1. Be ha re ikoudure nin mhan sade mhan miẹn ọnọghọ bhi iẹnlẹn? (Psalm 118:​5-7)

UWẸ be riale ghe uwẹ ọkpa khian, ghe ọria soso iribhọ nọn ha rẹkpa uwẹ bhi ọnọghọ kẹkẹ nin uwẹ miẹn? Iriọ ọ yẹ dia rẹji ẹbho ne bunbun bhi ẹghe nọn gbera, rẹ sẹbhi ene ga iJehova. (1 Ki. 19:14) Ẹghe nọn hi ki rẹ khin nin uwẹ rẹ ha ria eria nọn sẹ iriọ, ọkhẹke nin uwẹ ye ọta nin Jehova tale re ẹghe nin ọle rẹ yọle: “Imẹn ida zẹ uwẹ obọ ghee, imẹn ida yẹ fi ikeke gbe ẹ.” Bhiriọ, mhan dẹ sabọ re izebhudu yọle: “Jehova hi urẹkpa nọnsẹmhẹn; mẹn ida ha mun ofẹn.” (Heb. 13:​5, 6) Bhi egbe ukpe 61 C.E, ọle Paul nin odibo rẹ gbẹn ene ọta nin ji Kristiẹn ne ha ribhi Judea. Ene ọta diabe ọta ne ribhi Psalm 118:​5-7.​—Tie ọle.

2. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan? Bezẹle nin mhan ha da zilo nyan ọlẹn?

² Paul nin odibo wo lẹn ghe, Jehova dẹ ha rẹkpa ọle ranmhude Jehova sẹ wo rẹkpa ọle igba ne bunbun. Bhi ọsi ijiẹmhin, ikpe eva ki gbera fo nin paul miuhọnmhọn bhi emhin idumhunri nọn sunu ji ọle bhi okpẹdẹ, ọle Paul rẹ gbẹn ebe je ibhokhan Hebrew. (Acts 27:​4, 15, 20) Jehova da rẹkpa ọle bhi uwedẹ kẹkẹ ọkuẹsẹ ọle munhẹn ha khian ọne okhian, bi ẹghe nin ọle ki rẹ ha ribhi ọne okhian. Bha ji mhan zilo nyan uwedẹ ea nin Jehova rẹ rẹkpa ọle. Jehova noo iJesu bi ẹhi nesọle rẹ rẹkpa ọle. Ọle yẹ noo ẹbho ne ha ribhi ihe rẹ rẹkpa ọle. Ọle da yẹ noo ene ele ko ga rẹ rẹkpa ọle. Mhan ha zilo nyan ene uwedẹ nan kẹkẹ nin Osẹnobulua rẹ rẹkpa iPaul, mhan ki manman ha mhọn urẹọbhọ da ive nin Jehova ve nin mhan ghe, ọle dẹ rẹkpa mhan sade mhan so tie ọle.

3. Ọnọghọ nela Paul ha mhọnlẹn? Be ọnan ha sabọ re ọle ha ria bhi ọkhọle?

³ Bhi egbe ukpe 56 C.E., usun ẹbho da sua iPaul sibhi ẹkẹ uwa oga re nọn ha ribhi Jerusalem. Ele da ha guanọ nin ele gbe ọle a. Ẹdẹ ki we, ele da mun iPaul vae bhi eji ene bhohiẹn natiọle Sanhedrin ye. Bhi enin, eghian iPaul da wo ha guanọ nin ele zanzan ọlẹn an. Paul da wo ha guanọ urẹkpa. (Acts 21:​30-32; 22:30; 23:​6-10) Enan rebhe sabọ re iPaul ha ria eria ghe, ‘Je imẹn ha sabọ ziẹngbe enan sẹ?’

