1. Emhin eso nela ene ga Osẹnobulua sẹ fi ikeke gbe bhi iẹnlẹn? Bezẹle nin ele da lu ọnan?

ẸBHO nesi Osẹnobulua ẹlẹnan wo fi ikeke gbe emhin kẹkẹ nin ele da sabọ ga Osẹnobulua nọnsẹn. Eso bhi ẹwẹ ele bha re okhuo la bọ ọdọ. Eso ne bọ ọdọ la re okhuo bha sẹ ho nin ele biẹ imọn. Sẹyẹ, azagba-uwa eso wo de obọ re bhi iẹnlẹn. Bezẹle nin ele da lu enan? Ranmhude ele guanọ nin ele miẹn ẹghe rẹ sabọ lu eka ne bunbun bhi oga nọnsi Jehova. Ele ji ebe ele mhọn da khọn ele. Ele mun udu tẹ iJehova ghe ọle dẹ rẹkpa ele ha miẹn ebi ele ha rẹ ha gbẹloghe egbe. Bezẹle nin mhan da rẹọbhọ ghe Jehova dẹ gene rẹkpa ele? Ranmhude, ọle ka rẹkpa Abraham nin “aba ọsi ẹbho rebhe ne mhọn urẹọbhọ.”​—Rom. 4:11.

2. (a) Beji Hebrews 11:​8-10, 16 rẹman, bezẹle nin Abraham da muegbe rẹ sibhi agbaẹbho natiọle Ur re? (b) Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

² Arẹmiẹn egbe wo fu Abraham re bhi agbaẹbho natiọle Ur, ọle da sẹyẹ sibhi ọne agbaẹbho re. Bezẹle? Ranmhude ọle wo ha khuaẹloghe “ọne agbaẹbho nọn mhọn ayotọ nọn ziẹnlẹn.” (Tie Hebrews 11:​8-10, 16.) “Agbaẹbho” nela khọnin? Ọnọghọ nela Abraham ha mhọnlẹn beji ọle rẹ ha mundia khẹ nan bọn ọne agbaẹbho? Be imhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ Abraham bi ẹbho ne rẹkhan ijiẹmhin nọnsọle ẹlẹnan?

3. Agbaẹbho nela Abraham ha khẹ?

³ Agbejele nọnsi Osẹnobulua, ọle hi ọne agbaẹbho nin Abraham ha khẹ. Jesu Kristi bi itue 144,000, ele hi ene ha gbẹloghe bhi ọne Agbejele. Paul da yẹ tie ọne Agbejele, agbaẹbho ọsi  Osẹnobulua nọn nyẹnlẹn, bi Jerusalem nọn ribhi okhun. (Heb. 12:22; Rev. 5:​8-10; 14:1) Jesu da taman edibo nesọle ghe nin ele ha nan erọnmhọn nin ọne Agbejele nan vae, nan da ha lu iho nọnsi Osẹnobulua bhi ọne otọ nan beji a rẹ lu ọle bhi okhun.​—Matt. 6:10.

4. Beji Genesis 17:​1, 2, 6 rẹman, be Abraham lẹnlẹn rẹji Agbejele nin Osẹnobulua ve ive ọle?

⁴ Abraham be lẹn ebi Osẹnobulua ha rẹ mhanmhan Agbejele nọnsọle yẹ? Eye. Bhi ikpe ne bunbun, Osẹnobulua bha gbotọle fanọn an man ọlẹn. (Eph. 1:​8-10; Col. 1:​26, 27) Ọkpakinọn, Abraham lẹn sẹbhọ ghe, ẹbho eso ne ha na bhi ulin-uwa nọnsọle vae dẹ le ojie. Jehova tobọle ve ọne ive nanlẹn. (Tie Genesis 17:​1, 2, 6.) Urẹọbhọ nin Abraham ha mhọnlẹn da ive nin Osẹnobulua ve nanlẹn wo ziẹn sẹbhọ ghe, ọ da diabe ọle wo daghe ọne iMezaya nin Osẹnobulua re mundia nọn da ha yi Ojie bhi ọne Agbejele nin. Ranmhude ọnan, ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, ọle da taman ibhokhan iJew yọle: “Abraham nin aba bha da ha re eghọnghọn khẹ nin ẹlo ọle sẹbhi ukpẹdẹ nọnsẹmhẹn, ọle da daghe ọle yẹ ha ghọnghọn.” (John 8:56) Ọ wo khia bhi ẹlo a ghe, Abraham lẹn sẹbhọ ghe Jehova dẹ ne imọn eso nesọle ọbhi ihe bhi Agbejele nọnsọle. Ọle da wo muegbe rẹ mundia khẹ ẹghe nin ọne ive nan ha rẹ munsẹ.

