Ẹlinmhin nọn khiale, ọle hi ahu nin Osẹnobulua rẹ lu emhin. (Micah 3:8; Luke 1:35) Ọne ahu nan Osẹnobulua rẹ mun iho nọnsọle sẹ bhi eje ọ hi rẹ ha khin.—Psalm 104:30; 139:7.

 Bhi Baibo, ukpọta Hebrew natiọle ruʹach bi ukpọta Greek natiọle pneuʹma, ọle a zedu ọle diọbhi “ẹlinmhin.” Bhi eje bunbun nọn da zegbere bhi Baibo, ahu ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua a tẹmhọnlẹn. (Genesis 1:2) Ọrẹyiriọ, a sẹyẹ noo ene ukpọta rẹ tẹmhọn emhin ebhebhe bọsi:

•   Uhiẹnhiẹnmhin nin ọria hiẹnhiẹn.—Habakkuk 2:19; Revelation 13:15.

•   Ahoho nọn fi.—Genesis 8:1; John 3:8.

•   Ahu nọn ribhi ẹkẹ emhin ne nyẹnlẹn.—Job 34:14, 15.

•   Uwedẹ nin ọria rẹ lu emhin.—Numbers 14:24.

•   Eria nan isabọ daghe, rẹ sẹbhi Osẹnobulua bi ene ẹhi.—1 Kings 22:21; John 4:24.

 Emhin nin mhan isabọ daghe, nin mhan lẹnmhin ghe ele ribhọ, ele ene emhin nin mhan sounun ọlẹn nan khin. Inian ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua yẹ “diabe ahoho. Mhan isabọ daghe ọle. Ọkpakinọn, ọ mhọn ahu.”—An Expository Dictionary of New Testament Words, W. E. Vine.

 Baibo sẹyẹ tie ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua “obọ” nọnsọle la “ikpẹn-obọ nesọle.” (Psalm 8:3; 19:1; Luke 11:20; sẹyẹ fẹ Matthew 12:28 ghe.) Beji ọria nọn do emhin rẹ re obọ nọnsọle do emhin kẹkẹ, iriọ Osẹnobulua yẹ rẹ re ahu ẹlinmhin nọnsọle rẹ lu emhin kẹkẹ. Ọne ẹlinmhin nọnsọle nan ọle rẹ:

•   Man otọ bi okhun.—Psalm 33:6; Isaiah 66:1, 2.

•   Rẹkpa ẹbho rẹ gbẹn iBaibo.—2 Peter 1:20, 21.

•   Rẹkpa eguọmhandia nesọle bhi ẹghe nọn gbera rẹ lu emhin ọhan-ilo yẹ rẹ sabọ ha tẹmhọn Osẹnobulua.—Luke 4:18; Acts 1:8; 1 Corinthians 12:4-11.

•   Rẹkpa ẹbho ne ga ọle ha mhọn ikpẹ esili.—Galatians 5:22, 23.

Ẹlinmhin nọn khiale iyi ọria

 Uwedẹ nin Baibo rẹ tie ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua “obọ,” “ikpẹn-obọ” bi “ohiẹnhiẹn” nọnsọle, rẹman ghe ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua iyi ọria. (Exodus 15:8, 10) Beji obọ nọn ri ọria bhi egbe irẹ sabọ tobọle lu emhin sade ọne ọria bha noo ọle, iriọ ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua irẹ sabọ tobọle lu emhin sade Osẹnobulua bha noo ọle. (Luke 11:13) Baibọ sẹyẹ re ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua rẹ khọkhọ amẹn, urẹọbhọ bi ilẹnmhin. Ene arẹkhọkhọ nan rebhe da rẹman ghe ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua iyi ọria.—Isaiah 44:3; Acts 6:5; 2 Corinthians 6:6.

 Baibo taman mhan elin nọnsi Osẹnobulua bi ọsi ọmọn nọnsọle nin Jesu Kristi. Sọkpan, ije soso iribhi Baibo nọn taman mhan elin ọsi ẹlinmhin nọn khiale. (Isaiah 42:8; Luke 1:31) Ẹghe nin eghian Stephen rẹ ha guanọ nin ele gbe ọle a, Osẹnobulua da re imianlo man ọlẹn. Bhi ọne imianlo, ọle da daghe itue eva bhi okhun, ọ iyi itue ea. Baibo da yọle: “ahu ẹlinmhin nọn khiale ki vuọn ọlẹn egbe, ọle da ghe okhun yẹ daghe uyi nọnsi Osẹnobulua bi Jesu nọn mundia bhi obọ era nọnsi Osẹnobulua.” (Acts 7:55) Ọne ẹlinmhin nọn khiale, ọle rẹkpa Stehpen rẹ daghe ọne imianlo nan.