4. Be iJehova rẹ noo iJesu rẹ rẹkpa iPaul yẹ?

⁴ Urẹkpa nin Paul miẹn. Ọne asọn nan mun iPaul khue, Jesu da bu ọle taman ọlẹn yọle: “Ha mhọn izebhudu! Beji uwẹ rẹ manman sọsali nin mẹn bhi Jerusalem, uwẹ dẹ yẹ sọsali nin mẹn bhi Rome.” (Acts 23:11) Ọne ọta nan da wo ziẹn Paul udu! Jesu da khuẹnmhẹn iPaul ranmhude Paul sọsali nanlẹn bhi Jerusalem. Ọle da ve ive ghe, Paul dẹ sẹbhi Rome nin ọle da yẹ sọsali nanlẹn bhi enin. Jesu ki ve ọne ive nan nanlẹn fo, egbe da wo fu iPaul re beji egbe rẹ fu ọmọn re sade aba ọle mun ọlẹn ọbhi uke egbe.

5. Be iJehova rẹ noo ẹhi rẹ rẹkpa Paul yẹ? (Fẹ adudu nọn ribhi odalo ọne ebe nan ghe.)

⁵ Ọnọghọ ebhebhe nela Paul miẹn? Ikpe eva ki gbera nin ene emhin nan sunu ji Paul bhi Jerusalem, ele da ha mun ọlẹn khian Italy. Okọ ele rẹ ha khian. Ele ki zẹ khian, efi da wo manman ha fi rẹ sẹbhọ ghe, ọrebhe bhi ọne okọ da ha riale ghe ele ida miuhọnmhọn. Ọkpakinọn, ofẹn bha ha mun iPaul. Bezẹle? Ọle da taman ọrebhe bhi ọne okọ yọle: “Ọne asọn nan, ẹhi ọsi Osẹnobulua nọn nyan mẹn, Osẹnobulua nin mẹn yẹ ga, da mundia sikẹ mẹn. Ọ da yọle: ‘Hẹi ji ofẹn mun ẹn Paul, uwẹ dẹ mundia bhi odalo iCaesar. Deba ọnin, Osẹnobulua yẹ ne ene uwẹ bi ele ko khian nin uwẹ.’ ” Ejayenan nian, Jehova da noo ẹhi rẹ kie taman iPaul emhin nin ọle ka noo iJesu rẹ taman ọlẹn. Gene-gene, Paul da sabọ sẹbhi Rome.​—Acts 27:​20-25; 28:16.

6. Ive nela Jesu ve nin mhan? Bezẹle nin ọne ive ha da sabọ ziẹn mhan udu?

⁶ Urẹkpa nin mhan miẹn ẹlẹnan. Jesu re imhan bhi ikeke beji ọle rẹ ha re iPaul bhi ikeke. Bhi ọsi ijiẹmhin, Jesu ve ive nin ọrebhe ne rẹkhan ọlẹn yọle: “Mẹn ne ibha dia rẹ na bhi ene ikpẹdẹ rebhe rẹ dọ sẹbhi ọkpẹnlẹn ọsi ọne agbọn nan.” (Matt. 28:20) Ọne ive nan nin Jesu ve nin mhan dẹ wo sabọ mun mhan udu ziẹn. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ranmhude, ọnọghọ eso nin mhan miẹn bha lẹkhẹ nan rẹ ziẹngbe ọle. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọria nin mhan hoẹmhọnlẹn ha yu, ọ dẹ ba mhan bhi egbe rẹ na bhi ikpe ne bunbun. Eso ribhi ẹwẹ mhan ne miẹn ọbalọ  ranmhude idọmanlẹn. Sẹyẹ, eso wo ria eria ne gbe ahu. Bhi ẹkẹ ene ọnọghọ nan rebhe, mhan sẹyẹ dọnmhegbe rẹ ziẹngbe, ranmhude mhan lẹnmhin ghe, Jesu re imhan bhi ikeke bhi “ene ikpẹdẹ rebhe,” rẹ sẹbhi ene ikpẹdẹ nin emhin rẹ manman nọghọ mhan.​—Matt. 11:​28-30.

