Uwẹ Be Rẹ Lẹn?
Be sunu ji agbaẹbho ọsi Nineveh beji Jonah yu fo?
Egbẹghe 670 B.C.E., agabẹbho ọsi Assyria da dọ ha yi agbaẹbho nọn wo manman mhọn ahu nẹ bhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Wẹbsaiti ọsi British Museum da yọle ghe, agbaẹbho ọsi Assyria da ha gbẹloghe “obọ ọsi west bhi Cyprus rẹ sẹbhi obọ ọsi east bhi Iran. Ẹghe ọkpa bhọ ribhọ nọn rẹ ha gbẹloghe Egypt.” Eji a tiọle Nineveh bhi agbaẹbho ọsi Assyria, ọle kpọnọ nẹ ije kẹkẹ bhi ọne agbaẹbho nan rebhe. Ọ mhọn eje kẹkẹ ne mhọn-ose. Ọ yẹ mhọn laibri ne manman kpọnọ. Ebi a gbẹn ọbhi egbe-uwa eso yẹ ribhi enin nọn rẹman ghe ojie natiọle Ashurbanipal, da tie egbe ọle “ojie ọsi agbaẹbho rebhe” beji ijie ne gbẹloghe otọ Assyria lu. Bhi ẹghe nin ọle rẹ ha gbẹloghe, ọ da diabe ọria soso ida sabọ khọn Assyria bi Nineveh miotọ.
Ẹghe nin Assyria rẹ wo manman ha mhọn ahu, Jehova da na bhi obọ Zephaniah nin akhasẹ tale ghe, ọle dẹ dunmhun agbaẹbho ọsi Assyria a. Sẹyẹ, ọle ki lu ọle nan hẹi yẹ nyẹnlẹn bhi Nineveh. Sẹyẹ, Nahum nin akhasẹ ọsi Jehova da yẹ yọle ghe, a dẹ muno igolu bi isiliva ne ribhi ọne agbaẹbho kie. Emhin soso ida yẹ ha ribhi enin, sẹyẹ, ọria soso nọn daghe ọne agbaẹbho ki nẹgbe, yẹ yọle ghe, a dunmhun Nineveh a sẹsẹsẹ. (Zeph. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Asabọmiẹn ẹghe nin ẹbho rẹ họn ọne ọta akhasẹ nan, ele da ha riale: ‘Ọnan dẹ be gene sunu? A dẹ be gene sabọ khọn agbaẹbho ọsi Assyria nọn manman mhọn ahu miotọ?’ Ọnan da wo diabe emhin nọn ida sabọ sunu.
Ọrẹyiriọ, a da sabọ khọn ọne agbaẹbho nin miotọ. Ọ ki kẹ khere nan rẹ sẹbhi 600 B.C.E., agbaẹbho ọsi Babylon bi Medes da khọn agbaẹbho ọsi Assyria miotọ. Ẹbho bha yẹ ha nyẹnlẹn bhi Nineveh. Sẹyẹ, akizẹbue ẹbho da ye ọne agbaẹbho a sẹsẹsẹ. Ebe ọkpa nọn ribhi Metropolitan Museum of Art bhi New York da yọle ghe, “khere-khere, a bha yẹ ha họn ẹmhọn ọne agbaẹbho. Sẹyẹ, Baibo ẹbho ki da ha lẹn agbaẹbho natiọle Nineveh.” Biblical Archaeology Society Online Archive da yọle ghe, “ọria soso bhọ iribhọ nọn lẹn si Nineveh bhi agbaẹbho ọsi Assyria nọn manman mhọn ahu bhọ gene ha ribhọ.” Bhi ukpe 1845, ọria ọkpa nọn guanọ emhin fẹghe natiọle Austen Henry Layard da munhẹn dọ ha guanọ emhin nan dunmhun an bhi agbaẹbho ọsi Nineveh. Emhin nin ọle miẹn da rẹman ghe, okpẹbho Nineveh ha khin.
Ọta akhasẹ nan tale rẹji Nineveh nọn munsẹ rẹkpa mhan rẹ manman ha mhọn urẹọbhọ ghe, ọta akhasẹ nan tale rẹji ugbekuelo ọsi ọne agbọn nan dẹ yẹ munsẹ.—Dan. 2:44; Rev. 19:15, 19-21.