, ozughu bhi azagba-uwa, ekhọnmhọn, bi emhin ebe kẹkẹ. Ọkpakinọn, ene rẹkhan adia nesi Osẹnobulua mhọn azagba-uwa nin eghọnghọn ye. Ranmhude ele inyẹnlẹn iẹnlẹn ọbe, emianmhẹn ne bunbun isẹ ele egbe. Sẹyẹ, ọfure ribhi ẹwẹ ele. (Isa. 2:4; Acts 10:34, 35; 1 Cor. 6:9-11) Ọnan bha be rẹman ghe iria-eria nọnsi Jehova khua okhun gbera ọsi ọne agbọn nan?

11. Iria-eria nela Moses diẹn iria-eria nọnsọle mun? Elele nela ọle miẹn ranmhude ọnan?

¹¹ Ene ga iJehova nin Baibo tẹmhọnlẹn yẹ lẹn sẹbhọ ghe, iria-eria nọnsi Jehova khua okhun nẹ. Bhi ọsi ijiẹmhin, arẹmiẹn a man iMoses ẹwanlẹn rebhe nọnsi Egypt, Osẹnobulua ọle sẹyẹ khuaẹloghe nọn re ẹwanlẹn nanlẹn. (Acts 7:22; Ps. 90:12) Ọle da yẹ bhii Jehova nin Jehova rẹkpa ọle lẹn uwedẹ nesọle. (Ex. 33:13) Ranmhude ọria nọn ria eria beji Jehova rẹ ria eria Moses khin, Jehova da sabọ noo ọle rẹ mun iho nọnsọle sẹ. Jehova da yẹ tie ọle ọria nọn mhọn urẹọbhọ nọn manman ziẹn. Ekpẹn ọnan wo khin rẹji Moses.—Heb. 11:24-27.

12. Adia nela Paul rẹ ha lu emhin?

¹² Paul wo manman yo isiku, ọle yẹ wo  manman lẹn emhin. Ọle da yẹ sabọ ha zẹ urolo ne bunbun. (Acts 5:34; 21:37, 39; 22:2, 3) Ọrẹyiriọ, ọi yi emhin nin ọle luẹ bhi obọ ọne agbọn nan Paul rẹ ha lu emhin. Adia ne ribhi Baibo ọle rẹ ha lu emhin. (Tie Acts 17:2; 1 Corinthians 2:6, 7, 13.) Bhiriọ, iwẹnna oga nin Paul lu da wo manman kiẹọnlẹn. Ọle da yẹ ha mhọn ikhuaẹloghe ọsi aribhọ ọsi ighegheghe.—2 Tim. 4:8.

13. Họla ha rẹkpa mhan diẹn iria-eria nọnsẹmhan mun ọsi Osẹnobulua?

¹³ Edandan iribhọ ghe Iria-eria nọnsi Jehova khua okhun gbera ọsi ọne agbọn nan. Ahamiẹn adia nọnsọle mhan re obọ rẹkhan, mhan ki miẹn eghọnghoin ọsaje. Ọkpakinọn, Jehova ida sua mhan nin mhan ha ria eria beji ọle rẹ ria eria. “Ọne ọguọmhandia nọn mhọn ẹwanlẹn nan gba ẹkẹ ọle” ida yẹ taman mhan emhin nin mhan ha ria eria nyan, sẹyẹ ene ewanlẹn ne ribhi ẹkẹ agbotu ida lu iriọ. (Matt. 24:45; 2 Cor. 1:24) Ọkpakinọn, ọdeọde la tobọle diẹn iria-eria nọnsọle mun ọsi Osẹnobulua. Be imhan ha rẹ sabọ lu ọnan yẹ?

14, 15. (a) Be ọkhẹke nin mhan lu nin mhan da sabọ ha ria eria beji Jehova rẹ ria eria? (b) Beji Romans 12:2 tale, bezẹle nọn bha da khẹke nin mhan “ha re egbe khọkhọ uwedẹ nin ọne agbọn nan rẹ lu emhin”? Re ijiẹmhin mhan.

