1-3. Eme ọ wha riẹ ze nọ ahwo Ju nọ a rrọ Babilọn na a rọ rrọ uweri? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzou nana.)

AHWO Ju nọ a rrọ Babilọn na a rrọ uweri! Anwọ ikpe isoi ena nọ Izikiẹl ọ be rọ ruẹaro nọ a te raha Jerusalẹm na, rekọ ahwo na a be rọwo eme riẹ na ha. Ghelọ idhesẹvia nọ o ru, etadhesẹ nọ ọ ta, gbe ovuẹ nọ o whowho kẹhẹ, ahwo nọ a rrọ igbo na a be rọwo ho inọ Jihova ọ te kuvẹ re a raha Jerusalẹm. Nọ a maki yo nọ ogbaẹmo Babilọn u ko okpẹwho na họ no dede, udu o gbẹ jarae awọ ghele inọ oware ovo o te via kẹ ahwo nọ a rrọ okpẹwho na ha.

² Anwọ ikpe ivẹ ena nọ a ro ko okpẹwho na họ na, yọ ohwo jọ nọ ọ dhẹ vabọ no obọ Jerusalẹm ọ nwani te Babilọn obọ, ọ tẹ vuẹ ahwo na nọ: “A fi okpẹwho na kparobọ no!” Usi yena u fi ọkora ọgaga họ ahwo nọ a rrọ igbo na oma. Oware na u bi mu ai ẹro ho, inọ a raha okpẹwho owoma rai avọ ẹkwotọ ezi rai na no, te etẹmpol ọrẹri na! Ẹruore nọ a wo anwẹdẹ na kpobi ofofe, ọkora họ oware nọ o da rae oma fia enẹna.​—Izik. 21:7; 33:21.

³ Rekọ evaọ etoke nana nọ o wọhọ nọ a gbe wo ẹruore ọvo  ho na, Izikiẹl ọ tẹ ruẹ obọdẹ eruẹaruẹ jọ nọ e rẹ kẹ ẹruore. Eme eruẹaruẹ yena i dhesẹ kẹ ahwo Ju nọ a rrọ uweri na? Ẹvẹ eruẹaruẹ na i ro kpomahọ ahwo Ọghẹnẹ nẹnẹ, kọ ẹvẹ ma sai ro wo erere no ai ze? Re ma ruẹ uyo enọ nana, joma ta kpahe oware nọ Jihova o dhesẹ kẹ Izikiẹl.

4. Eme Izikiẹl o muẹrohọ evaọ eruẹaruẹ nọ ọ ruẹ na?

⁴ Se Izikiẹl 37:1-10. A jọ eruẹaruẹ wọ Izikiẹl fihọ ukiekpotọ opraprara jọ nọ igbenwa e vọ. Jihova ọ tẹ vuẹ Izikiẹl nọ ọ nya igbenwa yena nọ e vaha vọ otọ na wariẹ họ. Yọ o wọhọ nọ Jihova ọ gwọlọ nọ eruẹaruẹ na i duobọte Izikiẹl ziezi, oye ọ rọ ta kẹe nọ ọ “nya ae wariẹ” na. Nọ Izikiẹl ọ be nya ukiekpotọ opraprara na wariẹ họ na, o te muẹrohọ obọdẹ eware ivẹ nana kpahe igbenwa na: epanọ i bu te gbe oghẹrẹ nọ e jọ. O muẹrohọ nọ “i bu gaga, yọ e ya fia gaga.”

5. Eware ivẹ vẹ Jihova ọ vuẹ Izikiẹl nọ o ru, kọ eme ọ via nọ o ru ai no?

⁵ Jihova ọ tẹ vuẹ Izikiẹl nọ o ru eware ivẹ jọ nọ e te rọ ẹmẹrera zihe igbenwa na ziọ uzuazọ. Orọ ọsosuọ, ọ vuẹ riẹ nọ: “Ruẹaro kpahe igbenwa nana,” re e “ziọ uzuazọ.” (Izik. 37:4-6) Nọ Izikiẹl ọ nwane ruẹaro na no, o te yo “edo jọ, edo eware nọ e be kao họ ohwohwo, igbenwa na i te mu oma họ ekugbe,” kẹsena “iriẹ gbe uwo” e tẹ ruọ igbenwa na, “ohọroma u te ruru ai.” (Izik. 37:7, 8) Orọ avivẹ, ọ vuẹ riẹ nọ: “Ruẹaro kẹ ofou na,” re o “fou ku” ai. Nọ Izikiẹl ọ ruẹaro no, “ẹwẹ ọ tẹ ruọ ae oma, a tẹ ziọ uzuazọ jẹ rọ awọ rai dikihẹ, a jọ ogbaẹmo nọ u bu thesiwa.”​—Izik. 37:9, 10.

