1. Emhin nela manman yẹẹ mhan nin eria?

BE ỌDIA uwẹ bhi egbe yẹ, sade ọria nin uwẹ manman lẹn, nin uwẹ mun ekpẹn nan, bha yẹ ye elin nọnsi uwẹ re, la ọle bhọ bha yẹ lẹn uwẹ hiehie? Emhin nọn dia inian dẹ wo sabọ manman ba bhi egbe. Bezẹle? Ranmhude, emhin nọn yẹẹ mhan nọn sade ẹbho lẹn mhan. Ọ iwo yi nin ẹbho gheghe lẹn mhan. mhan yẹ guanọ nin ẹbho lẹn ọria nin mhan gene khin, bi emhin nin mhan ki sẹ sabọ lu bhi agbọn.—Num. 11:16; ftn.; Job 31:6.

2, 3. Be ha sabọ si mhan sibhi uwedẹ nọnsi Osẹnobulua re? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe.)

² Ọkpakinọn, ahamiẹn mhan bha gbẹlokotọ, mhan dẹ sabọ sibhi uwedẹ nọnsi Osẹnobulua re ranmhude mhan guanọ nin ẹbho lẹn mhan. Bezẹle? Ranmhude ọne agbọn ọsi Esu nan guanọ nin mhan ha khu ọbhọ nan họn elin mhan. Ahamiẹn mhan lu beji agbọn ọsi Esu guanọ, mhan ida sabọ ha re ogẹn bi oga nọn khẹke iJehova nanlẹn.—Rev. 4:11.

³ Ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, usi, ọle ene ha mun ọkalo bhi oga wo ha khu ọ. Jesu da gbe uhi nin ene rẹkhan  ọlẹn ghe, nin ele ha baba egbe ranmhude ekhẹn iscribes ranmhude, emhin nan-ba daghe mhẹn, ọle ekhẹn scribe lu. Odalo bhi eji a ha da daghe ele bhi synagogue, ọle yẹẹ ele rẹ dia. Jesu da yẹ tale ghe ibhohiẹn nọnsele dẹ kakamhin. (Luke 20:46, 47) Ọkpakinọn, Jesu da gẹn okhuo nọn imhọn emhin soso arẹmiẹn igho khere ọle sabọ zẹ. (Luke 21:1-4) Ọnan rẹman ghe, uwedẹ nin Jesu rẹ ghe emhin wo dikẹ bhi uwedẹ nin ẹbho nekẹle rẹ ghe emhin. Ọne uhọnmhọn-ọta nan dẹ rẹkpa mhan rẹ lu emhin rẹkhan uwedẹ nọn yẹẹ Osẹnobulua, beji a da miẹn mhan bha sibhi uwedẹ nọnsọle re.

4. Ọria nela ọkhẹke nọn lẹn mhan? Bezẹle nan da miẹn ọle ọkhẹke nọn lẹn mhan?

⁴ Họla ọkhẹke nọn lẹn mhan? Mhan dẹ miẹn ọne ewanniẹn bhi ọta nin Paul nin odibo tale ẹghe nin ọle rẹ yọle: “Ọkpakinọn, beji bha ki dọ lẹn Osẹnobulua nian, la beji ibha ki dọ kiẹn eria nin Osẹnobulua lẹnlẹn, bezẹle nin bha ha da fikie diọ bhi emhin eyẹyẹ, yẹ dọ kiẹn igbọn rẹji ele?” (Gal. 4:9) Mhan ida ha regbe khọkhọ ẹbho ne khu ọbhọ nan họn ẹmhọn ele ranmhude isiku nin ele yo la ẹki nin ele do. Nin Osẹnobulua rẹ lẹn mhan, ọle mhan khu ọ. Udede ekpẹn ọnan khin. Ọle guanọ nin ọle si mhan ke egbe bọsi imọẹ. Okpea ọkpa nọn manman yo isiku da yọle: “Mhan ki dọ ha yi eria nin ọle re ẹlo esili ghe.” Ahamiẹn ghe Osẹnobulua lẹn mhan, ọle ki si mhan kẹ egbe, yẹ hoẹmhọn mhan ranmhude, ọle man mhan nin mhan ha yi imọẹ ọle.—Eccl. 12:13, 14.

