Ẹghe nin mẹn ki sabọ khọn edandan ne re imẹn bhi ọkhọle yẹ munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan, odẹ da tujea bhi iẹnlẹn nọnsẹmhẹn nin mẹn da sabọ lu emhin nin mẹn bha rẹ mun ọkhọle ọi. (Eph. 3:20) Ọ sabọ rẹ han uwẹ ilo ebi ọnan rẹ sunu yẹ. Ji mẹn na bhi otọ gbe okha iẹnlẹn nọnsẹmhẹn man bha.

Ukpe 1939, ọle a biẹ mẹn bhi otọ iBerlin bhi Germany, uki eso wo la gbera fo nan rẹ munhẹn ha khọn okhọn iHitler. Ọ ki kẹ khere nin ọne okhọn rẹ kpẹn bhi 1945, a da wo ha re arople fi bọmb ku ọbhi Berlin. Ẹghe ọkpa, bọmb nan ha fino da tuẹ uwa ne bunbun a bhi idunmhun nọnsẹmhan. Bhiriọ, mẹn bi azagba-uwa nọnsẹmhan da nẹgbe. Mhan da nẹ diọ bhi Erfurt, bhi eji a da biẹ inẹn mẹn.

Inẹn mẹn da wo ha guanọ nin ọle lẹn ẹmhọn oga ẹmhọanta. Bhiriọ, ọle da ha tie ebe kẹkẹ nin ẹbho gbẹn, yẹ yo otuẹ ne bunbun. Ọrẹyiriọ, ọle bha miẹn ẹmhọanta nin ọle ha guanọ. Egbe ukpe 1948, Esali Jehova eva da sẹbhi isẹmhan. Inẹn mẹn da tie ele nabhi ẹkẹ uwa, ọle da wo ha nọọn ele inọnta ne bunbun. Ọ bha sẹ sẹbhi uriagogo ọkpa nin ele rẹ ha zilo, ọle da taman mẹn bi obhio mẹn nin okhuo nin mẹn diọnlẹn yọle: “Mẹn sha miẹn ẹmhọanta!” Ọ bha sẹ bue nin ene ẹbho rẹ sẹbhi isẹmhan, imẹn, inẹn mẹn, bi obhio mẹn nin okhuo da munhẹn ha yo ikolo oga bhi Erfurt.

Mhan da fikie ha khian iBerlin bhi 1950. Mhan da deba agbotu ọsi Berlin-Kreuzberg bhi enin. Mhan da yẹ nabhi enin diọbhi agbotu ọbhebhe natiọle Berlin-Tempelhof. Akizẹbue, inẹn mẹn da mianmẹn, ọkpakinọn, mẹn da ha riale ghe mẹn bha sẹ muegbe rẹ mianmẹn. Bezẹle?

Ranmhude ẹkhọle nọn lo mẹn, ọ da ha nọghọ mẹn rẹ ha lu re alo bhi oga. Bhi ẹkẹ ikpe eva nin mẹn rẹ ha yo itẹmhọn Osẹnobulua, mẹn bha sabọ tẹmhọn Osẹnobulua man ọria soso. Ọkpakinọn, mẹn ki munhẹn ha ne ibhio mhan ne re izebhudu ga iJehova mun obọ, iẹnlẹn nọnsẹmhẹn da ha fidenọ. Eso bhi ene ibhio mhan nan deba ẹbho nin ekhẹn iNazi muno ọbhi ighan bhi East Germany. Eso yẹ nẹko ha ne ebe nesẹmhan diọbhi East Germany, arẹmiẹn ele lẹn ghe a dẹ mun ele ha khian ighan sade a mun ele ze bhọ. Ijiẹmhin  nọnsele da wo manman rẹso mẹn bhi ọkhọle. Mẹn da ha riale ghe, ahamiẹn ele sabọ lu enan rebhe nin Jehova bi ibhio ele, arẹmiẹn ọnan mun iẹnlẹn nọnsele ọbhi okhẹnan, ọkhẹke nin mẹn khọn ẹkhọle nọn lo mẹn.