6. Eme Jihova ọ ta nọ u fiobọhọ kẹ Izikiẹl wo otoriẹ eruẹaruẹ na?

⁶ Jihova ọ tẹ fa otọ eruẹaruẹ na kẹ Izikiẹl, ọ ta kẹe nọ: “Igbenwa nana yọ uwou Izrẹl soso.” Nọ ahwo nọ a rrọ igbo na a yo nọ a raha Jerusalẹm no, a tẹ wọhọ ahwo nọ a whu no. Fikiere, a je bruenu nọ: “Igbenwa mai e ya fia no, ma gbe wo ẹruore he. A bru omai kufiẹ no riẹriẹriẹ.” (Izik. 37:11; Jeri. 34:20) Fiki enuobro rai na, Jihova o te dhesẹ via nọ ovuẹ ẹruore jọ o rrọ eruẹaruẹ igbenwa nọ e ya fia na.

7. Eme Jihova o dhesẹ via kẹ Izikiẹl evaọ obe Izikiẹl 37:12-14, kọ imuẹro vẹ onana o kẹ ahwo Riẹ nọ a rrọ igbo na?

⁷ Se Izikiẹl 37:12-14. Jihova ọ rọ ẹkwoma eruẹaruẹ nana kẹ ahwo Ju na imuẹro inọ o ti zihe ai ziọ uzuazọ, zihe ai kpobọ ẹkwotọ rai, ọ vẹ te jẹ kẹ ai uvẹ re a rriae. Jihova o te je se ai “ahwo mẹ.” Eme yena e ginẹ kẹ ahwo nana nọ ọkora ọ da oma fia na omosasọ gaga! Kọ ẹvẹ o sai ro mu ai ẹro nọ eyaa ezihe ze nana i ti gine rugba? U re mu ai ẹro keme Jihova omariẹ họ ọnọ ọ ya eyaa na. Ọ ta nọ: “Mẹ omamẹ Jihova, mẹ ta riẹ no, me te je ru ei no.”

8. (a) Oghẹrẹ vẹ o rọ wọhọ nọ “uwou Izrẹl soso” u whu no? (b) Wọhọ epanọ o rrọ obe Izikiẹl 37:9, eme ọ wha uwhu ahwo Izrẹl na ze? (Rri ẹme-oruvẹ na.)

⁸ Ẹvẹ ẹya fia nọ igbenwa na e ya fia na u ro rugba no vẹre  evaọ oma ahwo Izrẹl na? U kri no nọ ahwo Izrẹl na a rọ raha usu rai kugbe Jihova. Anwọ ukpe 740 B.C.E. ẹbẹbẹ na o ro muhọ evaọ okenọ a fi uvie erua ikpe Izrẹl kparobọ je mu ai kpohọ igbo. Kẹsena evaọ oware wọhọ ikpe udhozeza-gbikpe (130) nọ i lele i rie, nọ a mu ahwo Juda kpohọ igbo re, “uwou Izrẹl soso” u te kpohọ igbo. (Izik. 37:11) O tẹ wọhọ nọ aikpobi nọ a rrọ igbo na a whu no, wọhọ igbenwa nọ Izikiẹl ọ ruẹ evaọ eruẹaruẹ na. * Kareghẹhọ re inọ igbenwa gheghe Izikiẹl ọ ruẹ hẹ, rekọ igbenwa nọ “e ya fia gaga,” onọ u dhesẹ nọ u kri gaga no nọ a rọ wọhọ ahwo nọ a whu no. Yọ ere o ginẹ jọ, keme nọ who te ku ikpe nọ Izrẹl avọ Juda a rọ jọ igbo na kugbe, o vrẹ ikpe egba ivẹ (200), no 740 rite 537 B.C.E.​—Jeri. 50:33.

