1, 2. Emhin nela sẹ si okhẹna nọn khọ nẹ ji mhan nin eria? Họla bha ohoghe nin ọhẹnhẹn?

EMHIN eso nin ekhẹn azemhinre sẹ zẹ ọle egbe dagbare wo rẹkpa mhan bhi iẹnlẹn. Eso bhọ hi, foni, imoto, ifrigi, bi emhin ebhebhe. Ọkpakinọn, emhin ebhebhe yẹ ribhọ nin ele zẹ ọle egbe dagbare ne yi okhẹna rẹji mhan. Eso bhi ene emhin nan hi, osisi, bọnb, ciga, bi emhin nekẹle. Emhin ọbhebhe ribhọ nọn ki sẹ tọ nẹ emhin nin ekhẹn azemhinre zẹ ọle egbe dagbare. Ọne emhin nan sẹ manman si okhẹnan nọn khọ nẹ ji mhan. Be bhọ ọne emhin nan khin? Ohoghe! Ohoghe hi, nan rẹ ha ta ọta nọn iyi ẹmhọanta rẹ hiẹ ẹbho. Obọ ọria nela ohoghe na vae? Jesu wanniẹn ọne inọnta ẹghe nin ọle rẹ tie Ojuu “aba ọsi ene bha ohoghe.” (Tie John 8:44.) Ẹghela Ojuu rẹ bha ohoghe nin ọhẹnhẹn?

² Ikpe ne bunbun ne gbera, ọle Ojuu bha ohoghe nin ọhẹnhẹn bhi ẹkẹ ogbe nọn ribhi Eden. Adam bi Eve da wo ha sọnyẹnmhẹn bhi ogbe nin Osẹnobulua lu nin ele. Akizẹbue, Ojuu da zegbere. Ojuu lẹn sẹbho ghe, Osẹnobulua taman Adam bi Eve ghe, nin ele hẹi le bhi “ọne oran ọsi ilẹnmhin ọsi emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn.”—Gen. 2:15-17; 3:1-5.

3. Bezẹle nin mhan ha da sabọ yọle Ojuu re ohoghe rẹ hiẹ Eve? Be ọne ohoghe nan ki si re?

³ Arẹmiẹn Ojuu lẹn ghe Eve dẹ yumhin sade ọle le bhi ọne  oran, ọle da yẹ bha ohoghe man Eve rẹ hiẹ ọle. Adam bi Eve da re obọ gbera uhi nọnsi Jehova. Bhiriọ ele da gene yu. (Gen. 3:6; 5:5) Ranmhude ọne olukhọ nan, uu da sẹ imhan rebhe bhi egbe. Bhi ọsi ẹmhọanta, inian uu ki dọ diabe ojie rẹji imọn nesi Adam. (Rom. 5:12, 14) Egbe bha yẹ gba nin mhan fo. Mhan iyẹ mhọn aribhọ ọsi ighegheghe nin Osẹnobulua rẹ mhanmhan nin mhan. Ikpe 70 la 80, ọle mhan ki sabọ tọ sẹ ẹlẹnan. Sẹyẹ, ọbalọ bi oya, ọle mhan miẹn bhi iẹnlẹn. (Ps. 90:10) Ohoghe nin Ojuu bhale, ọle si enan rebhe.

4. (a) Inọnta nela ọkhẹke nin mhan re ewanniẹn ọn? (b) Beji Psalm 15:1, 2 tale, Hola ha sabọ ha yi ọmọẹ iJehova?

⁴ Jesu ki ha tẹmhọn ebi Ojuu lu, ọle da yọle: “Ọle bha mundia bhi ẹmhọanta, ranmhude ẹmhọanta iri ọle bhi egbe.” Ojuu sẹyẹ wo re ohoghe rẹ hiẹ ẹbho ẹlẹnan ranmhude ẹmhọanta isẹyẹ re ọle bhi egbe. (Rev. 12:9) Mhan iguanọ nin Ojuu hiẹ mhan. Bhiriọ, bha ji mhan re ewanniẹn ọbhi ene inọnta ea nan: Be Ojuu rẹ hiẹ ẹbho yẹ ẹlẹnan? Bezẹle nin ẹbho da manman bha ohoghe ẹlẹnan? Be imhan ha rẹ rẹman yẹ ghe, mhan ta ẹmhọanta ẹghe rebhe nin ikolu nin mhan bi Jehova ko mhọnlẹn hẹi yulua bọsi Adam bi Eve?—Tie Psalm 15:1, 2.

