1, 2. (a) Bezẹle nin ijẹmhin ọsi Noah, Daniel, bi Job a da sabọ ziẹn mhan udu? (b) Idia nela Jerusalem ha ye ẹghe nin Ezekiel rẹ gbẹn ọta nọn ribhi Ezekiel 14:14?

UWẸ be mhọn ọnọghọ bhi egbe bọsi ekhọnmhọn, igho iribhi obọ la ekpokpo? Ọ be nọghọ uwẹ ẹghe eso nin uwẹ rẹ miẹn eghọnghọn bhi oga nin uwẹ ga iJehova? Ahamiẹn ene emhin nan sunu ji ẹ, ijẹmhin ọsi Noah, Daniel bi Job dẹ sabọ ziẹn uwẹ udu. Ẹbho nọn bha gba nan ele ha khin, ele yẹ miẹn edọnmhẹn bhi egbe—rẹsẹbhi edọnmhẹn ne sabọ si uu—beji mhan yẹ rẹ miẹn edọnmhẹn ẹlẹnan. Ọrẹyiriọ, ele da sẹyẹ mun oga mhọn nọnsẹn. Bhiriọ, Osẹnobulua da sabọ re ele lu ijẹmhin ọsi eria ne mun urẹọbhọ nọnsele mhọn, ne yẹ ha họn emhọn nanlẹn.—Tie Ezekiel 14:12-14.

² Bhi ukpe 612 B.C.E *, bhi agbaẹbho natiọle Babylonia, ọle Ezekiel  da gbẹn ene ọta ne ribhi Ezekiel 14:14. (Ezek. 1:1; 8:1) Ọne ẹghe nan, ugbekhuelo ọsi Jerusalem nọn sunu bhi ukpe 607 B.C.E da ha sire. Ikpeta ẹbho ọkpa ha regbe khọkhọ iNoah, Daniel bi Job; bhiriọ, ele da miẹn iyaman ghe ele dẹ miẹnfan. (Ezek. 9:1-5) Eso bhi ene ikpeta hi; Jeremiah, Baruch, Ebed-melech, bi ibhokhan iRechab.

3. Emhin nela mhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

³ Ẹlẹnan nian yẹ, eria ne khiale bhi ẹlo nọnsi Jehova—beji Noah, Daniel bi Job ha khin—ele da miẹn iyaman ọsi eria ne ha miẹnfan ẹghe nin ọne agbọn nan ha ki rẹ sẹbhi ọkpẹnlẹn. (Rev. 7:9, 14) Bhiriọ, nin mhan zilo nyan ebezẹle nin Jehova da re ene ikpea nan rẹ lu ijẹmhin ọsi eria ne khiale. Emhin nin mhan ha zilo nyan sade mhan tẹmhọn ọdeọde bhi ẹwẹ ele hi, (1) edọnmhẹn kikẹ nin ọle miẹn bi (2) uwedẹ nin mhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ urẹọbhọ bi ihẹnmhọn nọnsọle.

4, 5. Ọnọghọ nela iNoah miẹn? Be bhọ zẹle nin iziẹngbe nọnsọle da ha yi emhin kpataki?

⁴ Ọnọghọ nin Noah miẹn. Ẹbho ki munhẹn manman ha lu emhin ebe fo ẹghe nin aba odede ọsi Noah natiọle Enoch rẹ ha nyẹnlẹn. Ene ẹbho da wo ha re unun ji Jehova. (Jude 14, 15) Ugbele da wo ha khọ ọbhọ. Ọki dọ sẹbhi ẹghe ọsi Noah, ugbele da dọ gba ọne otọ nan rebhe. Ẹhi ne imhẹn da fi egbe denọ kiẹn eria, ele da ha ne ikhuo; ene ikhuo nan da biẹ imọn ne ha yi eguanlan. (Gen. 6:2-4, 11, 12) Noah da dikẹ bhi ẹwẹ ene ẹbho. Baibo taman mhan ghe “Jehova da re ẹlo esili ha ghe Noah. . . . Ọle bha ha lu emhin ne imhẹn bọsi eria nekẹle. Noah da wo khian rẹkhan Osẹnobulua ọsi ẹmhọanta.”—Gen. 6:8, 9.