9. Ẹvẹ oware nọ o via kẹ ahwo Izrẹl oke anwae avọ onọ o via kẹ “Izrẹl Ọghẹnẹ” i ro tho ohwohwo?

⁹ Eruẹaruẹ sa-sa nọ e ta kpahe epanọ a ti ro zihe orẹwho Izrẹl no igbo ze, wọhọ enọ Izikiẹl ọ ruẹ na, i wo orugba ologbo. (Iruẹru 3:21) Wọhọ epanọ a “kpe” orẹwho Izrẹl anwae na, nọ a jẹ jọ wọhọ ahwo nọ a whu no evaọ etoke lelehie na, ere ọvona a kpe “Izrẹl Ọghẹnẹ,” koyehọ ukoko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na, a tẹ rọ ere kpohọ igbo jẹ wọhọ ahwo nọ a whu no evaọ oke krẹkri. (Gal. 6:16) Igbo nọ ukoko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na soso o jọ evaọ otọ Babilọn Ologbo na u lehie te epanọ egagọ rai e rọ jọ wọhọ igbenwa nọ “e ya fia gaga.” (Izik. 37:2) Wọhọ epanọ ma ta evaọ uzou nọ o vrẹ na, a kpohọ igbo na evaọ ikpe-udhusoi avivẹ, yọ a jọ igbo na evaọ ikpe-udhusoi  buobu, nwane wọhọ epanọ Jesu ọ jọ ọtadhesẹ iwhiti avọ ikpoko na ta nọ o te via.​—Mat. 13:24-30.

10. (a) Eme a jọ obe Izikiẹl 37:7, 8 ta nọ o te via nọ u kiekpahe ahwo Ọghẹnẹ? (b) Eware jọ vẹ i fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e jọ igbo na rọ ẹmẹrera wo ẹrọwọ inọ a ti zihe kpo?

¹⁰ Evaọ oke anwae, Jihova ọ ta nọ ahwo riẹ a te rọ ẹmẹrera zihe ziọ uzuazọ. (Izik. 37:7, 8) Kọ eware jọ vẹ i fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e jọ igbo na rọ ẹmẹrera wo ẹrọwọ inọ a ti zihe kpobọ ẹkwotọ Izrẹl? Ẹsejọhọ oware jọ nọ u fiobọhọ kẹ ai wo ẹruore yena họ, eme nọ eruẹaro nọ e jariẹ no vẹre e ta. Wọhọ oriruo, Aizaya ọ ruẹaro nọ okiọkotọ jọ, ọnọ ọ rrọ “ubi ọrẹri,” o ti zihe kpobọ ẹkwotọ na. (Aiz. 6:13; Job 14:7-9) Yọ ababọ avro, eruẹaruẹ buobu nọ Izikiẹl o kere fihọ otọ kpahe epanọ a ti ro zihe kpobọ ẹkwotọ rai, i fiobọhọ kẹ ai wo ẹruore re. U te no ere no, ezae nọ i wo ẹrọwọ nọ e jọ kugbe ai evaọ obọ Babilọn, wọhọ Daniẹl ọruẹaro na, jegbe oghẹrẹ nọ a ro fi Babilọn kparobọ evaọ ukpe 539 B.C.E., yọ oware ofa nọ o wọhọ nọ u ru ẹrọwọ rai ga inọ a ti gine zihe kpo.

11, 12. (a) Oghẹrẹ vẹ a rọ rehọ ẹmẹrera zihe “Izrẹl Ọghẹnẹ” na ze? (Rri ẹkpẹti na re, “Egagọ Efuafo​—E Rọ Ẹmẹrera Zihe Ze.”) (b) Onọ vẹ ẹme nọ ọ rọ obe Izikiẹl 37:10 o wha ze?