5. Be Ojuu rẹ hiẹ ẹbho yẹ ẹlẹnan?

⁵ Paul nin odibo lẹn sẹbhọ ghe mhan dẹ sabọ dọnmhegbe nin Ojuu hẹi hiẹ mhan, ranmhude “mhan wo lẹn ifi nesọle.” (2 Cor. 2:11; ftn.) Mhan lẹn sẹbhọ ghe Ojuu re ọne agbọn nan khian. Oga ohoghe bi otu ọfinẹfi kẹkẹ, atata-obọ nọnsọle ele yẹ. Ọle yẹ re ẹki ne ribhi ọne agbọn nan khian, ọle zẹle ẹlẹnan, emhọn igho, ọle ọkpa ẹbho ria ẹmhọn ọlẹn. (1 John 5:19) Ọnan zẹle nọn bha da han mhan ilo ghe, Ojuu bi ẹlinmhin ne imhẹn wo re ẹbho ne ribhi ihe bha ohoghe. (1 Tim. 4:1, 2) Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹbho ne do ẹki ki ha re ohoghe gho emhin nin ele khiẹn, aharẹmiẹn ebi ele khiẹn ida mhẹn ọria bhi egbe.

6, 7. (a) Bezẹle nin mhan ha da sabọ tale ghe, ohoghe ọsi ene mun ọkalo bhi oga khọ nẹ? (b) Ohoghe nela ene mun ọkalo bhi oga bha ẹlẹnan?

⁶ Ohoghe ọsi ene mun ọkalo bhi oga khọ nẹ. Ahamiẹn ẹbho rẹọbhi ohoghe nọnsele, yẹ dọ ha lu emhin ne iyẹẹ iJehova, ele ida sabọ miẹn aribhọ ọsi ighegheghe sade ele bha fidenọ. (Hos. 4:9) Jesu lẹnmhin ghe, ene ha mun ọkalo bhi oga ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi ọne otọ nan wo ha bha ohoghe. Ọle da taman ele yọle: “Ọbalọ hi ọsi bha, ibha nin ekhẹn iscribe bi Pharisee. Ene re ikpunu ga! Ramhude bha na bhi ije rebhe nin bha da re ọria dọ deba bha bhi oga. Ọle ha ki dọ deba bha, bha ki re ọle kin ọria nan ha fuẹan bhi Ge·hen′na [ufuẹan ọsi ighegheghe] gbera ufuẹan nin bha ha miẹn.” (Matt. 23:15; ftn.) Jesu bha zẹwẹ re ọle he nin ele ghe ọle bha re obọ ele bhọ. Obọ aba ele nin Ojuu, ọle ele gene nan vae.—John 8:44.

⁷ Ene mun ọkalo bhi oga wo kpọa ẹlẹnan. Beji ekhẹn Pharisee rẹ ha gbe iku ru ẹmhọanta, iriọ ene mun ọkalo bhi oga ẹlẹnan yẹ rẹ gbe iku ru ẹmhọanta. (Rom. 1:18, 25) Ẹmhọn agberanlẹn, ọle ele wo man ẹbho le bhi otuẹ. Ele yẹ tale ghe emhin ribhi ẹkẹ ọria nọn iyu. Eso tale ghe ọria ha yu ọ ki roso. Eso yẹ man ẹbho le ghe, Osẹnobulua ivan ọbhọ sade okpea nin okpea nowẹ la sade okhuo nin okhuo nowẹ, la sade ele re egbe.

8. Ohoghe nela ekhẹn ọfinẹfi ha bha bhi ẹghe odalo? Ọ be khẹke nin mhan rẹọ ele bhọ?

⁸ Ekhẹn ọfinẹfi yẹ re ohoghe hiẹ ẹbho ẹlẹnan. Ohoghe ọbhebhe ribhọ nin ele ha bha bhi ẹghe odalo. Ele dẹ tale ghe ele mun “ọfure bi ogbaga” re bhi ọne agbọn nan. Ọkpakinọn, beji ele ha rẹ wo ha ta ọne, ele  ki miẹn ugbekhuelo bhi egbe. Ele ki ha dọnmhegbe nin ele rẹ re oya nọn ribhi ọne agbọn nan diabe emhin nọn bha kaka gbe. Ọbha khẹke nin mhan ha rẹọ ele bhọ. Bhi ọsi ẹmhọanta, mhan lẹn ghe beji oyi rẹ vae ọsasọn, iriọ ukpẹdẹ nọnsi Jehova ha rẹ vae.—1 Thess. 5:1-4.