⁵ Be bhọ ene ọta nan rẹman mhan rẹji Noah? Ọi gheghe yi ikpe 70 la 80 nin ẹbho kẹ tọ sẹ ẹlẹnan nian, Noah rẹ khian rẹkhan iJehova ọkuẹsẹ a re amẹn fuẹn agbọn an. Khere ọbha rẹ sẹbhi ikpe 600 nin ọle nyẹnlẹn bhi ẹkẹ ọne agbọn nin. (Gen. 7:11) Ọle bha ha mhọn eria nin ele ko ga kugbe ne ha ziẹn ọle udu beji mhan rẹ mhọn ọlẹn ẹlẹnan. Iriọ a da miẹn ghe ibhio ọle bhọ bha deba ọle bhi oga. *

6. Uwedẹ nela Noah rẹ re izebhudu nọn khua man?

⁶ Noah bha wo gheghe dọnmhegbe rẹ ha yi ọria esili, ọle da yẹ ha re izebhudu wewe ẹmhọn ikhiale, bhiriọ ọle da ha re urẹọbhọ nin ọle mhọn da iJehova man. (2 Pet. 2:5) Paul da yọle ghe Noah da re urẹọbhọ nọnsọle rẹ khọn ọne agbọn nan miẹn otọ. (Heb. 11:7) Bhiriọ, mhan dẹ sabọ yọle ghe Noah wo miẹn ezuọzuọ bi ekpokpo bhi egbe, asabọ rẹ miẹn ele bhọ da yẹ ha re ohu nanlẹn lu emhin. Ọrẹyiriọ, Noah bha ji ofẹn eria ha mun ọlẹn. (Prov. 29:25) Izebhudu nin Jehova re nin ene ga ọle da ha nanlẹn.

7. Ọnọghọ nela Noah miẹn ẹghe nin ọle rẹ ha bọn ọne okọ?

⁷ Ọki ha ribhi ikpe iyisẹn bhi ijan isẹn nin Noah ha khian rẹkhan iJehova, Jehova da taman ọlẹn ghe nin ọle bọn okọ nin ọle ha rẹ miẹn eria bi elanmhẹn kikẹ fan. (Gen. 5:32; 6:14) Ọnan da wo diabi ẹsọn nọn manman nọghọ—ọiyi nanrẹ bọn ọlẹn ọkpa re ọle diabi ẹsọn nọn ha nọghọ. Noah lẹn sẹbhọ ghe ẹbho dẹ kie manman ha zuọzuọ ọle yẹ kpokpo ọle sade ọle bọn ọne okọ. Ọrẹyiriọ, ranmhude urẹọbhọ nọnsọle, ọle da sẹyẹ dọ ha bọn ọne okọ. Noah da wo lu beji a taman ọlẹn tee.—Gen. 6:22.

8. Uwedẹ nela Noah rẹ mun udu nyan iJehova nọn rẹkpa ọle gbẹloghe azagba-uwa nọnsọle?

⁸ Ọnọghọ ọbhebhe nin Noah ha mhọnlẹn hi, ebe ọle ha rẹ re ebale nin azagba-uwa nọnsọle yẹ. Bhi ẹghe nọnsi Noah, ọkuẹsẹ a re amẹn rẹ fuẹn agbọn an, ẹbho manman wẹnna kaka ele kuẹ miẹn ebale le. Iriọ ọ yẹ dia nin Noah. (Gen. 5:28, 29) Ọrẹyiriọ, ọiyi ẹmhọn ebale  Noah ha khu ọ, oga nọnsi Jehova ọle mun kalo bhi iẹnlẹn. Ẹkẹ ene ikpe 40 la 50 nin Noah rẹ bọn ọne okọ, ọle da sẹyẹ wo ha sasa bhi oga. Ọne amẹn yẹ rẹ rọ fo, ọle da sẹyẹ ha sasa bhi oga rẹ nanbhi ikpe 350. (Gen. 9:28) Ijẹmhin esili Noah wo gene rẹman bhi urẹọbhọ bi ihẹnmhọn nọnsọle!