5. Be imhan ha lu nin Jehova da lẹn mhan nọnsẹn?

⁵ Moses bhi Baibo wo ha yi ọria nin Osẹnobulua lẹn-lẹn. Ẹghe nin ọle rẹ bhii ghe nin Jehova rẹkpa ọle lẹn uwedẹ nọnsọle, Jehova da wanniẹn ọlẹn yọle: “Ọne emhin nan nin uwẹ bhii mẹn nin mẹn lu, mẹn dẹ luọle ranmhude ọria nin mẹn re ẹlo esili ghe, ọle uwẹ khin. Seyẹ, mẹn lẹn elin ẹn.” (Ex. 33:12-17) Mhan dẹ yẹ wo miẹn elele bhi obọ nọnsi Jehova, sade ọle gene lẹn mhan nọnsẹn. Be bhọ mhan ha lu nin Jehova da lẹn mhan nọnsẹn? Emhin nin mhan ha lu hi, nin mhan dọ hoẹmhọn ọlẹn yẹ re iẹnlẹn nọnsẹmhan guẹ nanlẹn.—Tie 1 Corinthians 8:3.

6, 7. Be ha sabọ de idobolo ọbhi ikolu nin mhan bi Jehova ko mhọnlẹn?

⁶ Ọbha khẹke nin mhan ji ikolu nin mhan bi Jehova ko mhọnlẹn yulua. Bọsi iKristiẹn ne ha ribhi Galatia nin Paul gbẹn ebe je, ọkhẹke nin mhan rẹban emhin eyẹyẹ ne ribhi ẹkẹ ọne agbọn nan. Ọbha khẹke nin mhan ha khu ọbhọ nan họn ẹmhọn mhan bhi ẹkẹ ọne agbọn nan. (Gal. 4:9) Ene Kristiẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn nin Paul ha ne talọ wo lẹn Osẹnobulua, sẹyẹ, Osẹnobulua yẹ lẹn ele. Ọkpakinọn, Paul da taman ele ghe, ele fikie bu emhin eyẹyẹ nin ele ka fi ikeke gbe. Ebi Paul ha mhọn bhi ọkhọle hi: “Bezẹle nin bha da fikie bu emhin eyẹyẹ nin bha ka fi ikeke gbe, arẹmiẹn bha lẹn Osẹnobulua?”

⁷ Imhan dẹ be sabọ de ọbhi okhẹna nọn dia iriọ ẹlẹnan? Ehe. Bhi ọsi ọhẹnhẹn, ẹghe nin mhan rẹ ka lẹn Jehova, mhan da wo zi ọne agbọn nan bi emhin ne ribhi ọle obọ beji Paul lu. (Tie Philippians 3:7, 8.) Asabọ miẹn ghe mhan wo miẹn isẹhoa kẹkẹ. Bọsi isẹhoa nin mhan ha rẹ nabhi isiku nọn khua, isẹhoa nin mhan ha rẹ khua okhun bhi isi iwẹnna, la isẹhoa nin mhan ha rẹ manman ha mhọn igho bhi ẹki nin mhan do. Sẹyẹ, asabọ miẹn ghe, mhan hẹ wo sabọ kiẹn ọria nan manman họn elin ọlẹn ranmhude mhan sabọ so illo, la ranmhude mhan sabọ lu isasa-egbe. Ọkpakinọn, mhan da fi ikeke gbe  ene isẹhoa. (Heb. 11:24-27) Ọiyi emhin ẹwanlẹn hiehie sade ọ dọ ha ba mhan bhi egbe ghe mhan fi ikeke gbe ene isẹhoa. Ọnan ha sunu ji mhan, ọ dẹ sabọ rẹ mhan fikiẹ bu ene emhin nin mhan riale e bha kiẹọnlẹn nin mhan ka fi ikeke gbe. *

8. Be ha rẹkpa mhan rẹ manman ha khu ọbhọ nin Jehova lẹn mhan?

⁸ Be ha rẹkpa mhan rẹ manman khu ọbhọ nin Jehova lẹn mhan? Nin mhan rẹ lu ọnan, ọkhẹke nin mhan ye emhin kpataki eva re. Ọhẹnhẹn, ẹbho ne re ọkhọle rebhe rẹ ga Osẹnobulua, ele Osẹnobulua si kẹ egbe. (Tie Hebrews 6:10; 11:6) Ọle ghe eria ne ga ọle rebhe bọsi ẹbho ne ghanlẹn. Inian ọ diabe emhin nọn bha gba bhi ẹlo nọnsọle nin ọle rẹ fi ikeke gbe ene re ọkhọle rebhe rẹ ga ọle. IJehova gene wo lẹn ẹbho ne re ọkhọle rebhe ga ọle. (2 Tim. 2:19) Ọle lẹn uwedẹ iẹnlẹn ọsi ẹbho ne khiale. Ọle yẹ lẹn ebi ọle ha rẹ miẹn ele fan bhi ọnọghọ yẹ.—Ps. 1:6; 2 Pet. 2:9.

