1. (a) Be imhan ha rẹ sabọ miẹn ẹwanlẹn bhi obọ Osẹnobulua yẹ? (b) Be ọne ẹwanlẹn ha rẹ rẹkpa mhan yẹ?

OBỌ iJehova, ọle ẹwanlẹn nan vae. Ọle ọnọn rẹ ẹwanlẹn nin ọrebhe. James 1:5 yọle: “Bhiriọ, ahamiẹn ọria soso bhi ẹwẹ bha guanọ nin ọle ha wanlan, ji ọle ha bhii Osẹnobulua, ranmhude, Osẹnobulua hi ọnọn tan obọ a re emhin nin ọrebhe, ọle igbe ọria okan.” Uwedẹ ọkpa nin mhan rẹ miẹn ẹwanlẹn bhi obọ Osẹnobulua hi, sade mhan miẹn adia nọnsọle ọbhi egbe. Ọne ẹwanlẹn nin mhan ha miẹn bhi obọ ọle ki gbega mhan bhi okhẹna kikẹ. (Prov. 2:10-12) Bhiriọ, mhan ki sabọ miẹn oyẹẹ nọnsi Osẹnobulua ọbhi egbe yẹ ha kuaẹloghe aribhọ ọsi ighegheghe.—Jude 21.

2. Be bhọ ha re ọle lẹkhẹ nin mhan rẹ ha miẹn adia ọbhi egbe?

² Ọkpakinọn, ọ nọghọ mhan rẹ miẹn adia ọbhi egbe ranmhude olukhọ nọnsẹmhan, uwedẹ nanrẹ bẹẹ mhan wanre bi emhin ebhebhe ne dia inian. Mhan ha miẹn elele nọn nanbhọre sade a miẹn adia ọbhi egbe, ọ ki ha lẹkhẹ nin mhan rẹ lu rẹkhan adia. Mhan ki yẹ dọ lẹn sẹbhọ ghe Osẹnobulua hoẹmhọn mhan. Proverbs 3:11, 12 yọle: “Ọmọn nọnsẹmhẹn, hẹi re ẹlo gbe adia nọnsi Jehova a, . . . ene iJehova hoẹmhọnlẹn, ele ọle re adia nan.” Bha hẹi yelea ghe Osẹnobulua mhọn ẹmhọn bha bhi ọkhọle. (Tie Hebrews 12:5-11.) Ranmhude Osẹnobulua lẹn mhan nọnsẹn, adia nọn khẹke mhan ọle re nin mhan. Bha ji mhan zilo nyan ene emhin nan: (1) imun egbe  bhi ibẹẹ, (2) adia ọsi ene biẹ ọmọn, (3) adia nan miẹn bhi ẹkẹ agbotu, bi (4) emhin nọn ba bhi egbe gbera adia.

3. Be bhọ obhokhan rẹ wanre kiẹn ọria nọn sabọ mun egbe bhi ibẹẹ yẹ? Re ijiẹmhin man

³ Ọria nọn mun egbe bhi ibẹẹ sabọ dia egbe ọle bhi emhin nin ọle lu bi bhi eria nin ọle ria. A bha biẹ mhan beji mhan ha da sabọ mun egbe bhi ibẹẹ. Ọkpakinọn, ọkhẹke nin mhan luẹ ọle. Bhi ọsi ijiẹmhin: Ahamiẹn ene biẹ ọmọn man ọmọn nọnsele ebarẹ hẹn ikẹkẹ yẹ, ele ki ka ha rẹkpa ọne ọmọn mun ọne ikẹkẹ mhọn sade ọle hẹn ọlẹn khian. Obọ ọsi ọne ọmọn a ki ha wo ọbhọ, ele ki ha zi ọne ikẹkẹ obọ khere khere. Ọne ọmọn a ki guẹ ọle, ele ki wo zi ọle obọ. Iriọ oyẹ dia sade a bẹẹ ọmọn. Ene biẹ ọmọn ha re adia bi ibhude nọnsi Jehova rẹ bẹẹ imọn nesele wanrẹ, ene imọn ki sabọ ha mun egbe bhi ibẹẹ yẹ re ẹwanlẹn rẹ lu emhin.—Eph. 6:4.