9, 10. (a) Be bhọ mhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ iNoah yẹ bhi urẹọbhọ nọnsọle bi uwedẹ nin ọle rẹ ha họn ẹmhọn nin Jehova? (b) Be bhọ Jehova rẹ ghe ẹbho ne rẹkhan uhi nesọle yẹ?

⁹ Uwedẹ nela mhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ ureọbho bi ihẹnmhọn nọnsi Noah? Mhan dẹ sabọ re egbe khọkhọ iNoah sade mhan mun agbejele bi ikhiakhiale nọnsi Osẹnobulua kalo bhi iẹnlẹn, bi sade mhan bha ha yi ọkpa bhi ọne agbọn ọsi esu nan. (Matt. 6:33; John 15:19) Bhọsi ẹmhọanta, uwedẹ iẹnlẹn nọnsẹmhan re ẹkẹ khọ ene ribhi agbọn esu. Ẹlẹnan nian, ẹbho ne bunbun wo khọ ẹkẹ mhan bhi agbaẹbho eso ranmhude mhan manman re obọ rẹkhan uhi nesi Jehova, bọsi uhi nin ọle gbe reji ibodo bi ire-okhuo, bi inegbe nowẹ. (Tie Malachi 3:17, 18.) Ọkpakinọn, beji Noah lu, Jehova mhan ha mun ofẹn ọlẹn, ọiyi eria. Mhan lẹnmhin ghe ọle ọkpa ha sabọ re iẹnlẹn ọsi ighegheghe nin ọria.—Luke 12:4, 5. 

¹⁰ Uwẹ tobuwẹ ki? Uwẹ dẹ sẹyẹ ha khian rẹkhan Osẹnobulua a ha rẹ miẹn ẹbho zuọzuọ ẹ, la ọnọghọ ẹ rẹ miẹn ebale rẹ gbẹloghe azagba-uwa nọnsẹ? Uwẹ ha rẹgbe khọkhọ iNoah bhi urẹọbhọ nọnsọle bi uwedẹ nin ọle rẹ ha họn ẹmhọn nin Jehova, Jehova ki gene gbẹlọghe ẹ.—Phil. 4:6, 7.

11. Ọnọghọ ne khua nela iDaniel bi imọe ea nesọle miẹn bhi Babylon? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe)

¹¹ Ọnọghọ nin Daniel miẹn. A da mun Daniel ha khian iBabylon, agbaẹbho nin ẹbho da ga ẹbọ yẹ lu emhin iduna. Sẹyẹ, Ibhokhan iBabylon da re ẹlo gbe ibhokhan iJew a, yẹ ha zuọzuọ ele bi Osẹnobulua nọnsele nin Jehova. (Ps. 137:1, 3) Ọnan da manman wo ha ba iDaniel bi ibhokhan iJew ne sẹyẹ ga iJehova bhi egbe. Daniel bi imọe ea nesọle—Hananiah, Mishael, bi Azariah—ele a wo manman sounun ọlẹn ranmhude a hanọn ele deba ene ha wẹnna bhi ẹguae ọsi ọnojie. A da yẹ wo mhanmhan ebale nin ele da ha le ọbhi otọ khẹ ele. Bhọsi ẹmhọanta, ebale bi anyọn da kiẹn edọnmhẹn rẹji ele ranmhude Daniel bha ha guanọ nin ọle re ebale rẹ fa egbe a.—Dan. 1:5-8, 14-17.

12. (a) Ikpẹ esili nela Daniel ha mhọnlẹn? (b) Ẹlo nela Jehova rẹ ha ghe Daniel?

¹² Daniel da yẹ miẹn edọnmhẹn ranmhude emhin nin ọle sabọ lu nọn zẹle nan da re ọle ọbhi ihe nọn khua. (Dan. 1:19, 20) Ọrẹyiriọ, ọle bha ha mhọn okpẹhio ghe ọne ọle tale ọkpa da munsẹ. Ọle da ha re idegbere rẹ re ogẹn ji Jehova. (Dan. 2:30) Bhọsi ẹmhọanta, usẹn obhokhan Daniel sẹyẹ ha khin ẹghe nin Jehova rẹ ka ọle ba iNoah bi Job. Ọle da re ele lu ijẹmhin ọsi eria ne khiale. Osẹnobulua rẹ ka ọle ba ene khiale, Daniel bha re ẹkhọle lo ọle! Daniel da wo mun urẹọbhọ nọnsọle mhọn, ọle da yẹ wo ha họn ẹmhọn nin Osẹnobulua rẹsẹbhi uu. Iriọ a da miẹn ghe ọle ki gbera ikpe 90 (igbe iribhi egbọ-isẹn) ẹghe nin ẹhi nọnsi Osẹnobulua rẹ taman ọlẹn yọle: “iDaniel, okpea nọn ghanlẹn uwẹ wo khin.”—Dan. 10:11.