9, 10. (a) Bezẹle nin ẹbho da bha ohoghe? Be ọnan ki sẹ sire? (b) Be ọkhẹke nin mhan ha mhọn bhi ọkhọle?

⁹ Ẹlẹnan, ọiyi ẹbho ne ribhi ihe ọkpa bha ohoghe. Ebe ọkpa nọn yọle “Why We Lie” (ebezẹle nin mhan da bha ohoghe) nin Y. Bhattacharjee gbẹn, da yọle ghe, ẹbho wo manman guẹ ebi a rẹ bha ohoghe yẹ ẹlẹnan. Emhin ne bunbun zẹle nin ẹbho da bha ohoghe ẹlẹnan. Ẹbho bha ohoghe rẹ gbega egbe ele, rẹ si egbe ele okhun, rẹ gue olukhọ nọnsele la nin ebi ele guanọ da sẹ ele obọ. Ọne ebe da yẹ tale ghe, ọi zẹwẹ nọghọ ẹbho eso rẹ bha ohoghe. Ghe, ele bha ohoghe bhi emhin ne kpọnọ bi emhin ne khere, ele bha ohoghe man eriọbhe, ene ele ko wẹnna, imọẹ ele bi ene ele hoẹmhọnlẹn.

¹⁰ Ranmhude ohoghe, a iyẹ sabọ gba ẹkẹ egbe. Sẹyẹ, a iyẹ kẹ miẹn ikolu ọsaje. Re ọkhọ ẹ riale ebi ọ rẹ ba bhi egbe yẹ sade okpea la okhuo gbe oghẹ fo, ọle da re ohoghe rẹ gue ọle nin okhuo ọle la ọdọ ọle hẹi lẹn. Ọ yẹ ba bhi egbe sade okpea ilu okhuo ọle bi imọn nesọle nọnsẹn bhi uwa, ọkpakinọn, ahamiẹn ele ribhi ẹwẹ ẹbho, ọle ki man ha lu bii ọdọ la aba nọn mhẹn. Ọrẹyiriọ, ọkhẹke nin mhan yere ghe, ọria ida sabọ re emhin soso he nin Jehova, ranmhude emhin soso iribhọ nin ọle isabọ daghe.—Hebrews 4:13.

11. Be imhan miẹn luẹ bhi ijiẹmhin ọsi Ananias bi Sapphira? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe.)

¹¹ Bhi ọsi ijiẹmhin, Baibo taman mhan ghe, bhi ore nin ọhẹnhẹn, Ojuu da sua okhuo bi ọdọ ọkpa nin ele bha ohoghe man Osẹnobulua. Ananias bi Sapphira, ọle a tie ọne okhuo bi ọdọ. Ele da mhanmhanlẹn ghe ele dẹ bha ohoghe rẹ hiẹ etuegbe nesi Jesu. Ele da khiẹn emhin eso nin ele mhọn. Ele da mun obọ ọkpa bhi ọne igho ji ene etuegbe. Ọkpakinọn, ranmhude ele guanọ nin agbotu ha ghe ele bọsi eria ne manman zẹ emhin bhi obọ, ele da yọle ghe igho rebhe nin ele khiẹn bhi ọne otọ, ọle ele mun re. Ọrẹyiriọ, Jehova daghe ebi ele lu, Ọle da re oya nọn khẹke nin ele.—Acts 5:1-10.

12. Be ha sunu ji eria ne bha ohoghe ne bha ka fidenọ? Bezẹle?

¹² Be iJehova ghe ohoghe yẹ? Ojuu bi eria ne bha ohoghe ne bha ka fidenọ dẹ miẹn ugbekhuelo. (Rev. 20:10; 21:8; Ps. 5:6) Bezẹle? Ranmhude, ẹlo ọkpa Jehova rẹ ghe eria ne bha ohoghe bi eria ne lu emhin nekẹle ne sọnọ ọlẹn.—Rev. 22:15, ftn.

13. Ọria nela iJehova khin? Be ọnan ha re mhan ha lu?

