Evaọ oke nọ egọmeti Nazi o je ro kpe ahwo ugbekpe evaọ Germany gbe erẹwho efa nọ egọmeti Germany na o fi kparobọ, Isẹri Jihova nọ i bu te oware wọhọ odu ọvo gbe egba isoi (1,500) ae a whu evaọ usu Isẹri Jihova idu ọgbagbisoi (35,000) nọ e jọ erẹwho yena. Ma riẹ oghẹrẹ nọ ejọ rai i ro whu hu. A gbẹ be kiẹ otọ unu ahwo nọ i whu, oghẹrẹ nọ a ro whu gbe eware efa kpahe oware nọ o via evaọ oke yena. Fikiere, eware nọ ma ta kpahe evaọ uzoẹme nana e sai nwene nọ oke o be nyaharo na.

•  Ẹvẹ a ro whu?

•  Fikieme a je ro kpokpo ai?

•  Diẹse a jọ whu?

•  Isẹri Jihova jọ nọ i whu

•   A kpe ejọ: A kpe Isẹri Jihova nọ i bu te enwenọ egba ene (400) evaọ Germany gbe erẹwho nọ egọmeti Germany o fi kparobọ. Okọto a jọ gu ẹdhọ ibuobu Isẹri nana, a te bruoziẹ uwhu kpe ai, je bru uzou rai no. A sa ejọ kpe hayo thuru ai veghe ababọ ẹdhọ nọ a rehọ e rai gu.

•   A lahiẹ ejọ evaọ ega bẹsenọ a ro whu: Isẹri Jihova nọ i bu vi odu ọvo (1,000) a whu evaọ ega gbe iwou-odi esuo Nazi nọ a je jo gboja kẹ ahwo. A whu fiki iruo egaga nọ a kẹ rai, oja nọ a gbe kẹ ae, ohọo, ekpahe egaga, ẹyao, hayo imu nọ a kẹ rai hi oke nọ a jẹ mọ. Nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o kuhọ no, u gbe kri taure ejọ nọ a si no uwou-odi a te ti whu hu fiki oja nọ a gbe kẹ ae evaọ uwou-odi.

•   A rọ eware efa kpe ejọ: A fi Isẹri Jihova jọ họ ibriwou nọ a jọ rehọ ofou enua kpe ai, edọkita a rehọ ejọ dawo imu egaga gbe eghẹrẹ usiwo sa-sa kẹsena a te whu, a tẹ jẹ kẹ ejọ uduwo kpe.

 A je kpokpo Isẹri Jihova fikinọ a bi koko izi Ọghẹnẹ nọ e rrọ Ebaibol na. Nọ ikpahwo esuo Nazi a ta kẹ Isẹri Jihova nọ a ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ ma ru hu, Isẹri Jihova a tẹ se. A ta nọ: “Ọghẹnẹ họ osu nọ ma re yoẹme kẹ orọnikọ ahwo ho.” (Iruẹru Ikọ 5:29) Joma ta kpahe idhere ivẹ nọ a ro ru ere.

1.   A dhomahọ isuẹsu hu. Isẹri Jihova evaọ orẹwho kpobi a re dhomahọ isuẹsu hu, yọ ere Isẹri Jihova nọ a jọ otọ esuo Nazi evaọ obọ Germany a ru re. (Jọn 18:36) Fiki onana, a rọwo nọ

   •   A rẹ jọ isoja ha, yọ a re ru oware ovo nọ u wobọ kugbe ẹmo ho.—Aizaya 2:4; Matiu 26:52.

   •   A re votu hu, yọ a re kuomagbe utu ovuovo ho evaọ esuo Nazi.​—Jọn 17:16.

   •   A re yere obiala ha, yọ a rẹ ta vievie inọ “Heil Hitler!” (koyehọ, “Obọ Hitler Usiwo U re No Ze!”).​—Matiu 23:10; 1 Ahwo Kọrint 10:14.

2.   A ruabọhọ egagọ rai. Dede nọ egọmeti ọ ta nọ a siọ egagọ rai ba, Isẹri Jihova a ruabọhọ eware nana:

   •   A jẹ hai kuomagbe, a vẹ lẹ jẹ gọ Ọghẹnẹ.​—Ahwo Hibru 10:24, 25.

