UHỌNMHỌN-ỌTA NỌNZI 32
ILLO 44 Erọnmhọn ọsi Ene Ibhiogue
Jehova Guanọ Nin Ọrebhe Fidenọ
“Jehova . . . guanọ nin ẹbho rebhe fidenọ. Ọle bha guanọ nin ọria soso miẹn ugbekhuelo.”—2 PITA 3:9.
EBI A HA LUẸ BHỌ
Mhan dẹ zilo nyan ebi a re ọle ta nin ọria rẹ fidenọ, ebezẹle nọn da khẹke, bi ebi Jehova sẹ rẹ rẹkpa ẹbho yẹ rẹ fidenọ bhi emhin ebe nọnsele.
1. Be a re ọle ta nin ọria rẹ fidenọ?
Ọ WO khẹke nin mhan fidenọ sade mhan lu emhin ebe. Bhi Baibo, nin ọria rẹ rẹman ghe ọle fidenọ, ọle ki kiọya bhi emhin ebe nin ọle lu, yẹ zobọ bhọ. Sẹyẹ, ọle ki re egbe nẹ bhi emhin ne ha sabọ kie si ọle ọbhọ sẹsẹsẹ.—Mt 3:8; Iw 3:19; 2Pi 3:9.
2. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan rẹbhe luẹ ẹmhọn ebi a re ọle ta nan rẹ fidenọ? (Nehemiah 8:9-11)
2 Ọkhẹke nin ẹbho rebhe lẹn ebi a re ọle ta nan rẹ fidenọ. Bezẹle? Ranmhude ukpẹdẹ-ukpẹdẹ mhan rẹ lu emhin ebe. Beji a miẹn Adam bi Ivi biẹ mhan, mhan le emhin ebe bi uu bhi uku bhi obọ ele. (Rom 3:23; 5:12) Ọnọn bha le ọne emhin ebe nan bhi uku i ribhọ. Eria eso nan miẹn ghe ele manman mhọn urẹọbhọ yẹ wo ha ne emhin ebe dan, iriọ ọ yẹ ha khin bhi egbe Pọl nin odibo. (Rom 7:21-24) Ọne emhin ebe nin mhan le bhi uku be rẹman ghe ọsẹmhan wo fo sẹsẹsẹ? Eye. Osẹ nọn mhọn itohan Jehova khin, sẹyẹ ọle guanọ nin mhan ha ghọnghọn. Bha ji mhan fẹ okha ọsi ibhokhan Ju ne nyẹnlẹn bhi ẹghe ọsi Nẹhimaya ghe. (Tie Nehemiah 8:9-11.) Jehova bha guanọ nin ele wo ha lu akhiẹ khian ranmhude emhin ebe nin ele lu bhi ẹghe nọn gbera. Sokpan ọle guanọ nin ele wo ha ghọnghọn beji ele rẹ ga ọle. Jehova lẹnmhin ghe, imhan tobọmhan ghọnghọn sade mhan fidenọ. Bhiriọ, ọle da man mhan le ebi a gene re ọle ta nan rẹ fidenọ. Ahamiẹn mhan kiọya bhi emhin ebe nin mhan lu yẹ fidenọ, mhan dẹ sabọ ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe, Aba mhan nọn mhọn itohan dẹ rẹhunmhan mhan.
3. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?
3 Bha ji mhan manman zilo nyan ebi a re ọle ta nan rẹ fidenọ. Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan emhin ea. Ọhẹnhẹn, mhan dẹ luẹ ebi Jehova man ibhokhan Izrẹl le rẹji ẹmhọn ufidenọ. Ọzeva, ebi Jehova sẹ rẹ rẹkpa eria ne lu emhin ebe yẹ beji ele ha da sabọ fidenọ. Ọzea, ebi Jesu man edibo nesọle le bhi ẹmhọn ufidenọ.