¹³ Jehova iyi ọria efun-egbe nọn bha ohoghe. Bhi ọsi emhọanta, Jehova isabọ bha ohoghe. (Num. 23:19; Heb. 6:18) “Olamhẹn nọn bha ohoghe” sọnọ iJehova. (Prov. 6:16, 17) Ahamiẹn mhan guanọ nin Jehova ha re ẹlo esili ghe mhan, ọkhẹke nin mhan ha ta ẹmhọanta ẹghe rebhe. Ọnan zẹle nin mhan da dọnmhegbe nin mhan hẹi ha bha ohoghe.—Col. 3:9

14. (a) Emhin nela rẹ mhan dikẹ bhi ene ga oga ohoghe? (b) Gbotọ ẹmhọn nọn ribhi Luke 6:45 fanọan.

¹⁴ Uwedẹ ọkpa nin ene ga iJehova rẹ dikẹ bhi ene ga oga ohoghe hi, ẹmhọanta nin mhan ta. (Tie Zechariah 8:16, 17.) Paul tale ghe ẹmhọanta nin mhan ta, ọle mhan rẹ rẹman ghe Osẹnobulua mhan ga. (2 Cor.  6:4, 7) Jesu da yẹ yọle ghe, emhin nin ọria ria bhi ọkhọle, ọle ọ ta dagbare. (Luke 6:45) Ahamiẹn ẹmhọanta ọria ria bhi ọkhọle, ẹmhọanta ọle da yẹ ta dagbare. Ẹghe rebhe ọle a rẹ ha ta ẹmhọanta mhan eriọbhe, ene ele ko wẹnna, imọẹ ọle, bi ene ọle hoẹmhọnlẹn. Bha ji mhan zilo nyan ijiẹmhin eso nọn ha rẹkpa mhan lẹn ebi mhan a rẹ ha dọnmegbe yẹ, nan da miẹn ghe mhan ta ẹmhọanta bhi emhin rebhe nin mhan lu.

15. (a) Bezẹle nọn ida yi emhin ẹwanlẹn nin ọria rẹ ha ga Osẹnobulua yẹ lu emhin ne imhẹn? (b) Emhin nela ha sabọ rẹkpa usẹn-obhokhan nin ele hẹi rẹkhan uwedẹ ọbe ọsi ibo ele? (Fẹ ebi a gbẹn ọbhi otọle ghe.)

¹⁵ Ahamiẹn usẹn-obhokhan uwẹ khin nọn ho nọn diabe ibo ọle, dọnmhegbe nin uwẹ hẹi rẹkhan uwedẹ ọbe nin eso rẹ nyẹnlẹn. Ele sabọ rẹ ha nyẹnlẹn bhi uwedẹ nọn gbale sade ele ribhi uwa la sade ele ribhi ikolo oga. Ọkpakinọn, ahamiẹn ele ribhi ẹwẹ eria ne iga Jehova, la sade ele noo ifoni rẹ lu ikolu bhi intanẹt, ele ki ha yi eria ikẹ. Asabọ miẹn ele ki deba ha ta ọta ne imhẹn, yọ ikpọn ne bha khẹke, khue ilo ne bha kiẹọnlẹn, da anyọn gbegbe, zẹ ọshọ, la lu emhin ebe ebhebhe. Ele re iẹnlẹn nọnsele rẹ bha ohoghe man ene biẹ ele, ene ele ko ga, bi Osẹnobulua. (Ps. 26:4, 5) Ọkhẹke nin mhan yere ghe Jehova dẹ sabọ lẹn si ọkhọle rebhe mhan rẹ mun ekpẹn nanlẹn la si ikpunu gheghe nọn. (Mark 7:6) Ọkhẹke nin mhan lu rẹkhan ebi Baibo tale bhi ebe nọnsi proverb nọn yọle: “Hẹi ha mhọn ẹlo-bhọ da ene lu khọlọ. Ha mun ofẹn iJehova ẹghe rebhe.”—Prov. 23:17. *

16. Ahamiẹn mhan re ewanniẹn ọbhi inọnta ne ribhi ebe nan rẹ tie ọria vae bhi iwẹnna oga kpataki, bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha tẹmhọanta?