13. Be iDaniel rẹ ha yi erọnmhọn rẹji ibhokhan iJew yẹ?

¹³ Ranmhude urẹkpa nọnsi Jehova, a da re Daniel ọbhi ihe nọn khua ẹghe nin Babylon rẹ ha gbẹloghe bi ẹghe nin Medo-Persia rẹ ha gbeloghe. (Dan. 1:21; 6:1, 2) Asabọ miẹn ghe, Jehova luọle nin emhin dinian sunun, nin Daniel da sabọ rẹkpa ibhio ọle nin ibhokhan iJew, beji Joseph rẹ rẹkpa ibhio ọle bhi Egypt, bi beji Esther bi Mordecai rẹ rẹkpa ibhokhan iJew bhi Persia. * (Dan. 2:48) Ọ da wo ha tii Ezekiel bi ene iJew bhọ ranmhude Jehova dinian rẹkpa ele!

14, 15. (a) Uwedẹ nela idia nin mhan yẹ ẹlẹnan rẹ diabi ọne Daniel ha yẹ? (b) Emhin nela ene biẹ ọmọn ẹlẹnan ha sabọ luẹ bhi ijẹmhin ọsi ene biẹ Daniel?

 ¹⁴ Uwedẹ nela mhan a rẹ sabọ re egbe khọkhọ urẹọbho bi ihẹnmhọn nọnsi Daniel? Inian mhan diabi eriọbhe bhi ẹkẹ ọne agbọn nan nin oga ohoghe ria a. Babylon nọn khua a tie ene oga ohoghe nan, ele da dọ kiẹn eji ẹlinmhin ne imhẹn da nyẹnlẹn. (Rev. 18:2) Bhiriọ, mhan wo dikẹ, ẹgheso, a bhọ ki ha zuọzuọ mhan. (Mark 13:13) Bhiriọ, bha ji mhan re egbe khọkhọ iDaniel beji ọle rẹ manman sikẹ Osẹnobulua. Mhan ha degbere nanlẹn, mun udu tẹẹ ọle, yẹ ha họn ẹmhọn nanlẹn, mhan ki kiẹn ọria nọn ghanlẹn bhi ẹlo nọnsọle.—Hag. 2:7.

¹⁵ Ene biẹ ọmọn dẹ miẹn emhin luẹ bhi ijẹmhin ọsi ene biẹ iDaniel. Emhin nela? Arẹmiẹn olukhọ wo kpọa bhi Judah ẹghe nin Daniel rẹ ha yi obhokhan, ọle da yẹ sabọ wanre kiẹn ọria nọn hoẹmhọn Osẹnobulua. Ọnan rẹman ghe ene biẹ ọle wo dọnmhegbe rẹ man ọle emhin nọnsẹn. (Prov. 22:6) Ebe a re elin nọnsi Daniel ta hi “Osẹnobulua hi Ọbhohiẹn Nọnsẹmhẹn.” Ọnan rẹman ghe ene ga Osẹnobulua biẹ Daniel. (Dan. 1:6, ftn.) Ene biẹ ọmọn, bha hẹi ji egbe imọn nesẹbha lọ bha, bha ha re izẹngbe rẹ man ele emhin. (Eph. 6:4) Ha nan erọnmhọn nin ele, uwẹ a yẹ ha deba ele nan erọnmhọn. Uwẹ ha dọnmhegbe rẹ kọ ẹmhọanta nọn ribhi Baibo bhi ọkhọle nọnsele, ele ki miẹn erọnmhọn bhi obọ iJehova.—Ps. 37:5.