9. Uwedẹ ọhan-ilo nela Jehova sẹ rẹ rẹkpa ẹbho nin ọle lẹn-lẹn?

⁹ Ẹghe eso, Jehova re uwẹdẹ ọhan-ilo rẹ rẹman ghe ọle lẹn ibhokhan ọlẹn. (2 Chron. 20:20, 29) Ijiẹmhin ọkpa hi, uwedẹ nin Jehova rẹ miẹn ibhokhan ọlẹn fan bhi okpẹdẹ natiọle Rẹd Sea, ẹghe nin Pharaoh bi eyokhọnlẹn nesọle rẹ ha khu ele. (Ex. 14:21-30; Ps. 106:9-11) Ranmhude emhin ọhan-ilo nọn khua khọnan, ẹbho da sẹyẹ wo ha tẹmhọnlẹn ikpe 40 rẹ gbera. (Josh. 2:9-11) Mhan a ha yere uwedẹ ọhan-ilo nin Jehova rẹ rẹkpa ene ọle lẹn-lẹn, mhan ki ha mhọn izebhudu ẹghe nin Gog of Magog ha rẹ mun okhọnlẹn ji ibhokhan Osẹnobulua. (Ezek. 38:8-12) Ẹghenin, mhan ki miẹn elele, ranmhude ọiyi nin ọne agbọn nan họn elin mhan mhan ha khu ọ. Ọkpakinọn, mhan da dọnmhegbe nin Jehova lẹn mhan yẹ si mhan kẹ egbe.

10. Uwedẹ nela iJehova ha rẹ sabọ re ihaosa nin mhan?

¹⁰ Emhin nọnzi eva nọn khẹke nin mhan yere hi: Jehova dẹ sabọ rẹkpa mhan bhi uwedẹ nin mhan bha riale hiehie. Ẹbho ne lu emhin ranmhude ele guanọ nin ẹbho daghe ele ida miẹn elele bhi obọ iJehova. Bezẹle? Ranmhude elele nin ele guanọ sẹ ele obọ fo ẹghe nin ẹbho ha rẹ ha gẹn ele. (Tie Matthew 6:1-5.) Ọkpakinọn, Jesu da tale ghe, Aba ọle na bhi ẹkhokho daghe eria nin ẹbho bha daghe emhin esili nin ele lu. Ọsẹnobulua daghe ene emhin esili rebhe, ọle dẹ yẹ re ihaosa nin ele. Ọkpakinọn, ẹghe eso, uwedẹ nin mhan bha zẹwẹ mun ẹlo ọ, ọle Osẹnobulua rẹ re ihaosa nin mhan. Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin eso ghe.

11. Be Jehova rẹ rẹman yẹ ghe ọle lẹn Mary?

¹¹ Ẹghe ki sẹ nin Osẹnobulua rẹ ji ọmọn nọnsọle re bhi ọne otọ nan, ọle da guanọ ọmanmhẹn nọn bha sẹ hẹgẹn nọn degbere, nọn ha yi inẹn ọlẹn. Mary, ọle hi elin ọsi ọne ọmanmhẹn nan. Obhi agbaẹbho khere nan re ẹlo gbea, natiọle Nazareth, ọle Mary da nyẹnlẹn. Ọne agbaẹbho nan bha sikẹ Jerusalem bi uwa oga nọn ribhi enin. (Tie Luke 1:26-33.) Bezẹle nin Jehova da zẹ iMary? Ranmhude ọria nin Osẹnobulua re ẹlo esili ghe ọle khin. Iriọ ẹhi nin Jehova je bu ọle taman ọlẹn. Ọta nin Mary ha ta ẹghe nin ọle bi Elizabeth nin obhio ọle rẹ ko ha talọ, wo rẹman ghe, ọria nọn mun oga nọnsi Osẹnobulua mhọnlẹn nọnsẹn ọle khin. (Luke 1:46-55) Bhi ọsi ẹmhọanta, Jehova da wo ha  gbẹlokotọ bhi egbe nọnsi Mary. Bhiriọ, ranmhude ọkhọle rebhe Mary rẹ ha ga Osẹnobulua, isẹhoa nin Mary bha rẹ riale ọ dẹ sẹ ọle obọ, da sẹ ọle obọ.

12, 13. Be iJehova rẹ zi iJesu egbe dagbare man ẹbho yẹ ẹghe nanrẹ biẹ ọle, bi ẹghe nan rẹ mun ọlẹn ha khian uwa oga?