7. Beji Revelation 14:6 rẹman, be iJehova rẹ rẹkpa mhan yẹ ẹlẹnan?

⁷ Baibo taman mhan ghe, Jehova dẹ noo ẹhi nesọle rẹ rẹkpa mhan. (Heb. 1:​7, 14) Bhi ọsi ijiẹmhin, ene ẹhi rẹkpa mhan beji mhan rẹ wewe ẹmhọn Agbejele nọnsi Osẹnobulua man “ọrebhe . . . , agbaẹbho rebhe, ulin-uwa rebhe, urolo rebhe, bi ẹbho rebhe.”​—Matt. 24:​13, 14; tie Revelation 14:6.

8. Be iJehova rẹ noo ọyokhọnlẹn rẹ rẹkpa iPaul yẹ?

⁸ Urẹkpa nin Paul miẹn. Yere ghe, bhi ukpe 56 C.E., Jesu da ve ive nin Paul ghe, ọle dẹ sabọ sẹbhi Rome. Sokpan, bhi Jerusalem, ibhokhan iJew eso da dọ mundia khẹ Paul bhi uwedẹ nin ele da gbe ọle a. Ẹghe nin ọkpa bhi ene mun ọkalo bhi eyokhọnlẹn nesi Rome rẹ họn, ọle da dọ rẹkpa iPaul. Claudius Lysias a tie ọne ọyokhọnlẹn. Claudius da re ẹjẹje je eyokhọnlẹn ne bunbun nin ele rẹkhan iPaul sẹbhi Caesarea. Rẹ na bhi Jerusalem rẹ sẹbhi Caesarea ree sẹbhi ikpọwala 65. Bhi Caesarea, ọkpa bhi ene gbẹloghe natiọle Felix da yọle ghe, nan mun iPaul je eyokhọnlẹn ne gbẹloghe ẹguare ọsi Herod, nin ele da ha gbega ọle. Bhiriọ, ene ibhokhan iJew ne rẹ ha guanọ nin ele gbe ọle a bha yẹ miẹn ọlẹn gbe a.​—Acts 23:​12-35.

9. Be ọnọn ki ha gbẹloghe natiọle Festus rẹ rẹkpa iPaul yẹ?

⁹ Ikpe eva ki gbera, Paul da sẹyẹ ha ribhi ighan bhi Caesarea. Bhi ọne ẹghe nan, Festus hi ọnọn ki ha ribhi ihe nin Felix ka rẹ ha ye. Ibhokhan iJew da bhii Festus nin ọle je iPaul vae bhi Jerusalem nan bhu ohiẹn ọlẹn bhi enin. Ọkpakinọn, Festus bha ka. Asabọmiẹn ọle lẹnmhin ghe ene ibhokhan iJew ka ha guanọ nin ele gbe iPaul a bhi uwedẹ.​—Acts 24:27–25:5.

10. Be iFestus ta yẹ ẹghe nin Paul rẹ tale ghe, ọle guanọ nan mun ẹmhọn nọnsọle bu iCaesar?

¹⁰ Akizẹbue, a da mun iPaul dagbare nan bhu ọle ohiẹn bhi Caesarea. Ranmhude Festus guanọ ogẹn bhi obọ ene iJew, ọle da nọọn Paul yọle: “Uwẹ be guanọ nin uwẹ ha khian iJerusalem nan dọ bhohiẹn ọne ẹmhọn nan sira imẹn bhi enin?” Paul lẹn sẹbhọ ghe, ene ibhokhan iJew dẹ sabọ gbe ọle a bhi enin. Ọle yẹ lẹn ebi ọle ha lu rẹ gbega iẹnlẹn nọnsọle beji ọle ha da sabọ sẹbhi Rome yẹ tẹmhọn Osẹnobulua bhi enin. Bhiriọ, ọle da yọle: “Mẹn dẹ mun ọne ẹzọ nan bu iCaesar!” Festus ki ne ekhaẹmhọn nesọle talọ fo, ọle da taman iPaul yọle: “Uwẹ ki tale fo ghe uwẹ dẹ mun ẹzọ nọnsẹ bu iCaesar; uwẹ dẹ gene bu iCaesar.” Festus da gene re obọ ọbhọ nan mun ọne ẹmhọn ha khian Rome, bhiriọ, Paul da gbo miuhọnmhọn bhi obọ eghian ọlẹn. Paul ha ki sẹbhi Rome, obọ ibhokhan iJew ne guanọ nin ele gbe ọle a iyẹ da sabọ sẹbhi eji ọle ye.​—Acts 25:​6-12.