Mẹn da sabọ munhẹn ha khọn ẹkhọle nọn lo mẹn ẹghe nin mẹn rẹ deba lu itẹmhọn Osẹnobulua kpataki na lu bhi 1955. Bhi lẹta na gbẹn dagbare bhi ebe natiọle Informant, * obhio mhan nin Nathan Knorr da tale ghe, ọne itẹmhọn Osẹnobulua kpataki nan, ọ deba ene kpọnọ nẹ nin agbotu sẹ mhanmhan. Ọle da tale ghe, ọne uki nin mhan ha rẹ lu ọne itẹmhọn Osẹnobulua, dẹ ha yi uki nan sẹ rẹ tẹmhọn Osẹnobulua nẹ, sade Esali Jehova rebhe zegbere deba lu ọne itẹmhọn Osẹbulua nan. Iriọ ọ wo gene dia! Ọ bha sẹ bue gbe nan lu ọne itẹmhọn Osẹnobulua nin fo, mẹn da re egbe guẹ nin Jehova. Bhi ukpe 1956, imẹn, aba mẹn bi obhio mẹn nin okhuo da mianmẹn. Ọ bha sẹ bue gbe nin mẹn mianmẹn, emhin ọbhebhe da gbo zegbere nọn khẹke nin mẹn lu.

Mẹn lẹn ghe ọ dẹ ha mhẹn sade mẹn lu iwẹnna ọkanẹfan. Ọrẹyiriọ, ikpe ne bunbun rẹ gbera, mẹn da ha re ọle siọ bhi otọ. Mẹn da ha taman egbe mẹn ghe, ahakizẹbue, ọle mẹn ha da munhẹn. Mẹn da ka dọ luẹ ebi a rẹ khiẹn emhin diọbhi agbaẹbho ọbhebhe yẹ, bi ebi a rẹ na bhi agbaẹbho ọbhebhe dẹ emhin vae bhi Berlin yẹ. Mẹn ki luẹ ọle fo, mẹn da ha guanọ nin mẹn wẹnna khere nin mẹn da sabọ guẹ nọnsẹn, ọkuẹsẹ mẹn mun iwẹnna ọkanẹfan hẹn. Bhiriọ, bhi 1961, mẹn da miẹn iwẹnna bhi Hamburg. Ọne agbaẹbho nan deba agbaẹbho ne kpọnọ nẹ bhi Germany. Ranmhude mẹn wo manman hoẹmhọn iwẹnna nọnsẹmhẹn, mẹn da sẹyẹ wo ha si egbe re ikeke rẹ munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Be bhọ ki rẹkpa mẹn?

Ọ ti mẹn bhọ ghe, Jehova noo ibhio mẹn nin mhan ko ga rẹ rẹkpa mẹn lẹn ghe, oga nọnsọle ọkhẹke nin mẹn mun kalo. Imọẹ mẹn ne bunbun da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Ele da ha yi ijiẹmhin esili rẹji mẹn. Sẹyẹ, obhio mhan nin Erich Mundt, nọn yẹ yo ighan ẹghe iNazi, da re izebhudu nin mẹn ghe, nin men mun udu tẹ iJehova. Ọ da yọle ghe, ẹghe nin ele rẹ ha ribhi ighan, ibhio mhan ne mun udu tẹ egbe ele da ha wẹghẹ bhi oga. Ọkpakinọn, ene mun udu tẹ iJehova bha zobọ bhi oga, ele bhọ da dọ ha yi ikazi bhi ẹkẹ agbotu.