5. Be imhan rẹ lẹn yẹ ghe Abraham wo ha khẹ Agbejele nọnsi Osẹnobulua?

⁵ Be Abraham rẹ rẹman yẹ ghe ọle mundia khẹ Agbejele nọnsi Osẹnobulua? Uwedẹ ọhẹnhẹn nin ọle rẹ re ọnan man hi, ọle bha re agbaẹbho soso kiẹn isọle. Ranmhude ọnan, ọle bha ha nyẹnlẹn bhi ijanlẹn ọkpa. Bhiriọ, ọle bha ha ga ojie soso. Sẹyẹ, ọle bha ha dọnmhegbe rẹ mun ejele nọnsọle gbọ. Ọkpakinọn, ọle da wo ha hẹnmhọn nin Jehova yẹ mundia khẹ ẹghe nin ive nọnsọle ha rẹ munsẹ. Inian Abraham rẹ rẹman ghe urẹọbhọ nin ọle mhọn da iJehova wo manman ziẹn. Bha ji mhan zilo nyan ọnọghọ eso nin ọle miẹn bi ebi mhan ha miẹn luẹ bhi ijiẹmhin nọnsọle.

6. Be agbaẹbho natiọle Ur dia yẹ?

⁶ Agbaẹbho natiọle Ur nin Abraham da ha nyẹnlẹn wo ha yi agbaẹbho nan gbega nọnsẹn, nin ẹfe manman ye. Ọne agbaẹbho wo fu bhi egbe. Ẹbho ne nyẹnlẹn bhi enin wo yo isiku. Ebe nin ẹbho ne guanọ otọ emhin fẹghe miẹn rẹman  ghe, asabọmiẹn ẹbho manman ha do ẹki bhi ọne agbaẹbho. Ẹbho wo ha bọn uwa ne mhọn-ose yẹ re alo nọn fua rẹ ra ọle. Eso bhi ene uwa nan wo ha mhọn ugha ne bun sẹbhi 13 la 14, bi ẹgodo.

7. Bezẹle nọn da khẹke nin Abraham mun udu tẹ iJehova ghe Ọle dẹ gbega ọle bi Azagba-uwa nọnsọle?

⁷ Ọkhẹke nin Abraham mun udu tẹ iJehova ghe Ọle dẹ gbega ọle bi azagba-uwa nọnsọle. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ranmhude, ọle bi Sarah nin okhuo ọle dẹ kpanọ bhi uwa bi agbaẹbho nọn wo fu ele bhi egbe dọ ha nyẹnlẹn bhi ẹkẹ ibọkpọ bhi otọ iCanaan. Sẹyẹ, a bha gba ogbe nẹga eji ọle bi azagba-uwa nọnsọle ha da dọ ha nyẹnlẹn. Ranmhude ọnan, ọ dẹ wo lẹkhẹ nin eghian ele rẹ mun okhọn bu ele.

8. Ọnọghọ nela Abraham kuẹlo da?

⁸ Abraham wo ha lu iho nọnsi Osẹnobulua. Orẹyiriọ, ẹghe wo ha ribhọ nọn rẹ ha nọghọ ọle rẹ miẹn ebale re nin azagba-uwa nọnsọle. Ọne ẹghe nan, ukhunmhun da wo ha fi bhi agbaẹbho nin Jehova taman ọlẹn nin ọle ha khian. Ranmhude ọne ukhunmhun wo manman kaka, ọle bi azagba-uwa nọnsọle da ha khian otọ Egypt nin ele dọ de bhi enin an bhi ẹghe eso. Ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi Egypt, Pharaoh nin ojie ọsi Egypt da miẹn ọle okhuo. Riale ebi ọ dia Abraham bhi egbe yẹ ọkuẹsẹ Jehova taman iPharaoh nin ọle re ọne okhuo fikie ji ọle.​—Gen. 12:​10-19.