16, 17. (a) Edọnmhẹn nela Job miẹn ẹghe nin ọle rẹ fe? (b) Ọnọghọ nela ọle ki miẹn ẹghe nin emhin ki rẹ fidenọ?

¹⁶ Ọnọghọ nin Job miẹn. Iẹnlẹn wo ka ha mhẹn nin Job, akizẹbue ọle da dọ miẹn ọnọghọ kikẹ bhi iẹnlẹn. Ọle kuẹ miẹn ene ọnọghọ, ọle da ha yi ọria nọn fe nẹ, nan yẹ mun ekpẹn nan bhi ene agbaẹbho rebhe. (Job 1:3) Ọle da wo manman fe, yẹ wo hẹn usi. Ọria nan mun ekpẹn nan ọle ha khin. (Job 29:7-16) Ọle rẹ ha mhọn enan rebhe, ọle bha ha mhọn okpẹhio, ọle bha zi Osẹnobulua obọ. Jehova bhọ da tiọle ‘ọguọnmhandia nọnsẹmhẹn,’ ọ da yẹ tiọle ọria nọn diale, nọn mun ọfẹn Osẹnobulua, nọn re obọ sibhi emhin nọn imhẹn re.—Job 1:8.

¹⁷ Bhi obhi ẹghe khere, iẹnlẹn nọnsi Job da fidenọ. Emhin nin ọle mhọn rebhe da yulua, ọle da dọ kiẹn ọria nin obọ gbe. Mhan lẹn ghe ojuu si enan rebhe, ẹghe nin ọle rẹ re orẹsin sin Job ghe emhin nin ọle mhọnlẹn zẹle ọle ga Osẹnobulua. (Tie Job 1:9, 10.) Jehova bha re  ẹlo gbe ọne orẹsin nan an. Bhiriọ Jehova da re ẹghe nin Job rẹ rẹman ghe ọle gene hoẹmhọn ọlẹn, ghe ọkhọle rebhe ọle rẹ ha ga ọle.

18. (a) Bezẹle nin uwedẹ nin Job rẹ mun oga nọnsi Jehova mhọn da tii uwẹ bhọ? (b) Be bhọ uwedẹ nin Jehova rẹ nin Job lu emhin man mhan le rẹji Jehova?

¹⁸ Ojuu si oya kikẹ nin Job miẹn bhi egbe, ọrẹyiriọ, Job da ha riale ghe obọ nọnsi Osẹnobulua, ọle ene oya nan vae. (Job 1:13-21) Akizẹbue, imọe ọle ea da vae dọ ha zẹ ọkhọbhunun man ọlẹn, ele da ha taman Job ghe ọle si amẹn nọn gba ọle egbe! (Job 2:11; 22:1, 5-10) Ọrẹyiriọ, Job bha zi Osẹnobulua obọ. Arẹmiẹn ẹghe eso, ọle ki ha ta ọta ne bha gba rẹji Jehova, Jehova lẹn ghe ọbalọ nin ọle ha ye zẹle. (Job 6:1-3) Osẹnobulua ha ghe Job, ọle ki ha daghe ọria nọn ribhi ọbalọ nọn bha fi ikeke gbọle arẹmiẹn Ojuu re iẹnlẹn ha nọghọ ọle yẹ zẹ ọkhọbhunun man ọlẹn. Beji ọne edọnmhẹn ki gbera, Jehova da nan erọnmhọn nin Job, ọle da kie dọ ha mhọn emhin gbera ọne ọle ka ha mhọn khẹ. Sẹyẹ, Jehova da re ikpe 140 ba iẹnlẹn nọnsọle. (Jas. 5:11) Bhi ẹkẹ ene ikpe nin rebhe sẹyẹ, Job bha zẹ oga nọnsi Jehova obọ. Be bhọ mhan rẹ lẹn yẹ? Ranmhude, orẹ ne bunbun ki gbera fo nin Job yu, ọkuẹsẹ Ezekiel gbẹn ọta nọn ribhi Ezek. 14:14.

19, 20. (a) Uwedẹ nela mhan a rẹ sabọ re egbe khọkhọ urẹọbhọ bi ihẹnmhọn nọnsi Job? (b) Be bhọ mhan ha rẹ sabọ regbe khọkhọ iJehova yẹ bhi uwedẹ nin mhan rẹ nin ẹbho lu emhin?

¹⁹ Uwedẹ nela mhan a rẹ sabọ re egbe khọkhọ urẹọbhọ bi ihẹnmhọn nọnsi Job? Ọkhẹke nin mhan mun iJehova kalo bhi iẹnlẹn, ebi emhin ikirẹ diayẹ bhi iẹnlẹn nọnsẹmhan. Bha ji mhan re ọkhọle rebhe mun udu tẹ ọle yẹ ha họn ẹmhọn nanlẹn. Bhọsi ẹmhọanta, ilẹnmhin nin mhan mhọn ẹlẹnan nian gbera ọsi Job. Bhọsi ijẹmhin, mhan ki wo manman lẹn ọria nin Ojuu khin bi ufi kẹkẹ nesọle. (2 Cor. 2:11) Ebe nọnsi Job bhi Baibo rẹkpa mhan lẹn ebezẹlẹ nin mhan da le oya. Ẹlẹnan nian, mhan yẹ dọ lẹn sẹbhọ ghe Agbejele nọnsi Osẹnobulua, ọle hi ugbẹloghe nin Osẹnobulua mun iJesu bhi obọ. (Dan. 7:13, 14) Mhan yẹ dọ lẹn ghe ọne Agbejele nan dẹ kẹ dọ re ọkpẹnlẹn bhi iloya rebhe nesẹmhan.

²⁰ Okha nọnsi Job yẹ ji mhan lẹn ebezẹle nọn da khẹke nin mhan ha mhọn ẹkẹ ẹjẹjẹ da ibhio mhan ne miẹn oya bhi iẹnlẹn. Bọsi Job, eso sabọ rẹ ha ta ọta ne bha khẹke ẹghe eso. (Eccl. 7:7) Bha ji mhan ha mhọn ẹkẹ ẹjẹjẹ da ele, ọiyi ọta nin ele tale mhan ha rẹkhan rẹ ha nin ele lu emhin. Bhiriọ, mhan ki ha regbe khọkhọ iJehova, Aba mhan nọn ribhi okhun nọn mhọn itohan.—Ps. 103:8.

21. Be bhọ ọta nọn ribhi 1 Peter 5:10 rẹ diẹn mun ebe sunun bhi iẹnlẹn nọnsi Noah, Daniel, bi Job yẹ

²¹ Arẹmiẹn ẹghe kẹkẹ ọle Noah, Daniel, bi Job rẹ nyẹnlẹn, bi edọnmhẹn kẹkẹ ele miẹn bhi egbe, ele da sabọ ziẹngbe ọne edọnmhẹn nin ele miẹn kẹkẹ. Emhin ne sunun bhi iẹnlẹn nọnsele rẹ mhan yere ebi Peter nin odibo tale, ẹghe nin ọle rẹ yọle: “Uwẹ ha ki zẹ loya bhi obhi ẹghe khere, Osẹnobulua nọn mhọn ifuẹkẹ da mhan . . . dẹ tobọle man uwẹ emhin sotọ. Ọle dẹ rẹkpa uwẹ deziẹn, ọle dẹ mun uwẹ zeze, ọle dẹ yẹ mun uwẹ mundia nọnsẹn.”—1 Pet. 5:10.

22. Be bhọ mhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

²² Ọne ọta nan nin Peter tale rẹman ghe Jehova mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe ene ga ọle dẹ deziẹn nọnsẹn. Ene ọta yẹ rẹso ene ga Osẹnobulua ẹlẹnan. Imhan rebhe guanọ nin Jehova mun mhan zeze bi nin mhan deziẹn bhi oga nọnsọle. Bhiriọ, mhan dẹ dọnmhegbe nin mhan rẹ ri egbe khọkhọ urẹọbhọ bi ihẹnmhọn nọnsi Noah, Daniel, bi Job! Ranmhude ene eria nan lẹn Jehova, ọle zẹle nin ele da sabọ mun oga nọnsọle mhọn. Ọnan mhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe. Bhi ọsi ẹmhọanta, ele lẹn otọ emhin rebhe nin Osẹnobulua guanọ bhi obọ nọnsele. (Prov. 28:5) Mhan dẹ yẹ sabọ diabi ele.