 Ohoghe: Ẹbho eso yọle ghe ọria ẹlinmhin nọn khiale khin, ghe ọle hi Osẹnobulua nin ẹlinmhin nọn khiale. Ele da yẹ yọle ghe beji a gbẹn ọbhi 1 John 5:7, 8 bhi Baibo natiọle King James, ọle hi Osẹnobulua nin ẹlinmhin nọn khiale.

 Ẹmhọanta: Ọta nan gbẹn ọbhi 1 John 5:7, 8 bhi Baibo natiọle King James da yọle ghe Osẹnobulua, Jesu, bi ẹlinmhin nọn khiale ko ribhi okhun, ghe otuọnkpa ele ea khin. Ọkpakinọn, ene fẹ otọ emhin ghe dọ kere ghe ọ iyi John nin odibo ta ọne ẹmhọn nan. Bhiriọ, ọ bha khẹke nọn ha ribhi ẹkẹ iBaibo. Okpea ọkpa natiọle Bruce M. Metzger da yọle ghe ranmhude ene ẹmhọn nan iyi ẹmhọanta, ọ bha khẹke nọn ha ribhi ẹkẹ iBaibo.

 Ohoghe: Ranmhude ijeso ribhi Baibo nọn tale ghe ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua lu emhin nin ọria lu, ọnan rẹman ghe, ọria ọne ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua khin.

 Emhọanta: Ẹmhọanta nọn ghe, ijeso ribhi Baibo nọn yọle ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua lu emhin nin ọria lu. (Proverbs 1:20; Romans 5:17, 21) Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin Jesu rẹ ha ne edibo nesọle talọ, ọle da tie ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua “ọnọn rẹkpa ọria.” Ọle da yọle ghe, ọ dẹ re iyaman man ele, dia ele, nin ele talọ, ka ele ehọ, wewe ọne ẹmhọn, re uyi man, yẹ miẹn ele ọbhi egbe. Ọkpakinọn, ọnan bha rẹman ghe ọria ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua khin. Iriọ Baibo yẹ rẹ yọle ghe, ẹwanlẹn, uu bi olukhọ lu emhin nin ọria lu. Ọkpakinọn, ọnan bha rẹman ghe eria ele khin, arẹkhọkhọ gheghe nọn. Bhi ọsi ijiẹmhin, Baibo da yọle ghe ẹwanlẹn mhọn iwẹnna obọ bi imọn. Ọ da yẹ yọlẹ ghe, olukhọ sabọ hiẹ ọria yẹ lu iwẹnna.—Matthew 11:19; Luke 7:35; Romans 7:8, 11

 Ohoghe: Ranmhude Baibo yọle mhan dẹ mianmẹn bhi elin ọsi ẹlinmhin nọn khiale, rẹman ghe ọria ẹlinmhin nọn khiale khin.

 Ẹmhọanta: Bhi Baibo, “elin” sabọ mundia nin ahu la ihe. (Deuteronomy 18:5, 19-22; Esther 8:10) Inian a sẹ yẹ rẹ noo ọle bhi urolo English. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọria sabọ rẹ yọle, “elin ọsi uhi,” ọle rẹ lu emhin. Ọnan bha rẹman man ghe ọria uhi khin. A ha yọle ọria mianmẹn bhi elin ọsi ẹlinmhin nọn khiale, ọ rẹman ghe ọne ọria lẹn ebi Osẹnobulua rẹ re ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ mun iho nọnsọle sẹ yẹ.—Matthew 28:19.

 Ohoghe: Edibo nesi Jesu bi etuegbe nesọle ne nyẹnlẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn rẹọbhọ ghe, ọria ahu ẹlinmhin nọn khiale khin.

 Ẹmhọanta: Baibo bha ta iriọ, a bha yẹ miẹn ije ebhebhe nin okha nọn sẹ iriọ ye. Ebe natiọle Encyclopædia Britannica da yọle ghe: “Ikolo nin ene mun ọkalo bhi oga do bhi Constantinople bhi ukpe 381, ọle ele da mun ọne iman-emhin gbọ ghe ọria, ọle ẹlinmhin nọn khiale khin.” Ọ gbera ikpe 250 nin etuegbe nọn kike bhi ọne otọ nan yulu, ọkuẹsẹ ele mun ọne iman-emhin nan gbọ.