9. Ọnọghọ nela Abraham ha mhọn bhi ẹkẹ azagba-uwa nọnsọle?

⁹ Ọnọghọ yẹ wo zegbere bhi ẹkẹ azagba-uwa nọnsi Abraham. Ele da wo ha ribhi ọbalọ bhi ẹkẹ ikpe ne bunbun ranmhude Sarah nin okhuo ọle bha miẹn ọmọn biẹ. Akizẹbue, Sarah da taman Abraham nin ọle ne ọguọmhandia nọnsọle natiọle Hagar nowẹ, nin ọle da biẹ ọmọn nin ele. Ọkpakinọn, ẹghe nin Hagar ki rẹ ha hanmhan, ọle da munhẹn ha re ẹlo gbe iSarah a. Ọne ẹmhọn nan da kaka sẹbhọ ghe, Sarah da khu ọle sibhi uwa re.​—Gen. 16:​1-6.

10. Emhin nela Jehova taman Abraham nin ọle lu rẹji Ishmael bi Isaac nọn dọnmhẹn urẹọbhọ nọnsọle?

¹⁰ Bhi ọkike ọle, Sarah da ha hanmhan. Ọle da biẹ ọmọn okpea nin Abraham. Abraham da hẹ ọle Isaac. Abhraham wo manman hoẹmhọn Ishmael bi Isaac nin imọn nesọle. Ọkpakinọn, Abraham da khu Ishmael bi Hagar fia ranmhude uwedẹ nọn imhẹn nin Ishmael rẹ ha ne Isaac lu emhin. (Gen. 21:​9-14) Akizẹbue, Jehova da taman Abraham nin ọle dọ re Isaac rẹ zoẹse ji ọle. (Gen. 22:​1, 2; Heb. 11:​17-19) Ẹghe nin Abraham rẹ khu Ishmael fia bi ẹghe nin Jehova rẹ taman ọlẹn nin ọle dọ re Isaac rẹ zọese nanlẹn, ọle da ha mhọn urẹọbhọ ghe, Jehova dẹ sabọ mun ive nin ọle ve nanlẹn rẹji imọn nesọle sẹ aharẹmiẹn ọle lu beji Jehova tale.

11. Bezẹle nọn da khẹke nin Abraham re iziẹngbe ha khuaẹloghe iJehova?

¹¹ Ẹghe nin ene emhin nan rebhe rẹ ha sunu, Abraham da re iziẹngbe ha khuaẹloghe iJehova. Asabọmiẹn ọle wanre gbera ikpe 70 ẹghe nin ọle bi azagba-uwa nọnsọle rẹ kpanọ sibhi Ur re. (Gen. 11:31–12:4) Ọle da re ebe gbera ikpe iyisẹn rẹ nyẹnlẹn bhi ibọkpọ bhi ije kẹkẹ bhi otọ iCanaan. Ikpe 175 Abraham ha ye ẹghe nin ọle rẹ yu. (Gen. 25:7) Ẹlo ọle bha sẹbhi ebi Jehova rẹ mun otọ nin ọle ve nanlẹn nin imọn nesọle. Ọle bha nyẹnlẹn sẹbhi ẹghe nin Jehova rẹ mun Agbejele nọnsọle gbọ. Ọrẹyiriọ, Baibo da yọle ghe Abraham wo ha mhọn ọkhọnlẹn bhi iẹnlẹn rẹ sẹbhi ẹghe nin ọle rẹ dọmanlẹn yẹ yu. (Gen. 25:8) Arẹmiẹn Abraham wo miẹn ọnọghọ ne bunbun bhi egbe, ọle da sẹyẹ wo ha mhọn urẹọbhọ nọn ziẹnlẹn da iJehova. Ọle da yẹ wo ha re eghọnghọn rẹ khuaẹloghe Ọle. Bezẹle nin Abraham da sabọ re inian ziẹngbe? Ranmhude bhi iẹnlẹn nọnsọle rebhe, Jehova wo ha gbega ọle yẹ nanlẹn lu emhin bii ọmọẹ.​—Gen. 15:1; Isa. 41:8; Jas. 2:​22, 23.

12. Be bhọ mhan ziẹngbe khẹ ẹlẹnan? Be imhan ha ki zilo nyan nian?

¹² Bọsi Abraham, mhan yẹ khẹ Agbejele nọnsi  Osẹnobulua ẹlẹnan. Sokpan, ọ iyi nan mun ọlẹn gbọ mhan khẹ, ranmhude, Osẹnobulua mun ọlẹn gbọ fo bhi ukpe 1914. Bhiriọ, ọ munhẹn ha gbẹloghe bhi okhun fo. (Rev. 12:​7-10) Ebi mhan ki khẹ nian hi, nin ọne Agbejele dọ ha gbẹloghe ọne otọ nan. Beji mhan rẹ khẹ nin ọne Agbejele dọ ha gbẹloghe ọne otọ nan, mhan dẹ miẹn ọnọghọ ne bunbun bọsi ene Abraham bi Sarah miẹn. Okha ọsi ibhio mhan nan gbẹn dagbare bhi ebe Ọkhẹughe wo rẹman ghe, ibhio mhan ne bunbun wo re egbe khọkhọ Abraham bi Sarah bhi uwedẹ nin ele rẹ mhọn urẹọbhọ bi iziẹngbe. Bha ji mhan zilo nyan eso bhi ene okha nan bi ebi mhan ha sabọ miẹn luẹ bhọ.

13. Be uwẹ miẹn luẹ bhi okha ọsi obhio mhan nin Bill Walden?

¹³ Muegbe nin uwẹ rẹ ha fi ikeke gbe emhin eso. Ahamiẹn ẹmhọn Agbejele nọnsi Osẹnobulua mhan guanọ nin mhan ha mun kalo bhi iẹnlẹn, ọkhẹke nin mhan ha fi ikeke gbe emhin eso beji Abraham lu. (Matt. 6:33; Mark 10:​28-30) Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi obhio mhan natiọle Bill Walden * ghe. Bill da ha luẹ ebe bhi isiku nọn ke okhun nẹ bhi U.S nin ọle da kiẹn engineer. Ọ ki kẹ khere nin ọle rẹ yo ọne isiku sotọ bhi ukpe 1942, ọle da munhẹn ha deba Esali Jehova luẹ iBaibo. Professor ọkpa bhi ọne isiku da guanọ iwẹnna khẹ ọle nin ọle ha lu sade ọle yo isiku sotọ. Sokpan, Bill da fi ikeke gbe ọne iwẹnna. Ọle da tale ghe, ọle iguanọ nin ọle ha lu iwẹnna nin ọle ha da wo manman ha miẹn igho ranmhude, ọle guanọ nin ọle sabọ ha lu eka nọn bunbun bhi oga nọnsi Osẹnobulua. Ọ bha sẹ bue gbe, ene gbẹloghe da tie ọle nin ọle dọ deba usun egbanegbe. Ọle da re ekpẹn rẹ taman ele ghe ọle ida sabọ deba. Ranmhude ọnan, ele da mun ọlẹn fiọbhi ighan nin ọle gbe ikpe isẹn bhi enin, ele da yẹ hian ọlẹn oko nọn kpọnọ. Sokpan, ọle ki gbe ikpe ea bhi ọne ighan, a da fan ọlẹn fia. Akizẹbue, agbotu da tie ọle nin ọle dọ yo isiku iGiliẹd. Ọle ki yo ọne isiku sotọ, a da je ọle ha khian otọ Africa. Bill da re okhuo natiọle Eva. Ele veva da ko ha khian otọ Africa nin ele dọ ha lu iwẹnna oga bhi enin. Ele da fi ikeke  gbe emhin eso nin ele da sabọ dọ ha lu iwẹnna oga bhi Africa. Ikpe ne bunbun ki gbera, ele da fikie ha khian United States nin ele da sabọ dọ gbẹloghe inẹn iBill. Bill da yọle: “Amẹn eviẹ si mẹn bhi ẹlo re sade mẹn ria ẹmhọn uwedẹ nin Jehova rẹ noo mẹn bhi oga nọnsọle bhi ebe gbera ikpe 70. Ẹghe rebhe mẹn rẹ khuẹnmhẹn ọlẹn ranmhude ọle rẹkpa mẹn rẹ mun iwẹnna oga nọnsọle kalo.” Uwẹ dẹ be sabọ zegbere ha lu iwẹnna oga ọsi ẹghe rebhe?