11. Ọta nela mhan ha sabọ yọle ghe Paul wo ha ria eria nyan?

¹¹ Ẹghe nin Paul rẹ ha muegbe nin ọle rẹ ha khian Italy, asabọmiẹn ọle da wo ha ria eria nyan ọta nin Isaiah nin akhasẹ tale. Isaiah da tale ghe, eghian ene ga iJehova ha rẹ mhanmhan emhanmhan, ọ ida kiọnlẹn, ghe ele ha rẹ ta ọta, ọ ida munsẹ. (Isa. 8:10) Paul wo lẹn sẹbhọ ghe, Osẹnobulua re ọle bhi ikeke nọn ha rẹkpa ọle. Ọnan da wo re izebhudu nanlẹn rẹ kuẹlo da ọnọghọ nin ọle ha miẹn bhi ẹghe odalo.

12. Be iJulius rẹ ne iPaul lu emhin yẹ? Be ọnan rẹkpa iPaul lẹn?

 ¹² Bhi ukpe 58 C.E., Paul da munhẹn ha khian Italy. Julius hi ọyokhọnlẹn nọn ha mun ọlẹn khian. Ọyokhọnlẹn ọsi Rome Julius khin. Beji a miẹn ghe ọle hi ọnọn gbega iPaul bhi ọne okhian nan, ọle mhọn ọne ahu rẹ re obọ nọn kaka mun ọlẹn, la obọ nọn lẹkhẹ. Obọ nela ọle rẹ gene mun iPaul? Baibo taman mhan ghe, ukpẹdẹ nọn rẹkhan ọlẹn, ele da sẹbhi eji ele ha da huẹnre bhi okọ. Baibo da yọle ghe, “Julius da wo re obọ esili rẹ mun iPaul. Ọle da re otọ nanlẹn rẹ dọ tuẹ imọẹ ọle nin ele gbẹloghe ọle.” Ele ki zẹ khian, Julius bhọ da hinmhin Paul. Be ọle rẹ lu ọnan yẹ? Eyokhọnlẹn nekẹle da ha guanọ nin ele gbono ene onighan rebhe a, ọkpakinọn, Julius da yọle nin ele hẹi dọnmhẹn ọlẹn. Bezẹle? Ranmhude Julius guanọ nin ọle re iPaul sẹbhi Rome. Paul wo daghe ọle ghe, Jehova hi ọnọn noo ọne ọyokhọnlẹn nan rẹ gbega ọle.​—Acts 27:​1-3, 42-44.

13. Uwedẹ nela Jehova ha rẹ sabọ noo ẹbho ne gbẹloghe?

¹³ Urẹkpa nin mhan miẹn ẹlẹnan. Jehova dẹ sabọ re ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ si ene gbẹloghe ọbhọ, nin ele lu emhin nin ọle guanọ. Solomon nin Ojie da gbẹn yọle: “Inian ọkhọle nọnsi ojie diabe ẹdẹ bhi obọ nọnsi Jehova. Eje ghọn ọlẹn Ọle dia ọle diọ.” (Prov. 21:1) Be iSolomon re ọne ọta nan ta? Beji eria rẹ sabọ tọ uhio rẹ dia amẹn nọn ribhi ẹdẹ diọbhi eje khọn ele, iriọ Jehova yẹ rẹ sabọ noo ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ dia iria-eria ọsi ene gbẹloghe, beji ele ha da mun iho nọnsọle sẹ. Ọnan ha sunu, ele ki lu emhin bhi uwedẹ nọn ha mhẹn ẹbho nesi Osẹnobulua bhi egbe.​—Yẹ fẹ Ezra 7:​21, 25, 26 ghe.