EBI JEHOVA MAN IBHOKHAN IZRẸL LE RẸJI ẸMHỌN UFIDENỌ
4. Be Jehova man ibhokhan Izrẹl le rẹji ẹmhọn ufidenọ?
4 Ẹghe nin Jehova rẹ re ibhokhan Izrẹl kiẹn ẹbho nesọle, ọle da deba ele ve akovẹn. Ọle da taman ele ghe, ele ha re obọ rẹkhan uhi nesọle, ọle dẹ gbega ele yẹ hinmhin ele. Rẹji ene uhi, ọle da taman ele yọle: “Ejayenan nian, ọne uhi nan nin mẹn gbe nin [bha] ẹlẹnan bha nọghọ nin [bha] gbe, la gbera ahu [nọnsẹbha].” (Deut. 30:11, 16) Ọkpakinọn, ahamiẹn ele zẹ ọle obọ dọ ha ga ọse ebhebhe, ọle i da yẹ ha nan erọnmhọn nin ele, sẹyẹ, ele ki miẹn oya bhi egbe. Ọnan bha rẹman ghe ele i da yẹ kie sabọ dọ ha yi imọẹ nọnsi Osẹnobulua. Ele dẹ sabọ “fikiere bu Jehova nin Osẹnobulua [nọnsele], yẹ ka ọle ẹho.” (Deut. 30:1-3, 17-20) Ọnan rẹman ghe, ele dẹ yẹ sabọ fidenọ. Ele ha lu iriọ, Jehova ki si ele kẹ egbe, yẹ kie nan erọnmhọn nin ele.
5. Be Jehova rẹ rẹman yẹ ghe ọle bha fikekegbe ẹbho nesọle? (2 Kings 17:13, 14)
5 Ibhokhan Izrẹl wo fikekegbe Jehova igba ne bunbun. Ọ i yi ẹbọ ọkpa ele dọ ha ga, sokpan, ele yẹ wo dọ ha lu emhin ebe ebhebhe ne manman kaka. Ranmhude ọnan, Jehova da ji ele da loya. Ọkpakinọn, Jehova bha wo zẹ ele obọ sẹsẹsẹ. Bhi igba ne bunbun, ọle da wo ha je akhasẹ nesọle bu ele rẹ taman ele nin ele fidenọ, yẹ fikie bu ọle re.—Tie 2 Kings 17:13, 14.
6. Be Jehova rẹ noo akhasẹ nesọle rẹ rẹkpa ẹbho nesọle rẹ lẹn ebi ọ lu uhọnmhọn emhin sẹ yẹ nan rẹ fidenọ? (Yẹ fẹ ifoto ghe.)
6 Ẹghe-ẹghe Jehova rẹ wo ha noo akhasẹ rẹ sekha nin ẹbho nesọle ne lu olukhọ da ọle, yẹ rẹ dia ele. Bhi ọsi ijiẹmhin, Osẹnobulua da noo Jerimaya rẹ taman ẹbho nesọle yọle: “Eo ibhokhan Izrẹl ne fikeke gbe imẹn, bha fikie bu mẹn re, . . . Ẹkẹ bha i da ha khọ mẹn, ranmhude mẹn mhọn asun-rẹkhan, . . . Mẹn i da re ẹmhọn ibha gbanọ bhi ẹkẹ rẹ ha khian ighegheghe. Bha gheghe miẹnkue ghe bha lu emhin ebe, ranmhude bha sọtẹ da Jehova.” (Jer. 3:12, 13) Rẹ na bhi obọ Joẹ, Jehova da yọle: “Bha re ọkhọle nọnsẹbha rebhe rẹ bu mẹn re.” (Joel 2:12, 13) Ọle da taman Ẹzaya nọn gbẹn yọle: “Bha kpe egbe nọnsẹbha khia. Bha ne emhin ebe nesẹbha si mẹn bhi ẹlo re; Bha hẹi yẹ lu emhin ebe.” (Isa. 1:16-19) Jehova da noo Ẹzikiẹ rẹ nọọn ẹbho nesọle yọle: “Ọ bhọ be ti mhẹn bhọ hiehie sade ọria ọbe yu?’ Ọ i be yi nọn fidenọ bhi uwedẹ iẹnlẹn nọnsọle, nọn da ha nyẹnlẹn bhi uwedẹ nin mẹn guanọ?’ Ọ i ti mhẹn bhọ hiehie nin ọria soso rẹ yu.’ ‘Bhirio, fidenọ nin uwẹ da ha nyẹnlẹn.” (Ezek. 18:23, 32) Ọ re Jehova ghọnghọn sade ọle daghe ẹbho fidenọ bhi emhin ebe nọnsele ranmhude ọle guanọ nin ele nyẹnlẹn bhi ighegheghe. Jehova i wo mundia ha khẹ nin ọria nọn lu olukhọ fidenọ ọkuẹsẹ ọle rẹkpa ọle. Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ebhebhe ghe nọn re ọnan man.
7. Be Jehova guanọ nin ẹbho nesọle luẹ bhi okha ọsi Hosia nin akhasẹ bi okhuo ọle?
7 Bha ji mhan fẹ ebi Jehova rẹ noo okha ọsi Hosia nin akhasẹ bi okhuo ọle nin Goma yẹ, rẹ man ẹbho nesọle emhin. Ẹghe nin Goma rẹ gboghẹ fo, ọle da zẹ ọdọ ọle nin Hosia obọ yẹ dọ ha rẹkhan ikpea ebhebhe. Bhi ẹlo nọnsi Jehova, ọsọle be fo? Jehova nọn lẹn ebe ribhi ọkhọle ọsi eria da taman Hosia yọle: “Fikie bu ọle, hoẹmhọn okhuo uwẹ nọn gboghẹ, nin okpea ọbhebhe họemhọnlẹn. Hoẹmhọn ọlẹn beji mẹn nin Jehova rẹ hoẹmhọn ibhokhan Izrẹl, ne zẹ mẹn obọ dọ ha ga osẹ ọbhebhe.” (Hos. 3:1; Prov. 16:2) Lẹn sẹbhọ ghe okhuo Hosia bha sẹ zobọ bhọ rẹ ha lu ilọnmhọn oghẹ bhi ọne ẹghe nan. Ọrẹyiriọ, Jehova da sẹyẹ taman Hosia nọn bu ọle, rẹhunmhan ọlẹn yẹ re ọle nabhi uwa. a Jehova da noo ọne ijiẹmhin nan rẹ rẹkpa ẹbho nesọle ne wo ha lu emhin ebe rẹ lẹn ghe, ẹmhọn ele sẹyẹ wo rẹtẹ ọle. Arẹmiẹn ele wo ha lu emhin ebe ne kaka, ọle sẹyẹ wo hoẹmhọn ele. Ọle da sẹyẹ ha noo ene akhasẹ nesọle rẹ rẹkpa ele rẹ fidenọ bhi emhin ebe nesele. Ọne ijiẹmhin nan rẹkpa mhan rẹ lẹn ghe, Jehova wo lẹn emhin rebhe rẹji ọria nọn lu emhin ebe nọn kaka. Arẹmiẹn ọle bha sẹ zobọ bhi ọne emhin ebe, Jehova dẹ lu emhin rẹ rẹkpa ọne ọria rẹ sabọ fidenọ. (Prov. 17:3) Bhiriọ, bha ji mhan fẹ ebi ọle rẹ lu ọnan yẹ.
EBI JEHOVA RẸ RẸKPA ẸBHO YẸ RẸ SABỌ FIDENỌ
8. Be Jehova lu nin ọle rẹ rẹkpa Keni rẹ sabọ fidenọ? (Genesis 4:3-7) (Yẹ fẹ ifoto ghe.)
8 Keni hi ọmọn nin ọhẹnhẹn ọsi Adam bi Ivi. Ọle da le emhin ebe bhi uku bhi ọbọ ene biẹ ọle. Rẹ deba ọnin, Baibo da ta ọnan rẹji ọle yọle: “Ebi ọle lu bha ha mhẹn.” (1 Jọni 3:12) Asabọmiẹn ọnan zẹle nin Jehova bha da “re ẹlo esili rẹ ghe Keni bi izọese nọnsọle” bhi ẹghe nin ọle rẹ zọese ji ọle. Nin Keni rẹ fidenọ, “ẹkẹ da wo manman ha khọ [ọle], sẹyẹ ọnan da wo gbe ọle ahu sotọ.” Be Jehova ki lu? Ọle da ne Keni talọ. (Tie Genesis 4:3-7.) Beji ọne Baibo nin rẹman, Jehova da fẹkẹ dọ ne Keni zilo, yẹ ji ọle lẹn ghe, ọle dẹ nan erọnmhọn nanlẹn sade ọle dọ ha lu emhin ne mhẹn. Jehova da yẹ ji ọle lẹn ebe ha sabọ nabhọre sade ọle bha fi ọkhọle denọ. Ọ ba bhi egbe a ghe Keni bha ka Jehova ehọ. Ọle bha ji Jehova da rẹkpa ọle rẹ sabọ fidenọ. Arẹmiẹn Keni re inian lu emhin, ọnin ki be re Jehova zobọ bhọ rẹ ha rẹkpa ẹbho ebhebhe rẹ fidenọ? Hiehie.
9. Be Jehova rẹ fẹkẹ rẹkpa Devid yẹ rẹ sabọ fidenọ?
9 Jehova wo manman hoẹmhọn Devid nin Ojie. Ọle bhọ da tiọle, “ọria nin ẹmhọn ọlẹn ti mẹn bhọ.” (Iwẹn. 13:22) Ọkpakinọn, Devid da dọ lu emhin ebe ne manman kaka. Ọle da gboghẹ yẹ gbugbe. Beji ọ ha khin bhi uhi nin Jehova na bhi obọ Mozis gbe, ugbea ọkhẹke nan gbe Devid a. (Lev. 20:10; Num. 35:31) Ọrẹyiriọ, Jehova da ha ho nọn rẹkpa Devid rẹ fidenọ. b Jehova da je Netan nin akhasẹ bu Devid arẹmiẹn Devid bha sẹ lu emhin soso nin ọle rẹ rẹman ghe ọle fidenọ. Netan da noo arẹkhọkhọ rẹ rẹkpa Devid rẹ lẹn ghe emhin ebe nin ọle lu wo manman kaka. Ọnan da wo manman rẹso Devid, sẹyẹ ọle da fidenọ. (2 Sam. 12:1-14) Ẹmhọn nin Devid ta bhi Psalm 51 da rẹman ebi emhin ebe nin ọle lu ba ọle bhi egbe sẹ yẹ. Ene ẹmhọn nan nin Devid gbẹn, sẹ wo rẹkpa ẹbho ne bunbun ne lu emhin ebe nọn kaka rẹ fidenọ, yẹ rẹ sabọ de ọkhọle re. Ọ bha be ti mhan bhọ ghe, Jehova fẹkẹ rẹkpa Devid nin ọguọmhandia nọnsọle rẹ sabọ fidenọ?
10. Be iziẹngbe bi uwedẹ nin Jehova rẹ rẹhunmhan eria olukhọ dia uwẹ yẹ bhi egbe?
10 Emhin ebe sọnọn Jehova, ọ i zẹwẹ yẹẹ ọle hiehie. (Ps. 5:4, 5) Ọrẹyiriọ, ọle lẹnmhin ghe, eria olukhọ mhan rebhe khin. Ranmhude oyẹẹ nin ọle mhọn da mhan, ọle da zẹ nin ọle rẹ rẹkpa mhan rẹ ha khọn emhin ebe. Ọle muegbe nin ọle rẹ rẹkpa ọria nọn hi ki rẹ khin nọn dijiẹ bhi emhin ebe rẹ sabọ fidenọ, yẹ rẹ sabọ sikẹ ọle. Ọ manman wo ko mhan udu re rẹ lẹn ọnan. Mhan ha ria eria nyan iziẹngbe nin Jehova mhọn da mhan bi uwedẹ nin ọle rẹ rẹhunmhan mhan, ọ ki rẹ mhan ha ho nin mhan wo sun rẹkhan ọlẹn, yẹ re ẹjẹje fidenọ sade mhan lu emhin ebe. Bhi ejayenan nian, bha ji mhan zilo nyan ebi Jesu man edibo nesọle le bhi ẹmhọn ufidenọ.
EBI EDIBO NESI JESU LUẸLE RẸJI ẸMHỌN UFIDENỌ
11-12. Arẹkhọkhọ nela Jesu noo nin ọle rẹ rẹkpa mhan rẹ lẹn ebi Jehova rẹ rẹhunmhan yẹ? (Fẹ adudu nọn ribhi odalo ọle ghe.)
11 Bhi ukpe 29 C.E., ọne ẹghe da sẹ nin ọne Mezaya ha re vae. Beji mhan ka tẹmhọnlẹn bhi uhọnmhọn-ọta nọn gbera, Jehova da noo Jọni nọn gbe ẹbho ruẹ bhi amẹn bi Jesu rẹ man ẹbho ebi ọ lu uhọnmhọn emhin sẹ yẹ na rẹ fidenọ.—Mat. 3:1, 2; 4:17.