14-15. Be uwẹ miẹn luẹ bhi okha ọsi obhio mhan nin Apostolidis bi okhuo ọle?

¹⁴ Hẹi ha riale ghe uwẹ ida ha mhọn ọnọghọ bhi iẹnlẹn hiehie. Okha ọsi Abraham rẹkpa mhan lẹn ghe, ẹbho ne re iẹnlẹn nọnsele rebhe rẹ ga iJehova yẹ miẹn ọnọghọ bhi iẹnlẹn. (Jas. 1:2; 1 Pet. 5:9) Bha ji mhan fẹghe ebi okha ọsi obhio mhan natiọle Aristotelis Apostolidis * rẹ rẹman ghe ẹmhọanta khọnan. Ukpe 1946 ọle da mianmẹn bhi agbaẹbho natiọle Greece. Bhi ukpẹ 1952, ọle da miẹn okhuo nin ọle ha re bhi amhẹn. Emhanmhan ọkpa ele veva ko ha mhọnlẹn bhi oga. Eleni hi elin ọsi ọne okhuo. Ọkpakinọn, Eleni da ha khọnmhọn ranmhude emhin jẹre bhi ẹrere nọnsọle. Dọkitọ da sabọ hian ọne emhin fia, bhiriọ egbe da daan ọlẹn. Ikpe eso ki gbera nin ele bọ egbe fo, ọne emhin da gbo jẹre. Ene idọkitọ da gbo hian ọlẹn fia. Ọkpakinọn, ijeso bhi egbe nọnsọle da nẹghẹ a, ọle bha yẹ sabọ ha talọ nọnsẹn. Ọle rẹ ha khọnmhọn ọne emianmhẹn nan, ọle da sẹyẹ wo ha sasa bhi oga, yẹ ziẹngbe ekpokpo nin ene gbẹloghe kpokpo ele.

¹⁵ Aristotelis da wo gbẹloghe okhuo ọle rẹ na bhi ikpe 30. Bhi ọne ẹghe nan, ọle sẹyẹ ha yi ọkpa bhi ene ewanlẹn bhi ẹkẹ agbotu, bi ene sun usikoko nesẹmhan. Ọle da sẹyẹ ha zegbere rẹkpa bọn Asẹmbli Họọ. Bhi 1987, odẹ ọsi ẹlọnmhọn da de gbe Eleni ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi itẹmhọn Osẹnobulua. Ọle da wo manman kuan rẹ sẹbhọ ghe, ọle bha riọ kpanọ rẹ na bhi ikpe ea ọkuẹsẹ ọle yu. Aristotelis da yọle: “Bhi ene ikpe nan rebhe, mẹn da wo miẹn ọnọghọ bi edọnmhẹn. Iguaguako, ọle eso wo rẹ sunu. Ọrẹyiriọ, mẹn da wo ziẹngbe ene oya rebhe. Mẹn da yẹ wo taman egbe mẹn ghe, mẹn ida re otọ nin emhin soso rẹ gbe mẹn ahu sotọ. Jehova da wo re ahu nin mẹn rẹ ziẹngbe ene ọnọghọ  nan.” (Ps. 94:​18, 19) Jehova wo manman hoẹmhọn ẹbho ne dọnmhegbe rẹ ga ọle aharẹmiẹn ele ribhi ẹkẹ ọnọghọ.