14. Hela mhan ha sabọ nan erọnmhọn nan beji Acts 12:5 rẹman?

¹⁴ Ebe Khẹke Nin Mhan Lu? Ahamiẹn mhan nan erọnmhọn, ọkhẹke nin mhan tẹmhọn “ene ijie bi ene ribhi ihe ne khua kikẹ” man iJehova, sade ele ho nin ele mun emhanmhan gbọ nọn ha rẹso ene ga iJehova. (1 Tim. 2:​1, 2, ftn.; Neh. 1:11) Ọ yẹ khẹke nin mhan manman ha nan erọnmhọn ji Jehova nin ọle gbẹloghe ibhio mhan nan mun khue. Inian Kristiẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn wo ha lu. (Tie Acts 12:5; Heb. 13:3) Sẹyẹ, ọkhẹke nin mhan ha nan erọnmhọn nin ẹbho ne wẹnna bhi ighan nan da mun ibhio mhan khue. Mhan ki bhii Jehova nin ọle re obọ so ele bhi ọkhọle, nin ele da re ifuẹkẹ ne ibhio mhan lu emhin, beji Julius rẹ re ifuẹkẹ ne iPaul lu emhin.​—Fẹ study note ọsi Acts 27:3 ghe.

15-16. Be iJehova rẹ noo Aristarchus bi Luke rẹ rẹkpa iPaul yẹ?

¹⁵ Urẹkpa nin Paul miẹn. Jehova yẹ wo noo ene ga ọle rẹ rẹkpa iPaul ẹghe nan rẹ ha mun ọle khian iRome. Bha ji mhan tẹmhọn eso bhọ.

¹⁶ Kristiẹn eva da zegbere nin ele rẹkhan iPaul ha khian iRome. Elin ele hi, Aristarchus bi Luke. * Ọ iyi okhẹnan nin ele ha sabọ miẹn ele ha ghe. Arẹmiẹn Jesu bha ve ive nin ele ghe ele dẹ sẹbhi Rome, ele da sẹyẹ zegbere ha rẹkpa iPaul bhi ọne okhian nan. Ẹghe nin ele ki rẹ zẹ khian ele rẹ lẹn ghe ele dẹ miuhọnmhọn. Asabọmiẹn ẹghe nin ele rẹ deba iPaul nabhi okọ bhi Caesarea, Paul da wo ha ghọnghọn rẹ sẹbhọ ghe, ọle da nan erọnmhọn rẹ khuẹnmhẹn iJehova nin ọle rẹ noo ene itue eva nan rẹ dọ rẹkpa ọle.​—Acts 27:​1, 2, 20-25.

17. Be iJehova rẹ noo ene ribhi agbotu rẹ rẹkpa iPaul yẹ?

¹⁷ Kristiẹn nekẹle yẹ wo rẹkpa iPaul igba ne bunbun bhi ọne okhian nan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin ele rẹ sẹbhi agbaẹbho natiọle Sidon, Julius da re otọ nanlẹn rẹ dọ miẹn imọẹ ọle. Ele ki yẹ sẹbhi agbaẹbho natiọle Puteoli, Paul bi ene ha rẹkhan ọlẹn da miẹn ibhio ele bhi enin. Ene ibhio ele da taman ele nin ele deba ele dia sẹ bhi ikpẹdẹ ihinlọn. Edandan iribhọ ghe, beji ele rẹ wo ha gbẹloghe iPaul bi ene ha rẹkhan ọlẹn, ele da yẹ wo ha sọnyẹnmhẹn bhi ọta izebhudu nin Paul ha taman ele. (Yẹ fẹ Acts 15:​2, 3 ghe.) Ele bi ene ele ko ga ki ko re inian ziẹn egbe udu fo, Paul bi ene ha rẹkhan ọlẹn da kpanọ ha khian eji ele khian.​—Acts 27:3; 28:​13, 14.

18. Be re iPaul khuẹnmhẹn Osẹnobulua?

¹⁸ Asabọmiẹn beji Paul ki rẹ ha sikẹ Rome, ọle da wo ha yere emhin nin ọle ka gbẹn je agbotu nọn ribhi enin, ikpe ea ne gbera. Ọle da gbẹn je ele yọle: “Rẹ na bhi ikpe ne bunbun, mẹn wo ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle rẹ rẹnẹ ji bha.” (Rom. 15:23) Ẹghenin, ọle bha ha riale ghe ọle dẹ vae bhi Rome bii onighan.  Ọle da wo miẹn ikoudure ẹghe nin ọle rẹ daghe ene ele ko ga dọ mundia khẹ ọle bhi uwedẹ, nin ele da gbe obokhian nanlẹn. Baibo da taman mhan ghe, “Paul ki daghe ele, ọle da khuẹnmhẹn Osẹnobulua. Ahu da yẹ do ọle bhọ.” (Acts 28:15) Bezẹle nin Paul da khuẹnmhẹn Osẹnobulua ẹghe nin ọle rẹ daghe ene ibhio ọle? Ranmhude ọle lẹn sẹbhọ ghe, Jehova noo ene ibhio ọle nan rẹ rẹkpa ọle.

19. Beji 1 Peter 4:10 tale, be iJehova ha rẹ sabọ noo mhan rẹ rẹkpa ẹbho ne ribhi ọnọghọ yẹ?

¹⁹ Ebe Khẹke Nin Mhan Lu? Uwẹ be lẹn obhio mhan soso nọn khọnmhọn? La obhio mhan nin ọria nin ọle hoẹmhọnlẹn yu? La ọnọn miẹn ọbalọ ebhebhe? Mhan ha lẹn ọria nọn sẹ iriọ, mhan sabọ rẹ bhii Jehova nin ọle rẹkpa mhan lẹn ebi mhan ha rẹ re ifuẹkẹ rẹ nanlẹn talọ yẹ, bi ebi mhan ha rẹ re ifuẹkẹ rẹ nanlẹn lu emhin yẹ. Asabọmiẹn ebi mhan ha taman ọlẹn, la uwedẹ nin mhan ha rẹ nanlẹn lu emhin, ọle hi ebe ha sabọ ko ọle udure. (Tie 1 Peter 4:10.) * Ẹbho nin mhan ha rẹkpa dẹ wo dọ manman rẹọbhi ive nin Jehova vele ghe, “imẹn ida zẹ uwẹ obọ ghee, imẹn ida yẹ fi ikeke gbe ẹ.” Ọnan bha be sẹ emhin nọn ha sabọ rẹ mhan ha ghọnghọn?

20. Bezẹle nin mhan ha da sabọ yọle ghe, ‘Jehova hi urẹkpa nọnsẹmhan’?

²⁰ Beji ọ rẹ sunu ji Paul bi ene ha rẹkhan ọlẹn, mhan sabọ rẹ miẹn ọnọghọ kẹkẹ bhi iẹnlẹn nọnsẹmhan. Ọrẹyiriọ, mhan dẹ sabọ ha mhọn izebhudu ranmhude Jehova re imhan bhi ikeke. Ọle noo iJesu bi ẹhi nesọle rẹ rẹkpa mhan. Ahamiẹn ọ ghọn ọlẹn, ọle dẹ yẹ sabọ noo ẹbho ne gbẹloghe rẹ rẹkpa mhan. Sẹyẹ, Jehova re ẹlinmhin nọnsọle rẹ dia ene ga ọle nin ele da ha rẹkpa egbe. Bhiriọ, bọsi Paul, mhan dẹ yẹ sabọ yọle: “Jehova hi urẹkpa nọnsẹmhẹn; mẹn ida ha mun ofẹn. Be bhọ ọria ha sabọ lu mẹn le?”​—Heb. 13:6.