4, 5. (a) Bezẹle nin imun egbe bhi ibẹẹ da deba akpa ọsọgbọn nin mhan ha mun yọ? (b) Bezẹle nọn bha da khẹke nin mhan ji egbe lọ mhan a ha rẹ miẹn mhan fiobọdọn?

⁴ Iriọ ọ yẹ dia rẹji eria ne wanrẹ fo ele kuẹ dọ lẹn Jehova. Asabọ rẹ miẹn ele zẹwẹ sabọ mun egbe bhi ibẹẹ ele kuẹ dọ ha ga iJehova. Ọkpakinọn, bhi ẹmhọn oga, inian ele sẹ diabi ọmọn obọ. Ọrẹyiriọ, ele ha mun akpa ọsọgbọn yọ, yẹ ha re egbe khọkhọ iJesu, ele ki ha wanre bhi oga. (Eph. 4:23, 24) Uwedẹ ọkpa nin ọria ha rẹ rẹman ghe ọle wanre hi, sade ọle sabọ mun egbe ọle bhi ibẹẹ. Ọria nọn wanre bhi oga dẹ sabọ “rẹban emhin ne bha kiẹọnlẹn, bi emhin nin ene ribhi ẹkẹ ọne agbọn nan khu ọ.” Ọle ki yẹ sabọ ha khu ọbhi oga nọnsi Osẹnobulua, yẹ re ọkhọle nọn gbale bi ikhiale rẹ nyẹnlẹn bhi ẹkẹ ọne agbọn nan.—Titus 2:12.

⁵ Ọbha gba nin mhan soso, imhan rebhe lu khọlọ. (Eccl. 7:20) Ahamiẹn mhan fiobọdọn, ọnan bẹ rẹman ghe mhan isabọ mun egbe bhi ibẹẹ? Eye. Proverbs 24:16 rẹman ghe, ọria nọn khiale dẹ yẹ sabọ kpanọ mudian a ha rẹ miẹn ghe ọle de igba ihinlọn. Be bhọ ha sabọ rẹkpa mhan sade mhan fiobọdọn? Ẹlinmhin nọn khiale nọnsi Osẹnobulua, ọle ha sabọ rẹkpa mhan. Mhan ida sabọ rẹkpa egbe mhan. (Tie Philippians 4:13.) Imun egbe bhi ibẹẹ deba ikpẹ ọsi ẹlinmhin nọn khiale.

6. Be imhan ha rẹ dọ sabọ ha luẹ ọta nọnsi Osẹnobulua nọnsẹn yẹ? (Fẹ adudu nọn ribhi eji mhan da munhẹn ghe.)

⁶ Emhin ebhebhe nin mhan ha lu nin mhan da sabọ mun egbe bhi ibẹẹ hi, mhan ki ha nan erọnmhọn ẹghe rebhe, mhan ki ha luẹ Baibo, yẹ ria eria nyan emhin nin mhan luẹ. Be uwẹ ha lu yẹ sade ọ nọghọ uwẹ rẹ re ẹghe ọbhi otọ re ha luẹ Baibo? Lẹn sẹbhọ ghe, Jehova dẹ rẹkpa uwẹ sade uwẹ ji ọle da rẹkpa uwẹ. Ọle dẹ sabọ rẹkpa uwẹ nin ọta nọnsọle da ha ti uwẹ bhọ rẹ luẹ. (1 Pet. 2:2) Bhiriọ, nan erọnmhọn ji Jehova nin ọle da rẹkpa uwẹ ha mun egbe bhi ibẹẹ, beji uwẹ a da sabọ ha re ẹghe ọbhi otọ rẹ luẹ ọta nọnsọle. Be uwẹ ha rẹ re obọ rẹkhan erọnmhọn nin uwẹ nan yẹ? Bhi ọsi ọhẹnhẹn, hẹi ji ẹghe nin uwẹ re ọbhi otọ rẹ luẹ Baibo ha tan gbe. Ọ ha ki zẹ bue, ọ ki dọ lẹkhẹ nin uwẹ rẹ ha luẹ Baibo, uwẹ ki yẹ dọ ha sọnyẹnmhẹn bhọ. Bhi ọsi ẹmhọanta, ẹghe nin uwẹ re ọbhi otọ rẹ ria eria nyan ẹmhọn iJehova ki dọ ha ti uwẹ bhọ.—1 Tim. 4:15.

7. Be bhọ imun egbe bhi ibẹẹ ha rẹ sabọ rẹkpa mhan yẹ nin mhan da sabọ mun emhanmhan nin mhan mhọn bhi oga sẹ?

⁷ Be imun egbe bhi ibẹẹ ha rẹ sabọ rẹkpa mhan yẹ, nin mhan da sabọ mun emhanmhan nin mhan mhọn bhi oga sẹ? Bha ji mhan re ijiẹmhin ọsi okpea ọkpa rẹ wanniẹn ọne ọta nan. Ọne okpea nan da ha riale ghe, ọtibhọ nin ọle mhọn bhi oga nọnsi Jehova kẹ re otọ. Bhiriọ, ọle da mhanmhanlẹn ghe ọle ho nin ọle munhen ha lu iwẹnna ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe. Ọle da tie uhọnmhọn-ọta kẹkẹ bhi ebe nesẹmhan ne tẹmhọn iwẹnna ọkanẹfan. Ọnan bi erọnmhọn nin ọle ha nan da rẹkpa ọle kie  deziẹn nọnsẹn bhi oga. Ọle da yẹ ha lu ọkanẹfan ọsi ẹghe eso. Bhiriọ, ọle da sabọ denọ ẹlo ọbhi iwẹnna ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe nin ọle ha mhọn bhi ọkhọle. Ọkizẹbue, ọle da sabọ kiẹn ọlen.

8-10. Be bhọ ene biẹ ọmọn ha rẹ sabọ bẹẹ imọn nesele wanre yẹ nin ene imọn da ha ga iJehova? Re ijiẹmhin man.

⁸ Iwẹnna kpataki nin Jehova re nin ene biẹ ọmọn hi, nin ele re adia bi ibhude nesọle rẹ bẹẹ ene imọn wanre. (Eph. 6:4) Ranmhude agbọn nin mhan da nyẹnlẹn, ọne ẹsọn nan bha lẹkhẹ. (2 Tim. 3:1-5) Bhi ọsi ẹmhọanta, imọn nan la biẹ bha lẹn ọkpa lẹn eva. Arẹmiẹn ele mhọn ọkhọle, ele bha lẹn ejaye. Ọnan zẹle nọn da khẹke nan ha dia ele. Bhiriọ, ele ki sabọ kiẹn ọria esili sade ele wanre. (Rom. 2:14, 15)

⁹ Ene biẹ ọmọn da ha re oyẹẹ dia imọn nesele, ọkhọle ọsi ene imọn ki lọ ranmhude ele mhọn ọnọn gbẹloghe ele. Ele ki dọ lẹn sẹbhọ ghe, ọi wo yi emhin rebhe nọn yẹẹ ọria, ọria lu. Ele ki yẹ dọ lẹn ghe ihaosa ribhọ sade ọria lu emhin esili la sade ọle lu emhin ọbe. Bhiriọ, emhin kpataki nọn nin ene biẹ ọmọn rẹkhan adia nọnsi Jehova nin ele da sabọ bẹẹ imọn nesele nọnsẹn. Lẹn sẹbhọ ghe, agbaẹbho rebhe mhọn uwedẹ kikẹ nin ele rẹ bẹẹ imọn. Ene uwedẹ nan fidenọ beji ẹghe rẹ gbera. Ọkpakinọn, Ahamiẹn ene biẹ ọmọn ka Osẹnobulua ehọ, uwedẹ nin ele ha rẹ bẹẹ imọn nesele nọnsẹn ida nọghọ ele rẹ lẹn. Sẹyẹ, ele ida ha rẹkhan uwedẹ nọnsi eria rẹ bẹẹ imọn nesele.

¹⁰ Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Noah ghe. Ẹghe nin Jehova rẹ taman iNoah nin ọle bọn okọ, Noah bha mun udu tẹ ahu nọnsọle ranmhude ọle bha sẹ ka bọn ọkọ khẹ. Ọle da mun udu tẹ iJehova yẹ lu rẹkhan adia nọnsọle tee. (Gen. 6:22) Ranmhude ọnan, ọle da sabọ bọn ọne okọ arẹmiẹn ghe ọle bha sẹ ka bọn okọ khẹ. Bhiriọ, ọle da sabọ hinmhin azagba-uwa nọnsọle. Ranmhude adia nọnsi Jehova ọle ha lu rẹkhan, Noah da sabọ bẹẹ imọn nesọle wanre nọnsẹn, yẹ ha yi ijiẹmhin esili nin ele. Ọnan bha ha yi emhin nọn lẹkhẹ nin Noah bhi ẹkẹ agbọn nin ọle da ha nyẹnlẹn ọkuẹsẹ Jehova re amẹn rẹ fuẹn ọne agbọn an.—Gen. 6:5.

11. Bezẹle nọn da khẹke nin ene biẹ ọmọn manman dọnmhegbe rẹ bẹẹ imọn nesele nọnsẹn?

¹¹ Ahamiẹn uwẹ mhọn ọmọn, ọkhẹke nin uwẹ lu ebi Jehova tale tee. Be uwẹ ha rẹ lu ọnan yẹ? Ha ka iJehova ehọ. Rẹkhan adia nin ọle re iBaibo bi agbotu nọnsọle ze ọle egbe dagbare nin mhan rẹ ha bẹẹ imọn. Uwẹ ha lu iriọ, ibhokhan nesuwẹ sabọ rẹ dọ yi uwẹ obilu sade a ki zẹbue. Obhio mhan ọkpa da gbẹn yọle: “Ekhuẹnmhẹn ọsi ene biẹ mẹn ranmhude uwedẹ nin ele rẹ bẹẹ mẹn wanre. Ele wo dọnmhegbe nin emhin nin ele man mẹn le rẹ sẹ imẹn bhi otọ ẹkẹ. Ele hi ene rẹkpa mẹn rẹ sabọ mun oga mhọn nọnsẹn.” Ọkpakinọn, imọn eso sabọ rẹ zi Jehova obọ a ha rẹ miẹn ene biẹ ele manman dọnmhegbe. Ọrẹyiriọ, ene biẹ ọmọn ha manman dọnmhegbe nin  ele bẹẹ imọn nesele wanre bhi oga nọnsi Jehova, ọkhọle nọnsele ida ha gbe ele asan a ha rẹ miẹn ọmọn nọnsele bha mun oga nọnsi Jehova mhọnlẹn. Ele ki yẹ sabọ ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe ọne ọmọn dẹ sabọ fikie bu iJehova.

12, 13. (a) Be ene biẹ ọmọn ha rẹ rẹman yẹ ghe adia nọnsi Jehova ele ha rẹkhan sade a khu ọmọn nọnsele bhi agbotu? (b) Elele nela azagba-uwa ọkpa miẹn bhọ ranmhude ele rẹkhan adia nọnsi Jehova?

¹² Ọnọghọ nọn khua manman nọn rẹji ene biẹ ọmọn sade a khu ọmọn nọnsele bhi agbotu. Fẹ ijiẹmhin ọsi okhuo ọkpa ghe nin ọmọn nọnsọle sibhi uwa re ẹghe nanrẹ khu ọne ọmọn bhi agbotu. Ọne okhuo da tale ghe, ranmhude ọle guanọ nin ọle deba eyẹ bi ọmọn nọnsọle ha mun obọ, ọle da ha tie ebe nesẹmhan si ọle dẹ miẹn eji a da gbẹn yọle mhan sabọ rẹ deba ọmọn nọnsẹmhan nan khu bhi agbotu mun obọ. Ọkpakinọn, ọdọ ọle da taman ọlẹn ghe ọmọn nọnsele iyẹ ribhi obọ nọnsele, ghe ọkhẹke nin ele lu rẹkhan adia nọnsi Jehova.

¹³ Ikpe eso ki gbera a da tie ọne ọmọn vae bhi agbotu. Inẹn ọlẹn da yọle: “Ẹghe rebhe ọle ki rẹ tie mẹn, la gbẹn ebe ji mẹn bhi foni! Ọle wo manman mun ekpẹn nin mẹn bi aba ọle ranmhude ọle lẹnmhin ghe mhan hẹnmhọn nin Osẹnobulua. Ẹghe rebhe mhan ki rẹ wo ko talọ nian.” Ahamiẹn a khu ọmọn nọnsuwẹ bhi agbotu, uwẹ dẹ “re ọkhọ nọnsẹ rebhe rẹ mun udu nyan iJehova”? Uwẹ dẹ rẹman iJehova ghe uwẹ bha mun “udu tẹ ilẹn-otọ-emhin nọnsẹ.” (Prov. 3:5, 6) Yere ghe ẹwanlẹn ribhi adia nesi Jehova. Ene adia nan rẹman ghe ọle hoẹmhọn mhan. Hẹi yelea ghe ọrebhe ọmọn nọnsọle yu nan, rẹsẹbhi ọmọn nọnsuwẹ. Osẹnobulua iguanọ nin ọle fuẹn ọria soso a. (Tie 2 Peter 3:9.) Bhiriọ, mun udu nyan adia nesi Jehova, uwẹ a ha lu rẹkhan uwedẹ nọnsọle. A ha rẹ miẹn ọ dẹ ba uwẹ bhi egbe rẹ lu iriọ, lu ọle. Dọnmhegbe ha lu rẹkhan adia nesi Jehova, hẹi ha re obọ gbera ele a.

14. Be ebale oriọn nin Jehova nanbhi obọ “ọguọmhandia nan gba ẹkẹ ọle” re nin imhan rẹ rẹkpa mhan yẹ?

¹⁴ Jehova ve ive ghe ọle dẹ gbẹloghe agbotu nọnsọle, ghe ọle dẹ gbega ọle yẹ ha zi iman-emhin egbe dagbare bhọ. Uwedẹ kikẹ ọle rẹ lu ọnan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọle re ọmọn nọnsọle mundia nọn ha gbẹloghe ọne agbotu. Ọne ọmọn nọnsọle da re ọguọmhandia nan gba ẹkẹ ọle mundia nin ele ha zi ebale ọriọn egbe dagbare bhi ẹghe. (Luke 12:42) Uwedẹ ne bunbun, ọle a rẹ zi ọne ebale oriọn egbe dagbare. Ọne ebale oriọn a rẹ re adia nin mhan. A sabọ miẹn ghe uwẹ dẹ sabọ yere ebi ọta nan rẹman bhi agbotu, la emhin nin uwẹ tiele bhi ebe nesẹmhan rẹ rẹkpa uwẹ fidenọ yẹ. Ha ghọnghọn sade uwẹ gene fidenọ, ranmhude Jehova ọle re ọne uwedẹ nan rẹ dia uwẹ, nin uwẹ da miẹn elele.—Prov. 2:1-5.

15, 16. (a) Be imhan ha rẹ sabọ miẹn elele bhi obọ ewanlẹn nin Jesu rẹ lu ẹsele nin agbotu yẹ? (b) Be imhan ha rẹ sabo rẹkpa ene ewanlẹn bhi agbotu yẹ, nin iwẹnna nọnsele da lẹkhẹ nin ele?

¹⁵ Jesu yẹ ne ewanlẹn mundia bhi ẹkẹ agbotu, nin ele ha sun ihuan nesi Osẹnobulua. (Eph. 4:8, 11-13) Be imhan ha rẹ sabọ miẹn elele bhi obọ ene ewanlẹn nan yẹ? Uwedẹ ọkpa hi, nin mhan dọnmhegbe ha mhọn urẹọbhọ beji ele rẹ mhọn urẹọbhọ. Mhan ki yẹ ha re egbe khọkhọ ijiẹmhin esili nọnsele. Uwedẹ ọbhebhe hi, nin mhan ha lu rẹkhan adia nin ele re nin mhan. (Tie Hebrews 13:7, 17.) Yere ghe ene ewanlẹn hoẹmhọn mhan, ghe ele guanọ nin mhan ha lu re alo bhi oga. Bhi ọsi ijiẹmhin, ele ha daghe ghe mhan iyẹ vae bhi ikolo oga ẹghe rebhe, la mhan iyẹ sasa bhi oga, ele ki re ẹjẹje vae dọ rẹkpa mhan. Ele ki ka mhan ehọ nọnsẹn yẹ guanọ adia nọn khẹke bhi Baibo rẹ rẹkpa mhan. Uwedẹ ọkpa nin Jehova rẹ re oyẹẹ man ẹn khọnan.

¹⁶ Lẹn sẹbhọ ghe ọsabọ rẹ ha nọghọ nin ene ewanlẹn rẹ dọ re adia nin mhan. Bhi ọsi ijiẹmhin, asabọ miẹn ọ nọghọ iNathan nin Akhasẹ  rẹ dọ nin David nin ojie talọ ranmhude emhin ọbe nin David lu. (2 Sam. 12:1-14) Ẹghe nin Peter nọn ha yi ọkpa bhi etuegbe nọnsi Jesu bha rẹ lu nọnsẹn, izebhudu nin Paul ha mhọnlẹn rẹkpa ọle rẹ sabọ dọ dia Peter. (Gal. 2:11-14) Bhiriọ, be bhọ uwẹ ha rẹ sabọ re ọle lẹkhẹ nin ene ewanlẹn ne ribhi agbotu nọnsuwẹ yẹ? Ha de egbe re, ha yi ọria nọn miẹn ẹbho ọbhi egbe, uwẹ a yẹ ha khuẹnmhẹn ele bhi ẹsọn nin ele miẹn. Lẹn sẹbhọ ghe uwedẹ ọkpa nin Jehova rẹ re oyẹẹ nin ọle mhọn da uwẹ man, ọle urẹkpa nọnsele khin. Bhiriọ, uwẹ ki sabọ miẹn elele, yẹ ha re iwẹnna nọnsele lẹkhẹ.

17. Be bhọ obhio mhan nin okhuo ọkpa rẹ miẹn urẹkpa yẹ bhi obọ ene ewanlẹn bhi agbotu?

¹⁷ Ọ da wo ha nọghọ obhio mhan nin okhuo ọkpa rẹ hoẹmhọn iJehova ranmhude ebi iẹnlẹn ka dia ọle yẹ bhi ẹghe nọn gbera. “Ahu ha fo mẹn bhọ ranmhude mẹn ria ẹmhọn emhin eso, bi ebe iẹnlẹn nọnsẹmhẹn ka dia yẹ, mẹn ki daghe ghe, ọkhẹke nin mẹn dọ nin ene ewanlẹn talọ. Ele bha ha zẹlo mun mẹn. Ele ki fẹkẹ ze mẹn udu yẹ rẹkpa mẹn mun zeze. A ha zobọ bhi ikolo oga, ọkpa bhi ẹwẹ ele ki dọ nọọn mẹn ebe emhin ki dia yẹ, a ha rẹ miẹn ele mhọn ẹsọn bhi obọ. Ranmhude uwedẹ nin mẹn ka rẹ nyẹnlẹn, ọ ki ha nọghọ mẹn rẹ rẹọbhọ ghe Osẹnobulua dẹ sabọ hoẹmhọn mẹn. Ẹghe ne bunbun, Jehova sẹ noo agbotu bi ewanlẹn ne ribhi agbotu rẹ ji mẹn lẹn ghe ọle hoẹmhọn mẹn. Erọnmhọn mẹn ki nan nin mẹn hẹi zi Osẹnobulua obọ.”