¹⁶ Ahamiẹn ghe uwẹ ho nin uwẹ kiẹn ọkpa bhi ekanẹfan, la uwẹ ho nin uwẹ dọ ha ga bhi Bẹtẹ, ebe ọkpa ribhọ nin uwẹ ha gbẹn vuọn. Ọkhẹke nin uwẹ ta ẹmhọanta sade uwẹ re ewanniẹn ọbhi ene inọnta rebhe ne ribhọ. Inọnta eso nọn rẹtẹ egbe nọnsẹ, emhọn iregbe re ahoho bi ẹmhọn uwedẹ iẹnlẹn nọnsẹ. (Heb. 13:18) A ha ki miẹn ghe ijeso ribhọ nin uwẹ da fiobọdọn bhi iẹnlẹn nọnsẹ, ọkpakinọn, uwẹ bha sẹ taman ene wanlẹn, ọkhẹke nin uwẹ bu ene ewanlẹn nin ele rẹkpa uwẹ. Ranmhude, ọnan dẹ rẹkpa uwẹ rẹ re ọkhọle nọn khiale ga.—Rom. 9:1; Gal. 6:1.

17. Be ọkhẹke nin mhan lu sade ene ho nin ele di idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan nọọn mhan ọta rẹji ibhio mhan?

 ¹⁷ Bhi ọsi ijiẹmhin, ene gbẹloghe sabọ rẹ datie uwẹ ha nọọn uwẹ ọta rẹji ibhio ẹ nin bha ko ga, ranmhude ele yọle ghe nan hẹi yẹ lu iwẹnna oga bhi agbaẹbho nin uwẹ da nyẹnlẹn. Ahamiẹn ele diriọ datie ẹ, be uwẹ ha lu yẹ? Uwẹ dẹ be taman ele emhin rebhe nin uwẹ lẹnlẹn? Be Jesu lu yẹ ẹghe nin ene gbẹloghe bhi Rome rẹ ha nọọn ọlẹn ọta? Ẹghe eso ribhọ nin Jesu bha rẹ wanniẹn ele! Jesu da lu rẹkhan ọne adia nọn yọle ghe, emhin rebhe mhọn ẹghe nọnsọle, ẹghe nanrẹ huẹan bi ẹghe nanrẹ talọ. (Eccl. 3:1, 7; Matt. 27:11-14) Ahamiẹn emhin nọn dia iriọ sunu ji mhan, ọkhẹke nin mhan noo ẹwanlẹn nọnsẹmhan nọnsẹn, nan da miẹn ghe mhan bha mun ibhio mhan ọbhi okhẹnan.—Prov. 10:19; 11:12.

18. Be ọkhẹke nin mhan lu sade ewanlẹn bhi agbotu nọọn mhan ọta rẹji ibhio mhan?

¹⁸ Ahamiẹn ghe ọria bhi ẹkẹ agbotu lu olukhọ nin mhan lẹn ẹlo ọle kii? Ene ewanlẹn bhi agbotu sabọ rẹ datie uwẹ nọọn uwẹ ebi uwẹ lẹn bhi ọne ẹmhọn. Yere ghe, ẹsọn ọsi ene ewanlẹn nọn nin ele rẹ gbega agbotu nọnsi Jehova, nan da miẹn ghe itọn bha nanbhọ. A ha ki miẹn ghe ọmọẹ ẹ la ọria bhi azagba-uwa nọnsẹ lu ọne olukhọ kii? Be uwẹ ha lu yẹ? Yere Baibo tale ghe, ọria nọn ta ebi ẹlo ọle sẹ, ẹmhọanta ọle ta. (Prov. 12:17; 21:28) Ẹsọn nọnsẹ nọn nin uwẹ rẹ ta emhin rebhe ne sunu man ene ewanlẹn. Hẹi re emhin soso he nin ele. Ọkhẹke nin ele lẹn emhin rebhe ne sunu. Bhiriọ, ele ki sabọ rẹkpa ọne ọria rẹ kie kiẹn ọmọẹ iJehova.—Jas. 5:14, 15.

19. Be imhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

¹⁹ David da taman iJehova bhi erọnmhọn ghe, ẹmhọn ọria nọn re ọkhọle rebhe rẹ ta emhọanta ti Ọle bhọ. (Ps. 51:6) David lẹnmhin ghe, nin ọria rẹ ha ta ẹmhọanta, ọkhọle ọ na vae. Ẹghe rebhe ene ga iJehova rẹ ta ẹmhọanta mhan ọdeọde. Emhin ọbhebhe yẹ ribhọ nọn re ene ga iJehova dikẹ. Ọne emhin hi, ẹmhọanta nin mhan man ẹbho le bhi Baibo. Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle egbe, mhan dẹ zilo nyan ebi mhan ha rẹ lu ọnan yẹ bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua.