1937, ọle ukpe nan biẹ mhẹn bhi ẹkẹ ugbo nan kugbe mun, natiọle kolkhoz, nọn ribhi egbegbe Tokmok bhi Kyrgyzstan. Ibhokhan iKyrgyz mhan khin, urolo iKyrgyz mhan zẹ. Ọsewewiẹ rẹ dọ sẹbhi ọsemuan, ọle ene biẹ mhẹn rẹ wẹnna bhi ọne ugbo. Ebale a re nin ene wẹnna bhi ọne ugbo. Isukpa bhi ukpe, ọle a rẹ re igho rẹ ha ele osa. Inẹn mhẹn da ha manman wẹnna kaka nin ọle rẹ gbẹloghe mhẹn bi obhio mhẹn nin okhuo. Ikpe isẹn ọkpa mhẹn rẹ yo isikulu. Mhẹn ki yo ọne isikulu fo, mhẹn da yẹ dọ muhẹn ha wẹnna bhi ọne ugbo.

Bhi agbaẹbho nin mhẹn da wanrẹ, eria ne bha miẹn rẹ lu manman wo vuọnlẹn, iwẹnna nọn kakale ọkpa ọria ha sabọ lu nin ọle rẹ sabọ gbẹloghe egbe. Ẹghe nin mhẹn rẹ ha yi elasẹre, mhẹn bha ha manman ria ẹmhọn ebezẹle nin mhẹn da nyẹnlẹn la ebe ẹghe odalo ha dia yẹ nin mhẹn. Mhẹn bha rẹ riale ghe ẹmhọanta nọnsi Jehova bi iho nọnsọle dẹ sabọ fi iẹnlẹn nọnsẹmhẹn denọ. Ebe ẹmhọn Osẹnobulua rẹ sẹbhi Kyrgyzstan yẹ, okha nọn manman mhẹn bhi ehọ nọn. Agbaẹbho nọnsẹmhẹn bhi northern Kyrgyzstan, ọle ọne uhọnmunje ka sẹ.

Bhi ukpe 1956, ẹmhọanta nọnsi Jehova da sẹbhi Kyrgyzstan. Ọda khẹke nin ọne ẹmhọanta khọn iria-eria ọsi ene ẹbho miẹn otọ. Bezẹle? Agbaẹbho natiọle Kyrgyzstan ẹlẹnan nian, ọ ka deba agbaẹbho kikẹ nan ha tiọle USSR (Union of Soviet Socialist Republics). Bhi otọ USSR rebhe, Esali Jehova bha zẹwẹ ha deba ibọ soso bhi ẹmhọn ahinmhin-ibo. (John 18:36) Ranmhude ọnan, a da ha tie ele ighian ọsi ọne  agbaẹbho, bhiriọ, a da ha kpokpo ele. Ọkpakinọn, emhin soso iribhọ nọn ha sabọ de idobolo ọbhọ nin ọta nọnsi Osẹnobulua hẹi sẹbhi ọkhọle ọsi eria ne ho nin ele họn. Bhọsi ẹmhọanta, emhin ọkpa nin mhẹn sẹ dọ luẹ bhi iẹnlẹn nọnsẹmhẹn, ọle hi, a imiẹn emhin nin Osẹnobulua i sabọ rẹ lu.—Mark 10:27.

Ekpokpo nan ha kpokpo Esali Jehova re ẹmhọn nọnsele sẹbhi Kyrgyzstan. Be ọ rẹ sunun yẹ? Otọ iSiberia deba USSR. Ọne agbaẹbho a ha mun ẹbho nin ene gbẹloghe tiọle eghian diọ. A ha ki fan ene ẹbho fia, ene bunbun ki vae dọ ha nyẹnlẹn bhi Kyrgyzstan. Iriọ eso rẹ mun oga ẹmhọanta re bhi Kyrgyzstan. Ọkpa bhọ da ha yi Emil Yantzen. Kyrgyzstan a da biẹ ọle bhi ukpe 1919. Ẹkẹ ighan ọle da miẹn Esali Jehova. Ọle da dọ kiẹn ọkpa bhi Esali Jehova bhi 1956. Ọne ukpe nin sẹyẹ, a da fan ọlẹn fia. Ọle da vae dọ ha nyẹnlẹn bhi agbaẹbho nọnsẹmhẹn natiọle Sokuluk. Ọne agbaẹbho nan a da mun agbotu nin ọhẹnhẹn gbọ bhi Kyrgyzstan bhi ukpe 1958.

Ukpe ọkpa ki gbera, Victor Vinter da vae dọ ha nyẹnlẹn bhi Sokuluk. Ọne obhio mhan nan wo manman miẹn edọnmhẹn. Ọle da gbe ikpe ea bhi ighian igba eva ranmhude ọle bha ka deba ibo soso. Akizẹbue, ọle da gbo kie dọ gbe ikpe igbe bhi ighan. Ọnan ki sotọ, ọle da gbo kie dọ gbe ikpe isẹn. Bhi ẹkẹ ọne ekpokpo nan rebhe, ene ga oga ẹmhọanta da sẹyẹ wo ha bun ọbhọ.

Bhi ukpe 1963, Esali Jehova ne bun sẹbhi 160, ele ha ribhi Kyrgyzstan. Germany, Ukraine bi Russia, ọle ene bun nẹ bhi ẹwẹ ele nan vae. Ọkpa bhọ da ha yi Eduard Varter. Ukpe 1924, ọle Eduard Varter da gbegberuẹ bhi amẹn bhi Germany. Ukpe 1940 ki gbera, ekhẹn Nazi da ji ọle ha khian ighan. Akizẹbue, ekhẹn Communist da gbo mun ọlẹn ọbhi ighan. Bhi ukpe 1961, ọne obhio mhan nan da dọ ha nyẹnlẹn bhi agbaẹbho natiọle Kant. Kant sikẹ agbaẹbho nọnsẹmhẹn.

Kant, ọle obhio mhan nin Elizabeth Fot da yẹ ha nyẹnlẹn. Ọle wo mun oga nọnsi Jehova mhọnlẹn nọnsẹn. Iwẹnna itailor ọle ha lu nin ọle rẹ ha gbẹloghe egbe. Ranmhude ọle wo guẹ ọne iwẹnna nọnsẹn, ekhẹn dokitor bi teacher ki dọ ha nanlẹn dẹ ukpọn. Okhuo ọkpa nọn dọ ha nin ọle dẹ ukpọn da ha yi Aksamai Sultanalieva, nin odọ ọle wẹnna bhi ọfisi ọsi ene mhọn obọ bhi uhi bhi ọne agbaẹbho. Ẹghe nin Aksamai ki rẹ dọ dẹ ukpọn, ọle da ha nọọn Elizabeth ọta ne bunbun rẹji iẹnlẹn bi ene yu. Elizabeth da re Baibo wanniẹn ene inọnta. Aksamai da dọ kiẹn ọkpa bhi Esali Jehova, ọ da wo ha ti ọle bhọ rẹ ha tẹmhọn Osẹnobulua.

Ọ bha sẹ re gbe, a da re Nikolai Chimpoesh, nọn nanbhi Moldova vae ọbhi ihe ọsi ọfẹotu ghe. Khere ọle bha rẹ gbe ikpe 30 bhi ọne ihe nan. Ọiyi nan rẹ re ẹnẹ ji agbotu ọkpa ha yi ẹsọn ọsi Nikolai, ọle yẹ ha mhọn obọ bhọ nan rẹ manman ebe ne sẹmhan yẹ ha gha ele nẹga. Ene gbẹloghe da yẹ wo ha daghe ẹsọn nin Nikolai ha miẹn. Bhiriọ, Eduard Varter da ziẹn Nikolai udu yọle: “Ene gbẹloghe ha nọọn uwẹ ọta, uwẹ ha wo taman ele ghe Bethel nọn ke okhun nẹ nọn ribihi Brooklyn ọle ebe ne sẹmhan nan vae. Wo ghe ene KGB ẹlo tale, hẹi ji ọfẹn ele ha mun ẹn.”—Matt. 10:19.

Ọbha sẹ bue gbe nin Eduard Varter ta ọne ọta nan man ọlẹn, ekhẹn KGB da tiọle vae bhi ọfisi nọn khua nọnsele. Be ki sunun ẹghe nin ọle rẹ sẹbhi enin? “Ọkpa bhọ da nọọn mhẹn eje imhan da miẹn ebe ne sẹmhan. Mhẹn da taman ọlẹn ghe Brooklyn ene ebe nan vae. Bhiriọ, ọle bha yẹ lẹn ebe ọle ha ta yẹ. Ọle da ji mhẹn da kpanọn, ọ bha yẹ kie tie mhẹn hiehie.” Esali Jehova ne dinian ha mhọn izebhudu da sẹyẹ wo ha re ẹwanlẹn rẹ tẹmhọn Osẹnobulua bhi northern Kyrgyzstan nọn yi Agbaẹbho nọnsẹmhẹn. Ẹghe  nin ẹmhọanta nọnsi Jehova ki rẹ sẹbhi azagba-uwa nọnsẹmhẹn bhi ukpe 1980, okhuo mhẹn nin Mairambubu ka họn ẹmhọnlẹn.

Agbaẹbho ọsi Naryn bhi Kyrgyzstan, ọle Mairambubu nan vae. Ukpẹdẹ ọkpa bhi August 1974, ọle da sẹbhi isi obhio mhẹn nin okhuo. Enin mhẹn da ka miẹn ọlẹn ọsi ọhẹnhẹn. Ẹghe nin mhẹn rẹ wo miẹn ọlẹn, ẹmhọn ọlẹn da wo ha ti mhẹn bhọ, ọne ukpẹdẹ nin tee mhan be egbe.

Bhi January 1981, Mairambubu ki nanbhi moto ha khian ẹki, ọle da họn ene ọta nin mhan ka tẹmhọnlẹn bhi okokhun ọlẹn. Ranmhude ene ọta nan wo ti okhuo mhẹn bhọ, ọle da nọọn ọne okhuo elin ọlẹn bi eji ọle dia. Ọne okhuo da taman ọlẹn Apun a tie ọle, ọkpakinọn, ọle bha taman ọlẹn eji ọle dia, ranmhude ẹghenin, ẹwanlẹn Esali Jehova rẹ ha lu emhin beji ene gbẹloghe mun iwẹnna nọnsele gba. Apun da nọọn okhuo mhẹn eji mhan dia. Okhuo mhẹn ki sẹbhi uwa, ọle da wo ha ghọnghọn.

Mairambubu da taman mhẹn yọle “mhẹn da họn emhin ọhan-ilo ẹlẹnan. Okhuo ọkpa da taman mhẹn ghe, ẹghe nọn bha yẹ re gbe nian, eria iyẹ da ha yu. Mhan ki sabọ ha re elanmhẹn ẹwẹ khiẹn.” Ọ da wo gheghe diabi okha bhi ẹlo mhẹn, bhiriọ mhẹn da yọle “ji mhan mudian khẹ ọle nin ọle dọ taman mhan ebi ọ ha rẹ sunun yẹ.”

Ọki ha ribhi uki ea, Apun da re ẹnẹ ji mhan. Ibhio mhan ebhebhe da yẹ wo re ẹnẹ re. Eso bhi ẹwẹ ele da ha yi ibhokhan Kyrgyzstan ne miẹn oga ẹmhọanta bhi ọsi ọhẹnhẹn. Ene ibhio mhan nin ikhuo nan da rẹkpa mhan lẹn ẹmhọanta ọsi Jehova bi iho nọnsọle. Ele da ha tie ebe natiọle From Paradise Lost to Paradise * Regained man mhan. Ranmhude ọkpa bhi ọne ebe nan ha ribhi agbaẹbho rebhe ọsi Tokmok, mhan da re obọ rẹ gbẹn ọsẹmhan.

Ọta akhasẹ nọn ribhi Genesis 3:15 deba emhin nin mhan ka luẹ ọsi ọhẹnhẹn. Jesu ọria nọn ha mun ọne ọta akhasẹ nan sẹ ranmhude ọle hi ojie ọsi Agbejele nọnsi Osẹnobulua. Uhọnmhunje kpataki nọn khẹke nin ẹbho rebhe họn khọnan. Ọnan zẹle nọn da khẹke nin mhẹn bi okhuo mhẹn deba ha wewe ọle. (Matt. 24:14) Ọbha bue gbe, ẹmhọanta nọn ribhi Baibo da ha fi iẹnlẹn nọnsẹmhan denọ.

Obhio mhan bhi agbotu ọkpa nọn ribhi Tokmok da tie mhan vae bhi iluemhin ọsi ibọdọ bi ire-okhuo.  Mhẹn bi okhuo mhẹn da wo dọ kere ghe uwedẹ ikẹ Esali Jehova rẹ lu emhin. Ele bha noo anyọn nọn mun ọria bhi ọne iluemhin. Ozughu soso bha ha ribhi ọne iluemhin. Ọnan da wo dọ ha yi ikẹ bhi ẹwẹ iluemhin ọsi ibọdọ bi ire-okhuo nin mhan ka yo khẹ, nin ẹbho da ghunmhun ihẹn, lu ebe bha gba yẹ da anyọn gbegbe.

Mhan yẹ deba agbotu nọn ribhi Tokmok yo ikolo oga eso. Ẹkẹ ẹwẹ a da do ene ikolo oga sade amẹn bha ha rọlọ. Ene ibhio mhan wo lẹn ghe ene unakpa wo baba mhan, bhiriọ, ele da ne ẹbho bhi uwedẹ nin ele ha khẹ uwedẹ. Mhan a ha ribhi ẹghe orọ, mhan ki guanọ uwa nin mhan a da ha do ọne ikolo oga. Ẹghe eso, unakpa ki vae bhi ẹkẹ ọne uwa, ele ki ha guanọ nin ele lẹn ebi mhan lu bhi enin. Bhi July 1982, ẹghe nin imhẹn bi Mairambubu rẹ gbegberuẹ bhi amẹn bhi ẹdẹ natiọle Chüy, ẹwanlẹn mhan wo rẹ luọle. (Matt. 10:16) Khere khere ibhio mhan fẹkẹ rẹ vae, mhan rebhe da dọ koko kugbe bhi ẹkẹ ọne ẹgbo. Mhan da so illo, yẹ kaehọ ọne ọta ọsi igbegberuẹ bhi amẹn.

Bhi 1987, obhio mhan nin okpea ọkpa da taman mhẹn nin mhẹn dọ re ẹnẹ ji ọria ọkpa bhi agbaẹbho natiọle Balykchy, nin mhẹn da tẹmhọn Osẹnobulua man ọlẹn. Uri ẹgogo enẹn mhan gbe bhi ẹkẹ train ọkuẹsẹ mhan sẹbhi Balykchy. Mhan ki dọ tẹmhọn Osẹnobulua bhi Balychy eki gba ne bunbun, mhan da dọ lẹn sẹbhọ ghe ọ wo yẹẹ ele rẹ họn ẹmhọn Osẹnobulua. Ọnan da ha yi isẹhoa nin mhan rẹ lu ba eka nin mhan lu bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua.

Mhẹn bi okhuo mhẹn ko diọ bhi Balykchy ẹghe rebhe. Enin mhan dia ẹdẹ isatọde bi sọnde ne bunbun, bhiriọ mhan ki do ikolo oga bhi enin yẹ tẹmhọn Osẹnobulua bhi enin. Ẹbho ne bunbun da wo ha guanọ ebe nesẹmhan. Ẹkpa nan rẹ ne emanumẹn (potatoe), ọle mhan rẹ ha nanbhi Tokmok ne ebe diọ bhi Balykchy. Ẹkpa eva ha rẹ vuọn, ọi manman sẹ nin mhan noo bhi uki. Mhan bhọ ki yẹ ha tẹmhọn Osẹnobulua man eria nin mhan ko nanbhi train.

Ọki gbera ikpe elẹnlẹn nin mhan rẹ ka sẹbhi Balykchy, a da mun agbotu ọhẹnhẹn gbọ bhi enin bhi ukpe 1995. Mhan wo manman noo igho nin mhan rẹ ha nanbhi Tokmok diọ bhi Balykchy. Mhan bhọ bha fe. Bhiriọ, be bhọ mhan ki rẹ ha yo yẹ? Obhio mhan ọkpa bhi agbotu da wo ha re igho mhan nin mhan ha noo. Jehova gene wo daghe ghe ọ ribhi ọkhọle nọnsẹmhan rẹ lu iwẹnna nọnsọle, bhiriọ ọle da wo ha nan erọnmhọn nin mhan. (Mal. 3:10) Gene gene, ai miẹn emhin nin Osẹnobulua i sabọ lu!

Bhi ukpe 1992, mhẹn da kiẹn ọkpa bhi ene ewanlẹn bhi agbotu. Imhẹn ọhẹnhẹn bhi ẹwẹ ibhokhan iKyrgyz nan ka re ọbhi ọne ihe nan bhi agbaẹbho mhan rebhe. Isẹhoa kikẹ da wo dọ zegbere bhi agbotu nọnsẹmhan bhi Tokmok. Mhan da wo dọ ha mhọn elasẹre ne sẹyẹ yo isikulu nin mhan man ele iBaibo. Ibhokhan iKyrgyz ele khin. Ọkpa bhi ẹwẹ ene elasẹre nin mhan man ele iBaibo, dọ ha ribhi ihe ọsi ene sun iBẹtẹl, eva bhọ dọ ha yi ọkanẹfan kpataki. Mhan da yẹ ha dọnmhegbe nin mhan rẹ ha rẹkpa ibhio mhan bhi ikolo oga. Bhi 1990 bi ikpe eso ne rẹkhan ọlẹn, urolo iRussian mhan rẹ ha do ikolo oga nesẹmhan, ọle a yẹ rẹ ha gbẹn ebe nesẹmhan. Ọkpakinọn, Kyrgyz urolo ọsi ene bunbun bhi ẹwẹ mhan. Ranmhude ọnan, mhẹn ki ha zedu ọle diọ bhi urolo iKyrgyz. Ọnan da wo gene dọ re ọle lẹkhẹ nin ele rẹ lẹn otọ ẹmhọanta nọn ribhi iBaibo.