¹² Beji Mary biẹ iJesu, Jehova bha re ọle mun ekpẹn nin ene gbẹloghe bi ene mun ọkalo bhi Jerusalẹm bi Bethlehem nin ele lẹn ebe sunun. Ẹbho ne ha sun ohuan bhi ole, ele ene ẹhi dọ taman. (Luke 2:8-14) Ene ẹbho ne ha sun ohuan nan da dọ re ẹnẹ ji ọne ọmọn. (Luke 2:15-17) Ọnan sabọ wo rẹ kiẹn emhin nọn han Mary bi Joseph ilo, nin ele rẹ dọ daghe uwedẹ nanrẹ mun ekpẹn nin Jesu. Ojuu ki je ẹbho nin ele dọ re ẹnẹ ji Jesu bi ene biẹ ọle, ọle da wo ji ẹbho ne ribhi Jerusalem rebhe lẹn ghe a biẹ iJesu. Ọnan wo rẹman ghe, uwedẹ nin Jehova rẹ lu emhin manman dikẹ bhi uwedẹ nin Ojuu rẹ lu emhin. (Matt. 2:3) Ranmhude Ojuu re inian ji ẹbho rebhe lẹn ghe a biẹ iJesu, Herod da je nan dọ gbe ibhokhan ne bha lẹn ejaye a.—Matt. 2:16.

¹³ Ikpẹdẹ 40 ki gbera fo nan biẹ iJesu, ọ da khẹke nin Mary dọ zọ ese ji Jehova bhi temple nọn ribhi Jerusalem. Rẹ na bhi Bethlehem dọ sẹbhi Jerusalẹm ree sẹbhi ikpọwala ehan (9km). (Luke 2:22-24) Bhi uwedẹ, asabọ miẹn Mary da ha riale si ohẹn nọn ha mun ọkalo bhi oga dẹ tẹmhọn iJesu bi ebi ọle ha lu bhi ẹghe odalo. Ele ki sẹbhi enin, ẹbho da gene lẹn Jesu, ọkpakinọn, ọiyi bhi uwedẹ nin Mary rẹ ha riale. Jehova da noo okpea nọn khiale natiọle Simeon, bi okhuo nọn ki dọmanlẹn nọn yi ikpe 84 natiọle Anna rẹ tale ghe ọne ọmọn nan, ọle ọnọn ha kiẹn Mezaya la Krist.—Luke 2:25-38.

14. Elele nela iMary miẹn bhi obọ iJehova?

¹⁴ Mary kii? Jehova be sẹyẹ ha rẹman ghe ọle lẹn iMary ranmhude uwedẹ nin Mary rẹ gbẹloghe ọmọn nọnsọle nọnsẹn? Ehe. Uwedẹ ọkpa nin Osẹnobulua rẹ lu ọnan hi, ọle da gbẹn ọta bi ilọnmhọn nesi Mary ọbhi Baibo. Asabọ miẹn ghe, ọdọ iMary ki yu fo ẹghe nin Jesu rẹ ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin ọle lu na bhi ikpe ea bi ukhiọnmhẹn. Bhiriọ, Mary da debhi Nazareth a. Ọle bha sabọ deba iJesu ha na bhi agbaẹbho rẹsẹbhi agbaẹbho. Ọrẹyiriọ, ọle da dọ deba iJesu ẹghe nin ẹbho ki rẹ ho nin ele gbe ọle a. (John 19:26) Akizẹbue, ẹghe nin iluemhin ọsi Pentecost ki rẹ ha sire, Mary da deba edibo nesi Jesu ha ribhi Jerusalem. Ọne Pentecost nan, ọle Osẹnobulua da ku ẹlinmhin nọn khiale kuọ ene edibo. (Acts 1:13, 14) Asabọ miẹn Mary deba ẹbho nan ku ẹlinmhin nọn khiale kuọ. Ọnan rẹman ghe, Mary dẹ deba iJesu ha ribhi okhun rẹsẹbhi ighegheghe. Uwedẹ kpataki wo khọnan nin Jehova re rẹman ghe emhọn iMary ti ọle bhọ.