12 Beji Jesu ribhi ọne otọ nan, ọle wo ha man ẹbho ebi Aba ọle rẹ rẹhunmhan yẹ. Ọle da noo arẹkhọkhọ ọsi ọmọn nọn fuẹn uku rẹ re ọnan man. Ọne usẹn okpea da zẹ nin ọle rẹ sibhi uwa re, yẹ dọ ha nyẹn iẹnlẹn nọn bha gba bhi ẹkẹ ikpe eso. “Ẹlo ọle ki gbanọn an bhi uhọnmhọn,” ọle da fikiere bhi uwa. Be aba ọle ki rẹ lu emhin yẹ ẹghe nin ọle ki rẹ vae? Jesu da yọle, “beji ọle sẹyẹ vade bhi odalo vuun, aba ọle da daghe ọle. Ohan ọlẹn da wo manman to ọle. Ọle da runẹ bu ọle dọ mun ọlẹn dede, yẹ re unun fiofio ọle.” Ọne ọmọn da taman aba ọle nọn re ọle kiẹn ọkpa bhi eria ne wẹnna bhi uwa nọnsọle. Ọkpakinọn, aba ọle guanọ nin ọle rẹhunmhan ọlẹn. Ọle da tie ọle, “ọne ọmọn nọnsẹmhẹn nan” yẹ miẹn ọlẹn ọbhi egbe. Ọne aba da yọle: “Ọle rẹ yulua, ọkpakinọn a da miẹn ọlẹn.” (Luk 15:11-32) Ọkuẹsẹ Jesu vae bhi ọne otọ nan, ọle wo ha daghe ebi Aba ọle rẹ re inian re ẹkẹ-ẹjẹjẹ man ẹbho ne fidenọ yẹ, yẹ rẹhunmhan ele. Ọne arẹkhọkhọ nin Jesu noo rẹman ebi Jehova nin Aba mhan rẹ manman mhọn itohan yẹ.
13-14. Be Pita nin odibo luẹle rẹji ẹmhọn ufidenọ? Be ọle man ẹbho ebhebhe le rẹji ẹmhọn ufidenọ? (Yẹ fẹ ifoto ghe.)
13 Pita nin odibo wo manman luẹ emhin bhi obọ Jesu rẹji ẹmhọn urẹhunmhan bi ufidenọ. Pita wo dobọ igba ne bunbun, sẹyẹ Jesu da wo muegbe rẹ ha rẹhunmhan ọlẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin Pita rẹ tale igba ea ghe ọle bha lẹn Jesu, ọkhọle da wo manman ha kpokpo ọle. (Mat. 26:34, 35, 69-75) Ọkpakinọn, beji Jesu riọ kpanọ fo, ọle da zegbere man Pita bhi ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi ọsọle yẹ nanlẹn zilo. (Luk 24:33, 34; 1 Kọr. 15:3-5) Jesu lẹnmhin ghe Pita fidenọ, sẹyẹ ọle da ji ọle lẹn ghe ọle rẹhunmhan ọlẹn.—Fẹ Mak 16:7 ghe.
14 Beji a ki rẹhunmhan Pita nian nin ọle rẹ kiọya bhi emhin ebe nin ọle lu, ọle ki dẹ sabọ ha man ẹbho ẹmhọn urẹhunmhan bi ufidenọ. Ẹghe eso ki gbera beji a lu iluemhin ọsi Pẹnticọst fo, Pita da re otọle man ibhokhan Ju ne bunbun ne i yi Kristiẹn ghe, ele hi ene gbe Jesu a. Ọrẹyiriọ ọle da taman ele yọle: “Bhiriọ, bha kiọya bhi olukhọ nọnsẹbha, bha yẹ fidenọ, beji a ha da rẹhunmhan olukhọ nọnsẹbha. Bha ha lu iriọ, Jehova ki re ọfubhegbe nin bha.” (Iwẹn. 3:14, 15, 17, 19) Pita da re ọnan rẹ rẹman ghe, ahamiẹn ọluemhiebe zobọ bhi emhin ebe nin ọle lu, ọnin rẹman ghe, ọle fidenọ. Ọle i yẹ da ha ria eria ne bha gba, la ha lu emhin ne i mhẹn, sẹyẹ ọle ki munhẹn ha lu emhin ne tie Osẹnobulua bhọ. Pita da yẹ ji ele lẹn ghe, Jehova dẹ re emhin ebe nọnsele rẹhunmhan ele sẹsẹsẹ, la gbọ ọle a, bọsi ghe ele bha sẹ ka lu ọle khẹ. Ikpe ne bunbun ki gbera, Pita da ji ene kristiẹn lẹn ghe, “iziẹngbe [Jehova] mhọn da bha, ranmhude, ọle guanọ nin ẹbho rebhe fidenọ. Ọle bha guanọ nin ọria soso miẹn ugbekhuelo.” (2 Pita 3:9) Udede ikhuaẹloghe ọnan khin rẹji ene Kristiẹn sade ele lu emhin ebe, aharẹmiẹn ọne emhin ebe manman kaka!