Sẹyẹ, obhio mhan nin Martin Poetzinger, da wo ha re izebhudu nin ibhio mhan yọle: “Izebhudu, ọle hi emhin kpataki nọn khẹke nin bha ha mhọnlẹn!” Akizẹbue, a da re ọne obhio mhan nan ba Otu Nọn Sun Oga. Mẹn ki ria eria nyan ọta nọnsọle fo, mẹn da zobọ bhi iwẹnna nin mẹn ha lu. Bhi June 1963, mẹn da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Ọnan hi emhin nọn ki sẹ mhẹn nẹ nin mẹn re iẹnlẹn nọnsẹmhẹn lu. Uki eva ki gbera, a da tie mẹn nin mẹn dọ ha lu iwẹnna ọkanẹfan kpataki. Bhiriọ, okhian bha kẹ mẹn rẹ dọ guanọ iwẹnna ọsọgbọn. Ikpe eso ki gbera, Jehova da lu ebi mẹn bha zẹwẹ mun ọkhọle ọi hiehie. A da tie mẹn vae bhi isiku nọnzi 44 ọsi Giliẹd.

Emhin kpataki ọkpa nin mẹn luẹ bhi obọ ibhio mhan nin Nathan Knorr bi Lyman Swingle hi, “Hẹi wo re ẹjẹje zobọ bhi iwẹnna nan mun nin uwẹ.” Ele da ha taman mhan ghe, nin mhan hẹi zobọ bhi iwẹnna oga nọnsẹmhan aharẹmiẹn ọne iwẹnna bha lẹkhẹ. Nathan Knorr da yọle: “Be uwẹ ha denọ ẹlo ọi? Itọn, iru, la ọkakale nin uwẹ ha miẹn be nọn? La ene okporan, aroro, bi ene ẹbho ne ghọnghọn? Bha hoẹmhọn ene ẹbho!” Ẹdẹ ọkpa, ẹghe nin Lyman Swingle rẹ ha tẹmhọn ebezẹle nin ibhio mhan eso da re ẹjẹje zobọ bhi iwẹnna oga, ọle bha sabọ mun egbe mhọnlẹn, amẹn eviẹ da ha si ọle bhi ẹlo re. Ọle da huẹan khere nin ọle da sabọ ku egbe ọ, ọkuẹsẹ ọle gbo ha ta ọne ọta khian. Ọnan da wo manman rẹso mẹn. Bhiriọ, mẹn da taman egbe mẹn ghe, mẹn ida lu emhin nọn ha ba iJesu Kristi bhi egbe la ibhio ọle nan zẹle.—Matt. 25:40.

Ẹghe nan rẹ taman mhan eji mhan ha da dọ ha ga, ibhio mhan eso ne ga bhi Bẹtẹ da bu mhan re ha nọọn mhan ejela a je mhan ha khian. Ele da ha ta ọta nọn mhẹn rẹji eji a je enekẹle ha khian. Ọkpakinọn, mẹn ki taman ele ghe Congo (Kinshasa), ọle a je mhan ha khian, ele da mun linlẹn yọle: “Hii, Congo! Osẹnobulua deba ẹ!” Ẹghenin, mhan da wo ha họn ghe a khọnlẹn bhi Congo, ghe ẹbho gbono egbe a bhi enin. Ọkpakinọn, mẹn da wo ha ria eria nyan emhin nin mẹn luẹle bhi Giliẹd. Ọ bha sẹ bue gbe nin mhan zobọ bhi ọne isiku iGliẹd bhi ukpe September 1967, imẹn, Heinrich Dehnbostel, bi Claude Lindsay da kpanọ ha khian Kinshasa bhi Congo.

Mhan ki sẹbhi Kinshasa, mhan da re uki ea rẹ luẹ urolo iFrench. Mhan da na bhi enin ha khian Lubumbashi, nan ka ha tiọle Elisabethville. Egbegbe eji Congo bi Zambia da ko mhọn ughu, ọle ọne agbaẹbho ye. Uwa ọsi misiọnari nọn ribhi adesẹ ọne agbaẹbho, ọle mhan dia.