16. Adia esili nela obhio mhan nin Knorr re nin okhuo ọle?

¹⁶ Ha ria ẹmhọn ikhuaẹloghe nin uwẹ mhọnlẹn. Abraham wo ha khuaẹloghe emhin esili nin Jehova ha re nanlẹn bhi ẹghe odalo. Ọnan da rẹkpa ọle rẹ sabọ ziẹngbe ọnọghọ nin ọle miẹn bhi egbe. Obhio mhan nin Audrey Hyde yẹ wo dọnmhegbe ha ria ẹmhọn ikhuaẹloghe nọnsọle. Emianmhẹn icancer gbe ọdọ nin ọle ka bọ natiọle Nathan H. Knorr. Ọdọ nin ọle kie bọ natiọle Glenn da yẹ dọ ha khọnmhọn emianmhẹn ẹrere natiọle Alzheimer. * Ọle da yọle ghe emhin nin ọdọ ọle nin ọhẹnhẹn taman ọlẹn ọkuẹsẹ ọle yu wo ha rẹkpa ọle. Ọle da yọle: “Nathan da taman mẹn yọle: ‘Aharẹmiẹn mhan yu, emhin nin mhan khuaẹloghe dẹ sẹyẹ munsẹ. Ẹghenin, mhan iyẹ da ha le oya. Ha khuaẹloghe ọne ẹghe nin. Enin uwẹ ha da miẹn elele nọnsẹ.’. . . Ọle da yẹ taman mẹn yọle: ‘Wo ha re iẹnlẹn nọnsẹ rẹ rẹkpa ẹbho. Ọnan dẹ rẹkpa uwẹ miẹn eghọnghọn.’ ” Adia esili wo khọnan ghe, nin mhan ha lu emhin esili rẹ rẹkpa ẹbho, bi nin mhan ha re eghọnghọn khuaẹloghe emhin esili ne khẹ mhan bhi ẹghe odalo.​—Rom. 12:12.

17. (a) Emhin esili nela khẹ mhan bhi ẹghe odalo nọn khẹke nin mhan ha khuaẹloghe? (b) Be ijiẹmhin nin Micah rẹman bhi Micah 7:7 ha rẹ sabọ rẹkpa mhan yẹ nin mhan da sabọ miẹn emhin esili ne khẹ mhan bhi ẹghe odalo?

¹⁷ Ẹlẹnan nian, emhin ne bunbun ribhọ ne zẹle nọn da khẹke nin mhan ha khuaẹloghe emhin esili ne khẹ mhan bhi ẹghe odalo. Emhin rebhe ne sunu bhi ọne agbọn nan rẹman ghe, ọkpẹnlẹn ọsi ẹghe ọkike ọsi ọne agbọn nan mhan ki ye. Ẹghe nọn bha yẹ ree gbe nian, Agbejele nọnsi Osẹnobulua ki ha gbẹloghe ọne otọ nan. Ọkpa bhi ẹsele ne bunbun nin mhan ha miẹn bhi obọ Osẹnobulua ẹghenin hi, ọle ki riọ ẹbho nesẹmhan ne yu kpanọ bhi idin. Jehova dẹ yẹ riọ Abraham bi azagba-uwa nọnsọle kpanọ bhi idin ranmhude urẹọbhọ bi iziẹngbe nin ọle ha mhọnlẹn. Uwẹ guanọ nin uwẹ ha ribhi enin ẹghe nin ene emhin nan rẹbhe ha rẹ munsẹ? Uwẹ dẹ sabọ ha ribhi enin sade uwẹ re egbe khọkhọ Abraham. Bhiriọ, ha fi ikeke gbe emhin eso nin uwẹ da sabọ mun Agbejele nọnsi Osẹnobulua kalo bhi iẹnlẹn. Mun urẹọbhọ nọnsẹ mhọn nọnsẹn aharẹmiẹn ọnọghọ zegbere. Sẹyẹ, ha khuaẹloghe iJehova bhi emhin rebhe.​—Tie Micah 7:7.