 Imhẹn bi okhuo mhẹn da yẹ ha mhọn imọn ne sẹmhan nin mhan gbẹloghe. Mhan a ha khian dọ tẹmhọn Osẹnobulua bi sade mhan khian ikolo oga, mhan ki ne ele rẹkhan egbe. Ọ wo yẹẹ ọmọn okhuo nọn nọnsẹmhan natiọle Gulsayra rẹ dọ ha tẹmhọn Osẹnobulua mhan ẹbho ne gbera bhi uwedẹ. Ẹghenin, Ikpe 12 ọle ha ye. Ọ wo ti imọn ne sẹmhan bhọ rẹ ha luẹ iBaibo ọbhi uhọnmhọn. Bhiriọ, imọn bi eyẹ nesẹmhan da manman wọ ha re ọkhọle rebhe rẹ ha lu iwẹnna oga. Bhi ẹwẹ imọn 9 bi eyẹ 11 ne sẹmhan ne sẹyẹ ribhi agbọn, 16 ga iJehova bhọ, ene khere-khere rẹkhan ene biẹ ele yo ikolo oga.

Ibhio mhan nin ikpea bi ikhuo ne ka ha lu ọne iwẹnna oga nan bhi 1950 bhi agbaẹbho mhan, dẹ wo manman ha ghọnghọn ranmhude ufidenọ nọn ki ribhọ nian. Rẹ nanbhi ukpe 1990 ha vade, mhan ki wo mhọn isẹhoa rẹ ha tẹmhọn Osẹnobulua, yẹ do usikoko nesẹmhan.

Bhi ukpe 1991, mhẹn bi okhuo mhẹn da yo usikoko nọn nẹ ọsọhẹnhẹn bhi Alma-Ata, nan ki tiọle Almaty, bhi Kazakhstan. Bhi ukpe 1993, ibhio mhan ne ribhi Kyrgyzstan da sabọ mhanmhan usikoko bhi Stadium nọn ribhi Spartak ọsọhẹnhẹn. Ele da wo re uzanna ọkpa ọbhi otọ rẹ kpe ọne stadium okuẹsẹ a mun one usikoko hẹn. Ọnan da wo kiẹn emhin ọhan-ilo ji ọnọn gbẹloghe ọne stadium, bhiriọ, ọle bha miẹn mhan igho.

Bhi ukpe 1994, a da munhẹn a print ebe ne sẹmhan bhi urolo Kyrgyz. Ẹlẹnan nian, ẹbho ki ribhi Bethel nan bọn bhi Bishkek ne zedu ebe ne sẹmhan diọ bhi urolo Kyrgyz. Bhi 1998, ene gbẹloghe da re obọ bhi iwẹnna nọnsi Esali Jehova bhi Kyrgyzstan. Agbotu nọnsẹmhan wo bun ọbhọ. Mhan ki wo bun gbera 5,000. Ẹjayenan nian, agbotu 83 bi usun 25 nan bha sẹ rẹ kiẹn agbotu mhan ki mhọnlẹn nian. Urolo nin mhan rẹ do ikolo oga hi: Chinese, English, Kyrgyz, Russian, Russian Sign Language, Turkish, Uighur, bi Uzbek. Enin ibhio mhan nan ne nanbhi eje kẹkẹ vae wo kugbe ha ga iJehova. IJehova tobọle luọle nin emhin dinian ha tuẹn okhun.

IJehova ọnọn fi iẹnlẹn nọnsẹmhẹn denọ. Mhẹn bha wanre bhi azagba-uwa nọn fe, ikpe 5 ọkpa mhẹn rẹ yo isikulu. Ọrẹyiriọ, iJehova re mhẹn ọbhi ihe ọsi ene ewanlẹn bhi ẹkẹ agbotu. Ọle yẹ noo mhẹn rẹ man ẹbho ne yo isikulu gbera mhẹn ẹmhọanta ne ribhi Baibo. Bhọsi ẹmhọnanta, emhin ọhan-ilo Jehova wo lu. Ebi mhẹn miẹn bhi iẹnlẹn da wo dọ rẹ mhẹn sun rẹkhan iJehova, Osẹnobulua nọn sabọ lu emhin rebhe.—Matt. 19:26.