Ranmhude a bha sẹ manman tẹmhọn Osẹnobulua bhi Lubumbashi, ọ da wo ha ti mhan bhọ ghe, mhan hi ẹbho ọhẹnhẹn ne ka tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho ne nyẹnlẹn bhi enin. Ọ bha sẹ bue gbe, mhan da ha mhọn ẹbho ne bunbun nin mhan man ele iBaibo. Ele bun sẹbhọ ghe, mhan bha yẹ sabọ ha rẹnẹ ji erebhe fo. Mhan da yẹ tẹmhọn Osẹnobulua man ekhẹn unakpa bi ene wẹnna nin ene gbẹloghe. Ẹbho ne bunbun da wo ha mun ekpẹn nin Baibo bi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin mhan lu. Urolo iSwahili, ọle ẹbho ne bunbun bhi enin sabọ zẹ. Bhiriọ, mẹn bi Claude Lindsay da luẹ ọne urolo. Ọ bha sẹ bue gbe, a da je mhan ha khian agbotu nọn zẹ urolo iSwahili.

Arẹmiẹn ghe, mhan wo ha miẹn emhin esili bhi ọne iwẹnna nọnsẹmhan nan, mhan yẹ wo ha miẹn ọnọghọ. Ẹgheso, mhan da ha miẹn egbanegbe ne da anyọn bubua ne mun osisi mhọnlẹn, la ekhẹn unakpa ne ha bha ohoghe gbe mhan. Ẹghe ọkpa, ekhẹn unakpa ne mun osisi mhọn da vae bhi eji mhan da ha do ikolo oga bhi ẹkẹ ọne uwa ọsi misiọnari. Ele da ne mhan ha khian ighan. Bhi enin, ele da yi mhan dotua bhi otọ. Ebe sẹbhi agogo igbe ọsasọn ele ki rẹ fan mhan fia nin mhan ha khian uwa.

Bhi 1969, a da je mẹn nin mẹn dọ ha lu iwẹnna ọfẹotughe. Ẹghe nin mẹn rẹ ha lu iwẹnna ọfẹotughe bhi otọ Africa, ẹgheso, oẹ mẹn rẹ ha khian eje manman ree. Ẹwẹ wo sọn bhi ene uwedẹ nan, ekhuọrọ yẹ wo vuọn ele. Otọ Africa a da kẹ miẹn emhin ne dia inian. Bhi agbaẹbho ọkpa nin mẹn  ha ye, inẹn-ọkhọkhọ bi imọn nesọle da ha nowẹ bhi ẹlẹ ibẹd nin mẹn da nowẹ ọsasọn. Mẹn ida yelea ghee ebi usomhin ọsi ọne ọkhọkhọ rẹ ha riọ mẹn bhi owe yẹ, aharẹmiẹn ẹdẹ bha sẹ we. Mẹn ha yere ẹghe nin mẹn bi ene mhan ko ga rẹ ko dọtua nẹga eranlẹn ọsasọn ha zilo nyan ẹmhọn iBaibo kugbe, ọ ki rẹ mẹn ha ghọnghọn.

Ọnọghọ ọkpa nọn ki khọ nẹ nin mẹn miẹn hi, ẹbho eso da man ha lu bii Esali Jehova ele khin, ọkpakinọn, usun Kitawala ele deba. * Eso bhi ẹwẹ ele da ha vae bhi iKindọn Họọ. Eso bhọ da mianmẹn, ele da yẹ ha ribhi ihe ọsi owanlẹn bhi ẹkẹ agbotu. Inian ene ẹbho nan diabe ikpe ido khere-khere ne nẹko bhi ẹkẹ agbotu. Ọkpakinọn, ele bha sabọ hiẹ ibhio mhan ne mun iJehova mhọnlẹn nọnsẹn. (Jude 12) Khere-khere, Jehova da ne ene ẹbho nan sibhi ẹkẹ agbotu re. Ọnin ki gbera fo, ẹbho ne bunbun da munhẹn ha vae bhi oga ẹmhọanta.