   •   A jẹ rọ Ebaibol wuhrẹ ahwo jẹ kẹ ahwo ebe nọ a re ro wuhrẹ Ebaibol.​—Matiu 28:19, 20.

   •   A je ru eware iwoma kẹ ahwo nọ a gbẹ rrọ oria, makọ ahwo Ju.​—Mak 12:31.

   •   A kru ẹrọwọ rai, a rọwo whobọhọ obe nọ o ta nọ a gbẹ rrọ Isẹri Jihova ha ha.​—Mak 12:30.

 Profẹsọ nọ a re se Robert Gerwarth ọ ta nọ u te no Isẹri Jihova no “utu ofa o riẹ hẹ nọ esuo Nazi a jẹ rọ fiki egagọ rai ọvo kpokpo.” a Oghẹrẹ nọ Isẹri Jihova a rọ suobọhọ nọ a rẹ reoja ukpenọ a rẹ siọ Ọghẹnẹ rai ba ẹgọ, u je gbe amọfa nọ a jọ uwou-odi kugbe ai unu gaga. Ọzae jọ nọ ọ rrọ ohwo Austria nọ ọ jọ uwou-odi kugbe Isẹri Jihova ọ ta nọ: “A rọwo nọ a re kpohọ ẹmo ho. A rọwo nọ a tube kpe ai ukpenọ a rẹ nyai kpe amọfa.”

•   Eria nọ a bọ reghe reghe nọ a re jo gboja kẹ ahwo: Eria itienana sa-sa ibuobu Isẹri Jihova a jọ whu. Eria jọ nọ a fi rai họ họ, Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, gbe Sachsenhausen. Isẹri Jihova nọ e jọ Sachsenhausen ọvo whu nọ ma riẹ no obọnana i bu te enwenọ egba ivẹ (200).

•   Iwou-odi: A lahiẹ Isẹri Jihova jọ bẹsenọ a ro whu. Efa i whu fiki oma nọ a nwa rai oke nọ a jẹ nọ ae enọ.

•   Eria nọ egọmeti na ọ jẹ jọ kpe ahwo: Eria itiena nọ a mae jọ kpe Isẹri Jihova họ, iwou-odi Plötzensee, Brandenburg, gbe Halle/Saale. U te no enana no, u wo eria itiena efa nọ a rẹ sae jọ ebe ruẹ, nọ i bu te oware wọhọ udhosa-gbikpe nọ a jọ kpe Isẹri Jihova.

•  Odẹ: Helene Gotthold

   Oria nọ a jọ kpei: Plötzensee (Berlin)

   Helene yọ aye uwou-orọo nọ o wo emọ ivẹ. A mu rie unuẹse buobu. Evaọ 1937, u wo ẹdẹ jọ nọ a jẹ nọe enọ, kẹsena a te kpei te epanọ eva nọ o dihọ i ro noi awọ. Evaọ Akpegbivẹ 8, 1944, a tẹ rọ oware jọ nọ a ku nọ a re se guillotine ro bru uzou riẹ no evaọ uwou-odi nọ o jọ Plötzensee, obọ Berlin.

•  Odẹ: Gerhard Liebold

   Oria nọ a jọ kpei: Brandenburg

   A bru uzou Gerhard evaọ Asoi 6, 1943. Oke yena ọ jọ ikpe udhe. Uwou-odi ọvona a jọ bru uzou ọsẹ riẹ ikpe ivẹ taure a te ti kpe ọyomariẹ. Taure a te ti kpe Gerhard, ọ jọ ileta nọ o kere se ahwo uviuwou riẹ gbe ọmọtẹ nọ ọ jẹ te rehọ ta nọ: “Ogbẹrọ ẹgba nọ Olori na ọ kẹ omẹ hẹ, mẹ hae sae nya edhere nana ha.”

•  Odẹ: Rudolf Auschner

   Oria nọ a jọ kpei: Halle/Saale

   A bru uzou Rudolf evaọ Azie 22, 1944. Ikpe ikpegbihrẹ ọvo ọ jọ evaọ oke yena. Taure a te ti kpei ọ jọ ileta nọ o kere se oni riẹ ta nọ: “Inievo buobu a nya edhere nana no, yọ mẹ te nyae re.”