15-16. (a) Be Pọl nin odibo dọ luẹ rẹji ẹmhọn urẹhunmhan? (1 Timoti 1:12-15) (b) Be imhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?
15 Sọl nọn yi obhi Tasọs, wo lu emhin ebe ne manman kaka. Ọle wo manman kpokpo edibo nesi Jesu. Asabọmiẹn Kristiẹn ne bunbun bha zẹwẹ re ẹlo ọbhọ ghe, ọle dẹ sabọ fidenọ. Ọkpakinọn, Jesu lẹnmhin ghe Sọl dẹ sabọ fidenọ. Ọle bi Aba ọle da daghe emhin ne mhẹn bhi egbe Sọl. Jesu da yọle: “Mẹn zẹ ọne okpea nan.” (Iwẹn. 9:15) Jesu bhọ da lu emhin ọhan-ilo rẹ rẹkpa Sọl rẹ sabọ fidenọ. (Iwẹn. 7:58–8:3; 9:1-9, 17-20) Beji Sọl nan ki dọ ha tiọle Pọl nin odibo ki dọ kiẹn Kristiẹn fo, ọle da wo rẹman igba ne bunbun ebi ifuẹkẹ bi itohan nin Jehova bi Jesu mhọn da ọle ti ọle bhọ sẹ yẹ. (Tie 1 Timoti 1:12-15.) Pọl da man ene ibhio ọle ghe, “Osẹnobulua guanọ nin ọle rẹkpa [ele] rẹ fidenọ.”—Rom 2:4.
16 Be Pọl rẹ lu emhin yẹ beji ọle họn ghe, ibhio ọle bhi agbotu nọn ribhi Kọrint re otọ nin okpea ọkpa nọn lu ilọnmhọn oghẹ yẹ rẹ ha ribhi ẹwẹ ele? Uwedẹ nin ọle rẹ re ọne ẹmhọn khian, rẹkpa mhan rẹ daghe ebi Jehova rẹ re oyẹẹ man yẹ sade ọle gbe eguọmhandia nesọle bhi esankan, bi ebi ọle rẹ re itohan man ele yẹ sade ele fidenọ. Mhan dẹ luẹ ebi mhan ha rẹ egbe khọkhọ Jehova yẹ bhi uwedẹ nin ọle rẹ re itohan man. Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle egbe, mhan dẹ zilo nyan ebe sunu bhi agbotu nọn ribhi Kọrint.
ILLO 33 Mun Ihẹ Nesẹ Nin Jehova
a Ọne idia nan wo dikẹ. Ẹlẹnan nian, Jehova bha yọle ghe oko nọn nin okhuo nin ọdọ ọle dọ gboghẹ, la nin okpea nin okhuo ọle dọ gboghẹ yẹ rẹ ko kugbe ha nyẹnlẹn. Jehova bhọ noo Jesu rẹ re otọ ọle man ghe, ele bhọ dẹ sabọ zẹ nin ele rẹ sọebea sade ọkpa bhi ẹwẹ ele dọ gboghẹ.—Mat. 5:32; 19:9.
b Fẹ ọne uhọnmhọn-ọta nan ghe nọn yọle, “What Does Jehovah’s Forgiveness Mean for You?” (“Be Mẹn Ha Rẹ Sabọ Miẹn Elele Yẹ Bhi Uwedẹ Nin Jehova Rẹ Rẹhunmhan?”) bhi Watchtower ọsi Novẹmba 15, 2012, apapale 21-23, uduọle nọnzi 3-10.