¹¹ Ẹvẹ “Izrẹl Ọghẹnẹ,” koyehọ ukoko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na o rọ rehọ ẹmẹrera muhọ ezihe ze re? Nọ a jọ igbo na te ikpe-udhusoi buobu no, a te yo “edo jọ, edo eware nọ e be kao họ ohwohwo.” Onana o via nọ ahwo jọ nọ a wo ozodhẹ Ọghẹnẹ a mu eware jọ họ eru re egagọ uzẹme e sae jariẹ. Wọhọ oriruo, evaọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbezeza, ọzae jọ nọ a re se William Tyndale ọ fa Ebaibol na fihọ ẹvẹrẹ Oyibo.  Eva e dha isu ichọche Kathọlik gaga, keme oware nọ o ru na u ti ru nọ ahwo gheghe a te sai ro se Ebaibol na. Ukuhọ riẹ a te kpe Tyndale. Ghele na, amọfa nọ a gudu a gbẹ jẹ fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ efa. Ẹmẹrera na, elo Ẹme Ọghẹnẹ o te muhọ elo via evaọ akpọ nọ ebi ọ da fia na.

¹² Uwhremu na nọ Charles T. Russell avọ ahwo riẹ a je ru epanọ ahwo a rẹ rọ riẹ uzẹme Ebaibol na, o tẹ wọhọ nọ “iriẹ gbe uwo” e ro igbenwa na no. Emagazini Zion’s Watch Tower gbe ebe efa i fiobọhọ kẹ ahwo nọ a wo evezi duku iwuhrẹ uzẹme Ebaibol, onọ u ru rai kuomagbe idibo Ọghẹnẹ nọ a rọ ẹzi wholo. Evaọ emuhọ ikpe 1900, ividio “Photo-Drama of Creation” gbe obe na, The Finished Mystery, u fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ a rọ ẹzi wholo na bọ ẹrọwọ rai ga. U kri hi, okenọ Ọghẹnẹ o re ro ru re idibo riẹ a “rọ awọ rai dikihẹ” u te te. (Izik. 37:10) Oke vẹ oyena o rọ via, kọ evaọ oghẹrẹ vẹ? Eware nọ e via evaọ Babilọn oke anwae i ti fiobọhọ kẹ omai kẹ uyo onọ yena.

13. (a) Ẹvẹ eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Izikiẹl 37:10, 14 na i ro muhọ erugba evaọ ukpe 537 B.C.E.? (b) Eria ikere vẹ i dhesẹ nọ ahwo uvie erua ikpe na jọ a zihe kpobọ Izrẹl?

¹³ Evaọ ukpe 537 B.C.E. eruẹaruẹ nana i te muhọ erugba evaọ oma ahwo Ju nọ a jọ Babilọn. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Evaọ  ukpe yena, Jihova o zihe i rai ziọ uzuazọ je ru ai “rọ awọ rai dikihẹ” ẹkwoma igbo nọ o si rai no jẹ kẹ ai uvẹ zihe kpobọ ẹkwotọ Izrẹl. Ahwo Izrẹl nọ a bu te idu udhuvẹ-gbivẹ gbe egba esa gbe udhosa (42,360) jegbe ahwo erẹwho efa nọ a bu vrẹ idu ihrẹ (7,000) a te no Babilọn kpobọ Jerusalẹm re a bọ okpẹwho na avọ etẹmpol riẹ, jẹ rria ẹkwotọ na. (Ẹzra 1:1-4; 2:64, 65; Izik. 37:14) Kẹsena, evaọ oware wọhọ ikpe udhosa-gbikpe nọ i lele i rie, ahwo nọ a bu te oware wọhọ odu ọvo gbe egba ihrẹ gbe udhuvẹ-gbikpe (1,750) nọ a jọ igbo a te lele Ẹzra kpo evaọ okenọ o zihe kpobọ Jerusalẹm. (Ẹzra 8:1-20) Fikiere nọ a te ku aikpobi kugbe, ahwo Ju nọ a zihe kpo a bu vrẹ idu udhuvẹ-gbene (44,000), a ginẹ jọ ‘ogbaẹmo nọ u bu gaga.’ (Izik. 37:10) U te no ere no, Ebaibol na o dhesẹ nọ ahwo uvie erua ikpe na jọ, enọ esẹ-esẹ rai e jọ usu ahwo nọ ahwo Asiria a mu kpohọ igbo evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ eree B.C.E. na, a zihe ziọ Izrẹl re, re a fiobọhọ bọ etẹmpol na.​—1 Irv. 9:3; Ẹzra 6:17; Jeri. 33:7; Izik. 36:10.