Bhi 1971, a da tie mẹn vae bhi Bẹtẹ nọn ribhi Kinshasa. Iwẹnna kẹkẹ mẹn ha lu bhi enan. Bhi ọsi ijiẹmhin, eji a da lu ilọnmhọn ilẹta, eji a da mhanmhan ebe na je diọbhi agbotu, bi bhi service department, ele mẹn da wẹnna. Bhi Bẹtẹ, mẹn da luẹ ebi a rẹ sabọ mhanmhan iwẹnna oga bhi agbaẹbho nọn manman kpọnọ, aharẹmiẹn ọne agbaẹbho imanman mhọn emhin. Ẹghe eso, lẹta nin mhan gbẹn ji agbotu ki gbe uki eso ọkuẹsẹ ọ sẹbhi ene agbotu. Bezẹle? Ranmhude, a ha re arople rẹ ne ene ilẹta sẹbhi eji arople ha sabọ khian sẹ, a ki ne ene ilẹta ọbhi okọ. Ene okọ a ki zẹ khian, ele ki si gba bhi ilumhun nọn jẹre bhi ẹkẹ ẹdẹ. Ọkpakinọn, mhan da sẹyẹ sabọ lu ọne iwẹnna nọnsẹn, arẹmiẹn mhan ha miẹn ene ọnọghọ nan bi ọnọghọ ebhebhe.

Uwedẹ nin ene ibhio mhan rẹ mhanmhan usikoko nọn nẹ, arẹmiẹn ele imanman mhọn igho da wo han mẹn ilo. Ele ki re ude-ekẹn nọnsi ododo rẹ lu eji a da mundia re ọta man. Ele ki gia ọghọdọgbọ rẹ lu ogbe, ele ki khili eso rẹ lu agala. Ele ki re atosi rẹ lu ikazi, yẹ re ewa rẹ wa okokhun ọlẹn nẹga. Ihianmhẹn eran ele ha noo rẹ gbanọ ọlẹn kugbe, ranmhude ele bha miẹn ise. Uwẹdẹ kẹkẹ nin ene ibhio mhan nan rẹ ha khọn ọnọghọ kẹkẹ nin ele ha miẹn da wo han mẹn ilo. Ẹmhọn ele da wo dọ ha ti mẹn bhọ. Ọ da wo ha ba mẹn bhi egbe rẹ zẹ ele obọ ha khian ije ebhebe na je mẹn ha khian.

Bhi 1974, a da je mẹn ha khian iBẹtẹ nọn ribhi Nairobi, bhi Kenya. Iwẹnna wo kpọa bhi enan, ranmhude agbaẹbho igbe, ọle ọne Bẹtẹ nan gbẹloghe. Ene gbẹloghe mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi ene agbaẹbho nan eso. A da je mẹn nin mẹn re ẹnẹ ji ene agbaẹbho nan igba ne bunbun, manman nọn otọ Ethiopia. Ọne ẹghe nan nian, a da wo manman ha kpokpo ibhio mhan bhi Ethiopia. A da ha re oya nọn kakale nin eso, a da mun eso ọbhi ighan; a bhọ da gbono eso a. Ọrẹyiriọ, ranmhude ikolu nọn ziẹnlẹn nin ele bi Jehova ko mhọnlẹn, bi oyẹẹ nin ele mhọn da egbe, ele da sabọ ziẹngbe.

