EBE HA RẸ ZẸ BAIBO BHA TỌ SẸBHI ẸGHE NỌNSẸMHAN: Ebe ne itọ nan gbẹn Baibo ọi, bi eria ne rẹ ha guanọ ne de idobolo ọbhọ nin ẹbho hẹi miẹn ọlẹn tie bha sabọ khue iBaibo lo. Ọkpakinọn, ẹbho eso ne ha gbẹn ẹmhọn nọn ribhọ diọbhi ebe ọbhebhe, bi eso bhi ẹbho ne ha zedu ọle, da rẹ ha guanọ nin ele fi ẹmhọn eso denọ bhi ẹkẹ ọle. Nin ele rẹ fi iman-emhin nesele denọ, nọn diẹn mun ebi Baibo tale, ele da ha guanọ nin ele fi ẹmhọn nọn ribhi Baibo denọ nọn diẹn mun iman-emhin nesele. Ji mhan fẹ ijiẹmhin eso ghe:

• Uwa oga: Ebe sẹ ikpe 2,300 ne gbera, ene gbẹn iBaibo natiọle Samaritan Pentateuch (ebe isẹn nin ọhẹnhẹn ne ribhi Baibo) da tobele ne ẹmhọn eso ba ẹmhọn nọn ribhi Exodus 20:17. Ele da gbẹn yọle: “bhi Aargaareezem. Enin bha ha da bọn ukhuo-izọese. Ele da ne ene ẹmhọn nan ba iBaibo, nin ele rẹ rẹman ghe Baibo yọle nin ele bọn uwa oga nọnsele ọbhi Ukoke ọsi Gerizim.

• Iman-emhin nọn yọle ghe itue ea ribhi Osẹnobulua: Ọ bha sẹ sẹbhi ikpe 300 nan gbẹn Baibo fo, ọria ọkpa nọn ha zedu iBaibo da gbẹn ene ẹmhọn nan ba ẹmhọn nọn ribhi 1 John 5:7: “bhi okhun, ọne Aba, ọne Ọta, bi ọne Ẹlinmhin Nọn Khiale: ọkpa ene itue ea nan khin.” Sokpan, a dọ kere ghe ene ọta nan iribhi Baibo nin ọhẹnhẹn. Okpea ọkpa nọn fẹ otọ ẹmhọn nọn ribhi Baibo ghe da yọle ghe “rẹ na bhi ikpe 1,500 ne gbera, ọle a rẹ manman ha miẹn ene ọta nan bhi ẹkẹ Baibo nan rẹ urolo iLatin gbẹn.

• Elin nọnsi Osẹnobulua: Ẹbho eso ne zedu Baibo da re elin nọnsi Osẹnobulua kie bhi Baibo nin ele zedu ọle. Ele da yọle ghe ranmhude ibhokhan iJew bha yẹ ha sounun bhi elin nọnsi Jehova, ọle zẹle nin ele da re ọne elin sibhọre. Ele da gbẹn elin-ovan bọsi “Ebeanlẹn” la “Osẹnobulua” ọbhi eji ọne elin rẹ ha ye. Ene elin-ovan nan iyi elin. A dẹ yẹ sabọ tie ọria, ẹbọ, la Esu ene elin-ovan nan.—John 10:34, 35; 1 Corinthians 8:5, 6; 2 Corinthians 4:4. a

EBI BAIBO RẸ TỌ SẸBHI ẸLẸNAN YẸ: Ẹmhọanta nọn ghe eria eso ne zedu iBaibo bha gbẹlokotọ nọnsẹn, sẹyẹ, eso da ha guanọ nin ele fi ẹmhọn eso denọ bhi ẹkẹ ọle. Ọrẹyiriọ, ene bunbun wo ha ribhọ ne manman guẹ ebi a rẹ gbẹn ebe yẹ. Ele da yẹ wo gbẹlokotọ nọnsẹn nin emhin soso hẹi fidọn bhi ẹkẹ ọle. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi ebe sẹbhi ikpe 1,500 ne gbera, eria nan tie ele ene iMasoretes da re obọ gbẹn ẹmhọn nọn ribhi obọ iBaibo nan re urolo iHebrew gbẹn diọbhi ebe ọbhebhe. Ele da ka ikpọta bi ikpebe rebhe nin ele gbẹn beji a ha da miẹn ghe ele bha fi emhin soso dọn. Ele ha miẹn emhin nọn bha khia bhi ẹlo nọnsele, ele ki gbẹn emhin ọbhi efẹn-efẹn ọne ebe nin ele rẹ yi aman ọbhọ. Ene ikpea bha ho nin ele fi emhin soso denọ bhi Baibo. Okpea ọkpa natiọle Goshen-Gottstein da yọle ghe ‘bhi ẹlo ọsi ene iMasoretes, udede olukhọ nọn nin ọria rẹ fi emhin denọ bhi ẹkẹ Baibo.’