14. (a) Ẹvẹ eme nọ e rrọ obe Izikiẹl 37:24 i ro fiobọhọ kẹ omai riẹ oke orugba ologbo eruẹaruẹ ezihe ze na? (b) Eme ọ via evaọ ukpe 1919? (Rri ẹkpẹti na re, “‘Igbenwa nọ E Ya Fia’ gbe ‘Isẹri Ivẹ’​—Ẹvẹ I ro Wobọ Kugbe Ohwohwo?”)

¹⁴ Oghẹrẹ vẹ abọ eruẹaruẹ Izikiẹl nana i ro wo orugba ologbo? Wọhọ epanọ Jihova ọ jọ eruẹaruẹ efa jọ dhesẹ kẹ Izikiẹl, eruẹaruẹ ezihe ze egagọ efuafo na i ti wo orugba  ologbo evaọ okenọ Devidi Ologbo na, Jesu Kristi, o te su te oria jọ no. * (Izik. 37:24) Yọ ere o ginẹ via. Evaọ ukpe 1919, Jihova ọ rọ ẹzi riẹ kẹ ahwo riẹ. U te ru nọ ahwo riẹ a rọ “ziọ uzuazọ,” a te je no igbo Babilọn Ologbo na. (Aiz. 66:8) Nọ oyena o vrẹ no, Jihova ọ tẹ kẹ ai uvẹ re a mu ẹkwotọ rai họ ẹria, koyehọ, aparadase nọ ahwo Ọghẹnẹ a be reawere riẹ na. Kọ oghẹrẹ vẹ ahwo Jihova evaọ oke mai na a ro zihe ruọ ‘ogbaẹmo nọ u bu gaga’ no?

15, 16. (a) Oghẹrẹ vẹ idibo Jihova nẹnẹ a ro zihe ruọ ‘ogbaẹmo nọ u bu gaga’ no? (b) Ẹvẹ eruẹaruẹ Izikiẹl na i re ro fiobọhọ kẹ omai thihakọ edawọ? (Rri ẹkpẹti na, “Oware nọ U re Fiobọhọ Kẹ Omai Wariẹ Dikihẹ.”)

¹⁵ Nọ Jesu Kristi ọ rehọ ọrigbo nọ a re fievahọ na mu no evaọ ukpe 1919, u kri hi, oware nọ Zẹkaraya, ọruẹaro nọ ọ jọ udevie ahwo Ju nọ a jọ igbo na, ọ ruẹaro riẹ u te muhọ ẹvia kẹ ahwo Ọghẹnẹ, ọ ta nọ: “Ahwo buobu gbe erẹwho egaga e te nyaze te gwọlọ Jihova.” Ọruẹaro na o dhesẹ ahwo nana nọ a te nyaze te gwọlọ Jihova na wọhọ “ezae ikpe evaọ evẹrẹ erẹwho na kpobi.” Ahwo nana a te zaza abọ mu ewu “ohwo Ju,” koyehọ Izrẹl Ọghẹnẹ na, yọ a be ta nọ: “Ma gwọlọ lele owhai, keme ma yo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ kugbe owhai.”​—Zẹk. 8:20-23.

¹⁶ Evaọ oke mai na, Izrẹl Ọghẹnẹ na (koyehọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na) avọ “ezae ikpe” na (koyehọ igodẹ efa na) a zihe ruọ “ogbaẹmo nọ u bu thesiwa” no, onọ u bu te ima buobu no. (Izik. 37:10) Nọ ma rrọ isoja Kristi evaọ ogbaẹmo nana nọ u bi dhe evievihọ na, ma rọ kpahe Jesu, Ovie mai na kpekpekpe, re ma wo eghale nọ e rrọ obaro tha na.​—Ol. 37:29; Izik. 37:24; Fil. 2:25; 1 Tẹs. 4:16, 17.

17. Eme ma te ta kpahe evaọ uzou nọ u lele ọnana?

¹⁷ Egagọ efuafo nọ a zihe ze na u ru nọ idibo Ọghẹnẹ a ro wo owha-iruo ulogbo jọ. Owha-iruo vẹ oye? Re ma sae ruẹ uyo onọ na, joma ta kpahe iruo jọ nọ Jihova ọ kẹ Izikiẹl taure a tẹ te raha Jerusalẹm. Ma te ta kpahe onana evaọ uzou nọ u lele ọnana.