Bhi 1980, iẹnlẹn nọnsẹmhẹn da wo dọ ha mhẹn ọbhọ ẹghe nin mẹn rẹ re okhuo mẹn nin Gail Matheson. Canada ọle na vae. Mhan ko yo isiku iGiliẹd. Mhan wo ha gbẹn ilẹta ji egbe. Bhi ọne ẹghe nan, agbaẹbho natiọle iBolivia, ọle Gail da ha ga. Ikpe 12 ki gbera, mhan da kie miẹn egbe bhi New York. Ọ bha bue gbe nin mhan kie rẹ miẹn egbe, mhan da bọ egbe bhi Kenya. Ẹmhọn Gail wo manman yẹẹ mẹn, ranmhude, okhuo nọn manman lẹn Osẹnobulua, nọn yẹ mhọn ọkhọnlẹn bhi iẹnlẹn ọle khin. Okhuo nọn hoẹmhọn mẹn nọn re iyobọ nin mẹn ọle sẹyẹ wo khin.

Bhi 1986, a da je mẹn bi okhuo mẹn nin mhan ha rẹ ẹnẹ diọbhi agbaẹbho kẹkẹ. Ọne ẹghe nan, mẹn da yẹ ha yi ọkpa bhi Ene Sun iBẹtẹ. Agbaẹbho eso nin Bẹtẹ nọn ribhi Kenya ha gbẹloghe, ele mẹn ha re ẹnẹ diọ.

Ọ sẹyẹ wo ti mẹn bhọ rẹ yere iwẹnna nin mẹn lu rẹ muegbe khẹ usikoko nọn nẹ nan dọ bhi Asmara (bhi Eritrea) bhi ukpe 1992. Ọne ẹghe nan, a bha sẹ mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi ọne agbaẹbho nan. Họọ nan re oran khan nẹga ọkpa mhan sabọ miẹn nin mhan rẹ do ọne usikoko. Ọ bha zẹwẹ ha mhọn-ọse bhi egbegbe ọle. Ẹkẹ ọle bhọ ki wo khọ nẹ. Ọkpakinọn, ọne ukpẹdẹ ki sẹ nan ha rẹ dọ ọne usikoko, ọ da wo han mẹn ilo rẹ kere ghe, ibhio mhan rẹ ọle kiẹn eje mhọn-ose nan ha da sabọ ga iJehova. Ẹne bunbun da ne ikpọn ne mhọn-osẹ re rẹ gue eji ọ hi ki rẹ khin nọn imhọn-ose. Mhan da wo  manman sọnyẹnmhẹn bhi ọne usikoko. Ẹbho ne bun sẹbhi 1,279, ele vae.

Emhin bha lẹkhẹ nin mhan ẹghe nin mhan rẹ ha rẹnẹ ji agbotu kẹkẹ, ranmhude ije kẹkẹ mhan ha dia uzana-uzana. Ẹgheso, udede uwa nọn yẹ manman mhọn-ose nọn sikẹ egbe ẹdẹ, ọle mhan dia; ẹghe ọbhebhe, uwa nan re ikpamaku khan nẹga, ọle mhan dia. Eji a da gban egbe a bhọ ida sikẹ ọne uwa. Ọkpakinọn, eji ọ hi ki rẹ khin nin mhan miẹn dia, ebe manman ti mhan bhọ hi, uwedẹ nin ene ekanẹfan bi ibhio mhan nekẹle rẹ deba mhan bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua. Ẹghe nan ki gbo rẹ je mhan ha khian ije ebhebhe, ọ da ha ba mhan bhi egbe ghe, mhan ho nin mhan kpanọ zẹ imọẹ mhan obọ.

Bhi ukpe 1987 rẹsẹbhi 1992, ene gbẹloghe bhi agbaẹbho eso nin Bẹtẹ nọn ribhi Kenya gbẹloghe, da re obọ ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Bhiriọ, a da mun Bẹtẹ bi ọfisi kẹkẹ gbọ bhi ene agbaẹbho nan. Bhi 1993, a da je mhan nin mhan dọ ha wẹnna bhi ọfisi nan mun gbọ bhi Addis Ababa, bhi Ethiopia. Ọkuẹsẹ ene gbẹloghe re obọ ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi Ethiopia, ibhio mhan ne ribhi Enin da ha do lu ilọnmhọn oga. Ejayẹnan nian, ene gbẹloghe re obọ ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi enin.