18, 19. Emhin nela ba bhi egbe gbera adia? Sounu bhi ijiẹmhin eso.

¹⁸ Ẹmhọanta nọn ghe, ẹghe eso, ọ ba bhi egbe sade a re adia nin ọria. Ọkpakinọn, ọbalọ nọn nanbhọre sade a bha lu rẹkhan adia nan re nin mhan, ọle khọ nẹ. (Heb. 12:11) Nin mhan re okha ọsi Cain bi Zedekiah nin ojie rẹ lu ijiẹmhin. Ẹghe nin Cain rẹ ha riale bhi ọkhọle ghe ọle ho nin ọle gbe Abel a, Osẹnobulua da taman ọlẹn: “Be zẹle nin egbe da lọ ẹ, nin ẹkẹ da yẹ wo dinian ha khọ ẹ? Uwẹ ha fidenọ dọ ha lu emhin esili, mẹn ida be ha re ẹlo esili ghe ẹ? Ọkpakinọn, ahamiẹn uwẹ bha fidenọ ha lu emhin esili, ọbe bu uwẹ vade, ọle ho nọn kiẹn ebealẹn ẹn; uwẹ ida be khọn ọlẹn miẹn otọ?” (Gen. 4:6, 7) Cain bha ka Osẹnobulua ehọ. Ọle da gene dọ lu ọne emhin ọbe nin ọle ha ria bhi ọkhọle. Ọbalọ bi oya ọle wo miẹn bhọ. (Gen. 4:11, 12) Sade ọle rẹkhan adia nọnsi Osẹnobulua nọn, emhin irẹ dia inian nanlẹn.

¹⁹ Ẹghe nin ẹbho ne ha nyẹnlẹn bhi Jerusalem rẹ wo ha lu emhin ọbe, ọle Zedekiah rẹ ha gbẹloghe. Ọria ọbe, bi ojie nọn wẹghẹa ọle khin. Jeremiah nin akhase da wo dọ ha taman iZedekiah nin ọle ne obọ sibhi emhin ọbe re. Zedekiah bha rẹkhan adia nin Jeremiah ha re nanlẹn. Ọbalọ, ọle Zedekiah yẹ miẹn bhi ọne akan-ehọ nan. (Jer. 52:8-11) Jehova bha guanọ nin mhan miẹn ene ọbalọ nan soso bhi egbe!—Tie Isaiah 48:17, 18.

20. (a) Elele nela mhan ha miẹn bhọ sade mhan miẹn adia nọnsi Osẹnobulua ọbhi egbe? (b) Be imhan ha miẹn bhọ sade mhan bha miẹn ene adia ọbhi egbe?

²⁰ Ẹlẹnan nian, adia nesi Osẹnobulua iyẹ ti ẹbho ne bunbun bhọ, ele ki ha re ẹlo gbe ọle a. Ọkpakinọn, ọbalọ, ọle ẹbho nei rẹkhan adia nesi Osẹnobulua miẹn bhi egbe. (Prov. 1:24-31) Bhiriọ, bha ji mhan ha re ehọ bhi adia, nin mhan da ha wanlan. Proverbs 4:13 da taman mhan yọle, “mun adia mhọn; hẹi ji ọle nin ẹn, gbega ọle, ranmhude ọ dẹ sabọ re iẹnlẹn nin ẹn.”