¹⁴ Baibo da taman mhan bhi Romans 12:2 yọle: “Bha hẹi yẹ ha re egbe khọkhọ uwedẹ nin ọne agbọn nan rẹ lu emhin. Ọkpakinọn, bha fi ọkhọle denọ nin bha da sabọ lẹn otọ emhin ne mhẹn, nin Osẹnobulua miẹn ọbhi egbe, bi iho nọn gbale nọnsọle.” Enan rẹman ghe, aharẹmiẹn iria-eria ọsi ọne agbọn nan mhan ka ha lu rẹkhan ọkuẹsẹ mhan dọ miẹn oga ẹmhọanta, mhan dẹ sẹyẹ sabọ dia iria-eria nọnsẹmhan mun ọsi Osẹnobulua. Arẹmiẹn eji mhan da wanre, bi emhin nin mhan sẹ miẹn bhi iẹnlẹn sabọ rẹso uwedẹ nin mhan rẹ ria eria, mhan dẹ sabọ fi ọkhọle denọ. Emhin nin mhan ne ọbhi ọkhọle bi emhin nin mhan ria eria nyan, ele ha sabọ fi mhan ọkhọle deno. Ahamiẹn mhan ria eria nyan adia nesi Jehova, mhan ki sabọ daghe ebezẹle nin ene adia da yi adia ne gbale. Bhiriọ, ọi yẹ da nọghọ mhan rẹ dia iẹnlẹn nọnsẹmhan mun ene adia.

¹⁵ Nin mhan da sabọ fi ọkhọle denọ ha ria eria beji Jehova rẹ ria eria, ọkhẹke nin mhan rẹban uwedẹ nin ene ribhi ọne agbọn nan rẹ lu emhin. Sẹyẹ, mhan ida ji emhin ne bha diẹn mun adia nesi Osẹnobulua ha nan mhan bhi ọkhọle. Bhi ọsi ijiẹmhin, ji a man yọle ghe ọria da mhanmhanlẹn ghe ebale nọn mhẹn ọle ha ki ha le, nin egbe da manman dan ọlẹn. Ahamiẹn ọle yẹ fẹkẹ le ebale ne imhẹn ẹghe rebhe kii? Egbe dẹ be dan ọlẹn? Iriọ yẹ nọ rẹji mhan, adia nesi Osẹnobulua ida sabọ rẹkpa mhan ahamiẹn mhan yẹ ji adia ọsi ọne agbọn nan da ha na mhan bhi ọkhọle.

16. Emhin nela ọkhẹke nin mhan rẹban?

¹⁶ Ranmhude mhan ida sabọ sibhi ẹkẹ ọne agbọn nan re, mhan sẹyẹ wo daghe uwedẹ nin ene ribhi ẹkẹ agbọn re lu emhin. (1 Cor. 5:9, 10) Ahamiẹn mhan lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, mhan bhọ dẹ ha họn iman-emhin ne bha diẹn mun iBaibo nin ẹbho man. Arẹmiẹn mhan wo daghe uwedẹ nin ene ribhi ọne agbọn nan rẹ lu emhin, ọbha khẹke nin mhan ha ria eria nyan ele yẹ ne ele ọbhi ọkhọle. Beji Jesu lu, ọkhẹke nin mhan ha re ẹjẹje he emhin rebhe ne diẹn mun iho nọnsi Esu. Bha ji mhan dọnmhegbe ha rẹban uwedẹ nin ọne agbọn nan rẹ lu emhin.—Tie Proverbs 4:23.

17. Emhin eso nela mhan ha rẹban nin mhan da sabọ ha ria eria beji Osẹnobulua rẹ ria eria?

¹⁷ Bhi ọsi ijiẹmhin ọkhẹke nin mhan re ẹwanlẹn ha zẹ ene ha yi imọẹ mhan. Baibo taman mhan ghe, ahamiẹn eria nei ga iJehova mhan ne lu imọẹ, ele sabọ rẹ mhan ha ria eria beji ele rẹ ria eria. (Prov. 13:20; 1 Cor. 15:12, 32, 33) Ọ yẹ khẹke nin mhan ha re ẹwanlẹn zẹ ebi mhan ha fẹghe. Ahamiẹn mhan  guanọ ebi mhan ha fẹghe, ọkhẹke nin mhan rẹban ọnan da khọnlẹn yẹ gboni egbe a, bi ọnan da re eria ne banọn an mhan. Ọkhẹke nin mhan yẹ rẹban uwedẹ iria eria ọsi ọne agbọn nan nọn yọle ghe, ọiyi Osẹnobulua man emhin (evolution). Mhan ha lu ene emhin nan rebhe, mhan ki sabọ rẹban uwẹdẹ iria eria ọsi ọne agbọn nan. Bhiriọ, mhan ki sabọ ha ria eria beji Osẹnobulua rẹ ria eria.—2 Cor. 10:5.

18, 19. (a) Bezẹle nọn da khẹke nin mhan gbẹlokotọ bhi ẹmhọn iman-emhin ne bha manman zegbere nin ọne agbọn nan man? (b) Inọnta eso nela ọkhẹke nin mhan nọọn egbe mhan le? Bezẹle nọn da khẹke nin mhan nọọn egbe mhan ene inọnta?

¹⁸ Ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe ha lẹn iria-eria ọsi ọne agbọn nan aharẹmiẹn ọbha wo zegbere bọsi emhin nọn bha gba. Bhi ọsi ijiẹmhin, ene ta niuz sabọ ha re niuz nin ele ta rẹ deba ibo ọfinẹfi. Eso re ọle tuẹn ẹmhọn ẹfe okhun la emhin nin ọne agbọn nan khu. Finmu eso, bi ebe eso re ẹbho riale ghe, ọkhẹke nin ele ha mun ọsi egbe ele la azagba-uwa nọnsele kalo. Ele ki ha lu ene emhin nin ẹbho ha ghe ele bọsi emhin ne manman mhẹn. Ọkpakinọn, ene emhin nan bha diẹn mun ebi Baibo tale. Baibo tale ghe, mhan bi azagba-uwa nọnsẹmhan dẹ ha ghọnghọn sade mhan hoẹmhọn iJehova gbera emhin nọn ikirẹ ha khin. (Matt. 22:36-39) Sẹyẹ, okha eso nan taman ibhokhan sabọ re ele ha riale ghe igboghẹ bha manman khọ gbe.

¹⁹ Ọnan bha rẹman ghe emhin ọbe nọn nan rẹ ha re egbe re ahoho, sokpan uwedẹ nọn gbale mhan ha rẹ ha luọle. Ọkhẹke nin mhan nọọn egbe mhan ene inọnta nan: ‘Ahamiẹn mẹn họn ẹmhọn iman-emhin ọsi ọne agbọn nan, mẹn be sabọ lẹn ele, aharẹmiẹn ọ bha wo manman zegbere? Mẹn be hanọn emhin nin mẹn bi imọn nesẹmhẹn ghe bhi tv, la nin mhan tie bhi ebe? Mẹn be rẹkpa imọn nesẹmhẹn lẹn adia nesi Jehova, beji a da mẹn ghe iman-emhin ọsi ọne agbọn nan bha rẹso ele?’ Mhan ha sabọ lẹn ikẹkẹ nọn ribhi uwedẹ nin Jehova rẹ ghe emhin bi uwedẹ nin ọne agbọn nan rẹ ghe emhin, mhan ki sabọ rẹban ọsi ọne agbọn nan.

20. Be imhan ha rẹ lẹn yẹ si Jehova mhan ka ọle ehọ la Esu?

²⁰ Họla uwẹ ka ọle ehọ? Jehova be nọn, la Esu bi agbọn nin ọle gbẹloghe? Bhọsi ẹmhọanta, ọne uwẹ ka ọle ehọ, ọle uwẹ khian rẹkhan. Ahamiẹn iman-emhin ọsi ọne agbọn nan mhan re ehọ ọi, ọle mhan ha ki ha ria eria nyan. Bhiriọ, mhan ki ha khu ọbhi ilọnmhọn ọsi efun egbe. Ọnan zẹle nọn da khẹke nin mhan gbẹlokotọ ha hanọn emhin nin mhan ghe, nin mhan tie, nin mhan re ehọ ọi, bi emhin nin mhan ria eria nyan.

21. Emhin kpataki nela mhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

²¹ Mhan dọ luẹ kere ghe, ahamiẹn mhan ho nin mhan sabọ ha ria eria beji Jehova rẹ ria eria, ọkhẹke nin iman-emhin ọsi ọne agbọn nan hẹi na mhan bhi ọkhọle. Adia nesi Jehova, ele mhan ha ne ọbhi okhọle yẹ ria eria nyan. Uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe dẹ zilo nyan ebi mhan ha rẹ sabọ lu ọnan yẹ.