Jehova wo nan erọnmhọn ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan bhi Ethiopia. Ibhio mhan ne bunbun da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Rẹ na bhi ukpe 2012 ha vade, ibhio mhan ne bunbun, ele lu iwẹnna ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe ukpe-ukpe. Sẹyẹ, a sẹ wo noo isiku oga kẹkẹ rẹ man ibhio mhan ne bunbun emhin. Kindọn Họọ ne bun gbera 120 a sẹ bọn bhi enin. Bhi 2004, ene ga bhi Bẹtẹ da diọbhi Bẹtẹ ọsọgbọn nan bọn bhi enin. Asẹnbli Họọ nan yẹ bọn bhi eji ọne iBẹtẹ ye, da yẹ wo ha yi erọnmhọn nọn khua rẹji mhan.

Ikolu nin mhan bi ibhio mhan ne ribhi Ethiopia ko ha mhọnlẹn bhi ene ikpe nan rebhe, gene wo ti mẹn bi okhuo mẹn bhọ. Mhan wo hoẹmhọn ele ranmhude ẹkẹ ẹjẹjẹ bi oyẹẹ nin ele rẹ ne mhan lu emhin. Ẹlẹnan nian, ekhọnmhọn mhan ki ye. Ranmhude ọnan, a da je mhan nin mhan dọ ha ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi Central Europe. A wo gbẹloghe mhan bhi enan nọnsẹn. Ọkpakinọn, ẹlo ibhio mhan ne ribhi Ethiopia sẹyẹ wo nyan mhan.

Ẹlo mhan wo daghe ebi Jehova rẹ tuẹn iwẹnna oga nọnsọle okhun yẹ. (1 Cor. 3:6, 9) Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin mẹn rẹ tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho ne na bhi Rwandan vae bhi Congo dọ ha guanọ copper, Esali Jehova soso bha sẹ ha ribhi Rwanda. Ejayẹnan nian, Esali Jehova ne bun gbera 30,000 ele ki ribhi Rwanda. Bhi 1967, Esali Jehova ne bun sẹbhi 6,000 ele ka ha ribhi Congo (Kinshasa). Ejayenan nian, ebe sẹbhi 230,000 ele ki ribhi enin. Bhi ukpe 2018, ẹbho ne bun gbera ẹbo ọkpa, ele vae bhi Ayere Ọsi Uyumhin Nọnsi Jesu bhi Ethiopia. Ibhio mhan ne ribhi agbaẹbho rebhe nin Bẹtẹ nọn ribhi Kenya ka ha gbẹloghe, bun gbera 100,000.

Bhi ebe gbera ukpe 50 nian, Jehova da noo ibhio mhan kẹkẹ rẹ rẹkpa mẹn rẹ mun iwẹnna oga nọnsọle kalo. Jehova mẹn ki wo mun udu tẹ, arẹmiẹn ẹkhọle sẹyẹ lo mẹn. Emhin nin mẹn luẹle bhi otọ Africa wo rẹkpa mẹn ha mhọn iziẹngbe bi ọkhọnlẹn bhi iẹnlẹn. Ẹmhọn ene ibhio mhan ne ribhi otọ Africa, wo manman ti mẹn bi okhuo mẹn bhọ, ranmhude, ele sabọ miẹn ẹbho ọbhi egbe, ele sabọ ziẹngbe ọnọghọ, ele yẹ wo mun udu tẹ iJehova. Ifuẹkẹ nọnsi Jehova wo manman ti mẹn bhọ. Erọnmhọn nin Jehova nan nin mẹn gbera emhin rebhe nin mẹn rẹ mun ọkhọle ọi.—Ps. 37:4.