Ẹlẹnan nian, a sẹ wo miẹn iBaibo ne bunbun nin ẹbho noolo bhi ẹghe ẹdẹle. Ọnan rẹkpa ẹbho ne guanọ otọ ẹmhọn nọn ribhi Baibo fẹghe rẹ lẹn si idobo ribhi ẹkẹ ọle. Bhi ọsi ijiẹmhin, ene mun ọkalo bhi otuẹ rẹ ha tale ghe emhin nọn ribhi Baibo nin ọhẹnhẹn, ọle ribhi Baibo nọnsele nan re urolo iLatin gbẹn. Yere ghe ọne iBaibo nọnsele nan, ọle a gbẹn ẹmhọn ba bhi 1 John 5:7. Ọne ẹmhọn nan gbẹn ba ọle da yẹ ha ribhi Baibo natiọle King James Version. Beji Baibo ne bunbun nan noolo bhi ẹghe ẹdẹlẹ ki rẹ ha zegbere, a da dọ kere ghe ẹmhọn nan gbẹn ba 1 John 5:7 bha khẹke nọn ha ribhọ. Okpea natiọle Bruce Metzger da yọle: “Ẹmhọn nan gbẹn ba ebe ribhi 1 John 5:7 iribhi Baibo nekẹle rebhe nan noolo bhi ẹghe ẹdẹlẹ (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic). Ọne a re urolo iLatin gbẹn ọkpa ọ ye.” Ọnan zẹle nin Baibo ne bunbun ẹlẹnan rẹ sẹbhi King James Version nan kie gbẹn, da re ọne ẹmhọn sibhọre.

Be ene iBaibo nan noolo bhi ẹghe ẹdẹlẹ rẹman? Bhi ukpe 1947, ẹghe nan rẹ miẹn ebe iBaibo eso bhi egbegbe ẹdẹ natiọle Dead Sea, a da re ele fẹ iBaibo nin ene iMasoretes gbẹnlẹn. Ene ebe iBaibo nan re ikpe 1000 rẹ dọman nẹ ọne ene Masoretes gbẹnlẹn. Be a ki kere? Ọkpa bhi eria ne fẹ ọle ghe da yọle ghe ene ebe iBaibo nan rẹman ghe ẹbho ene gbẹn iBaibo wo manman gbẹlokotọ nọnsẹn nin emhin soso hẹi fidọn bhi ẹkẹ ọle.

Obọ iBaibo nan re urolo iGreek gbẹn, nan gbẹn ọbhi ebe natiọle papyrus sẹyẹ ribhi Chester Beatty Library nọn ribhi Dublin Ireland. Eso ribhi ẹwẹ ele ne ki dọman gbera ikpe 1,800. Egbẹghe ikpe 100 khọnan nan gbẹn iBaibo fo. Ebe natiọle The Anchor Bible Dictionary da yọle ghe arẹmiẹn ikuẹkuẹ emhin eso ribhọ ne fidenọ bhi uwedẹ nan rẹ gbẹn ene ebe iBaibo nan kẹkẹ, emhin kpataki iribhọ nọn fidenọ. Uhọnmhunje nọn ribhi Baibo nin ọhẹnhẹn, ọle sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan.

EBE KI NABHỌRE: Baibo ne bunbun nan noolo bhi ẹghe ẹdẹlẹ ne zegbere wo dọ rẹkpa mhan rẹ lẹn ẹmhọn nọn gene ha ribhi Baibo nin ọhẹnhẹn. Okpea ọkpa natiọle Sir Frederic Kenyon da ta ọne ẹmhọn nan rẹji obọ iBaibo nan re urolo Greek gbẹn. Ọ da yọle: “Ebe ẹdẹlẹ ọbhebhe iribhọ nan sẹ re inian rẹman ghe ẹmhọanta ribhi ẹkẹ ọle. A bha miẹn ọria nọn ha sabọ rẹ ẹkẹ-ata yọle ghe emhin fidenọ bhi Baibo nin mhan noo ẹlẹnan.” Okpea natiọle William Henry Green da yẹ tale rẹji obọ iBaibo nan re urolo iHebrew gbẹn, “Mẹn dẹ sabọ yọle ghe a bha miẹn ebe ẹdẹlẹ ọbhebhe nin ẹmhọn nan gbẹn bhi ẹkẹ ọle sẹyẹ gba beji Baibo rẹ gba sẹbhi ẹlẹnan.”