15. Be iJehova rẹ tobọle rẹman yẹ ghe Jesu hi Ọmọn nọnsọle ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan?

¹⁵ Jesu bha ha mhọnlẹn bhi ọkhole ghe nin ene mun ọkalo bhi oga bi ekhẹn ọfinẹfi ha gẹn ọlẹn khian. Ọkpakinọn, ọ da wo ziẹn Jesu udu ghe Osẹnobulua tobọle na bhi okhun tale ghe Ọmọn nọnsọle ọle khin. Jesu ki wo mianmẹn fo bhi ẹdẹ ọsi Jordan, Jehova da yọle: “Ọnan hi Ọmọn nọnsẹmhẹn, nin Mẹn hoẹmhọnlẹn, nin Mẹn zẹle.” (Matt. 3:17) Asabọ miẹn ghe, John nọn gbe ẹbho ruẹ bhi amẹn ọkpa họn ene ọta nan. Ọ ki ha ribhi ukpe ọkpa ọkuẹsẹ Jesu yu, etuegbe ea nesọle da họn Jehova ta rẹji Jesu yọle: “Ọmọn nọnsẹmhẹn khọnan, ọne imẹn hoẹmhọnlẹn, ọne imẹn re obọ nan. Ka ọle ehọ.” (Matt. 17:5) Ọ ki gbo ha  ribhi ikpẹdẹ eso ọkuẹsẹ Jesu yu, Jehova da gbo na bhi okhun nin Ọmọn nọnsọle talọ.—John 12:28.

16, 17. Elele nela iJesu miẹn bhi obọ iJehova arẹmiẹn ọle bha mun ẹlo ọbhọ ghe ọle dẹ miẹn ọne elele nan?

¹⁶ Arẹmiẹn ghe Jesu lẹnmhin a dẹ bha ọle ohoghe yẹ re ẹkhọle lo ọle a ọkuẹsẹ a gbe ọle a, ọle da nan erọnmhọn ghe nin iho nọnsi Jehova mun sẹ. (Matt. 26:39, 42) Ọle da ziẹngbe uu bi ekhọle ranmhude ọiyi ogẹn ọsi ọne agbọn nan ọle ha guanọ, ọsi Osẹnobulua ọle ha guanọ. (Heb. 12:2) Be iJehova rẹ rẹman yẹ ghe ẹmhọn iJesu ti ọle bhọ?

¹⁷ Ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, ọle da nan erọnmhọn ji Osẹnobulua ghe, ọle ha fikie vae bhi okhun, nin Osẹnobulua kie re ọle ọbhi idia nin ọle ka ha ye. (John 17:5) Baibo bha rẹman ghe Jesu ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe, Osẹnobulua dẹ khua ọle okhun gbera ebi ọle ka ha ye khẹ. Be iJehova lu yẹ ẹghe nin Jesu rẹ sẹbhi okhun? Ọle da re uwedẹ nin Jesu bha mun ẹlo ọ rẹ rẹman ghe ẹmhọn Jesu ti ọle bhọ. Ọle da riọ Jesu kpanọ bhi idin diọ bhi ihe nọn khua. Osẹnobulua da yẹ re emhin kpataki nanlẹn. Rẹ dọ sẹbhi ọne ẹghe nan, Osẹnobulua ọkpa mhọn ọne emhin nan. Emhin nela?—iẹnlẹn nọn isabọ fo! * (Phil. 2:9; 1 Tim. 6:16) Jehova re ọne elele nọn khua nan rẹman ghe ebi Jesu lu wo ti ọle bhọ!

18. Be ha rẹkpa mhan nin mhan hẹi ha khu ọbhọ nan họn ẹmhọn mhan bhi ọne agbọn nan?

¹⁸ Be ha rẹkpa mhan nin mhan hẹi ha khu ọbhọ nan họn ẹmhọn mhan bhi ọne agbọn na? Nin uwẹ rẹ sabọ lu iriọ, ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ẹghe rebhe ghe, Jehova lẹn ene ga ọle. Ọle re elele nin ele bhi uwedẹ nin ele bha mun ẹlo ọ. Mhan soso bha lẹn elele nọn khẹ mhan bhi odalo. Ejayenan nian, mhan muegbe rẹ ziẹngbe ọkakale bi edọnmhẹn bhi ẹkẹ ọne agbọn nan nọn imhẹn. Beji mhan ha rẹ ha ziẹngbe, ọkhẹke nin mhan yere ghe, ọne agbọn nan bi emhin rebhe ne ribhi ẹkẹ ọle dẹ gbera. (1 John 2:17) Jehova nin Aba mhan nọn ribhi okhun ‘ida yele iwẹnna nọnsẹ a bi oyẹẹ nin uwẹ mhọn da elin nọnsọle.’ (Heb. 6:10) Gene gene, mhan dẹ miẹn elele bhi obọ iJehova—ọ sabọ rẹ ha yi elele nin mhan bha mun ẹlo ọ.