1-3. Oghẹrẹ vẹ ahwo Babilọn a je ro se idibo Jihova ẹkoko, kọ fikieme?

DAE rehọ iẹe nọ whẹ yọ ohwo Ju nọ ọ be gọ Ọghẹnẹ, yọ whọ be rria okpẹwho Babilọn. Ahwo ra a rrọ igbo te ikpe udhuvẹ-gbikpe hayo vrẹ ere no. Wọhọ epanọ whọ be hai ru evaọ Ẹdijala, whọ be nyai kuomagbe ahwo nọ wha gbẹ be gọ Ọghẹnẹ re wha kokohọ kẹ egagọ Jihova. Iyẹrẹ sa-sa nọ whọ be nyavrẹ na i bi zurie, yọ etẹmpol ilogbo gbe iwou edhọ sa-sa nọ a rẹ sai kele mu hu e rrọ iyẹrẹ na. Ahwo buobu a re kokohọ eria itieye na nyai dhe idhe, jẹ suile kẹ edhọ sa-sa, wọhọ ẹdhọ nọ a re se Maduk.

² Nọ whọ nya ogbotu yena kpobi vrẹ no, who te te oria nọ utu osese orọ ahwo nọ wha gbẹ be gọ Ọghẹnẹ a kokohọ. * Wha rrọ oria jọ nọ edo ọ rrọ họ​—o sae jọ nọ akotọ oko-ame jọ nọ ọ rrọ okpẹwho na​—re wha kuomagbe lẹ, so ilezi, je roro didi kpahe Ẹme Ọghẹnẹ. Nọ wha be lẹ na, who bi yo edo ekọ nọ a be rọ uvi bi evaọ oko-ame na. Etenẹ nọ wha rrọ na o dhẹ owhai oma omojọ, yọ onana u ru udu kie owhẹ vi. Whọ be jọ eva lẹ nọ ohwo ẹwho na ọvo ọ ruẹ owhai hi, re a siọ ozighi  ba ẹwha fihọ omakugbe rai na, wọhọ epanọ a be hai ru anwẹdẹ. Fikieme a be hai ro ru ere?

³ Ahwo Babilọn a fi emo buobu kparobọ no, yọ ahwo okpẹwho na a rẹ ta nọ eghẹnẹ erue rai i bi fiobọhọ kẹ ai fi kparobọ na. Ahwo Babilọn a roro nọ Jerusalẹm nọ a raha muotọ na u dhesẹ nọ Maduk ọghẹnẹ rai ọ ga vi Jihova! Fikiere a te bi se Ọghẹnẹ ra avọ ahwo riẹ ẹkoko. Ẹsejọ a rẹ rọ oma ẹkoko ta kẹ owhai nọ: “Wha so ole Zayọn jọ kẹ omai”! (Ol. 137:3) Ibuobu ilezi na i kiekpahe oghẹrẹ nọ Zayọn o ro fi ewegrẹ Jihova kparobọ. Ẹsejọhọ ilezi itieye na ahwo Babilọn a rẹ mai ro se ẹkoko na. Rekọ ilezi efa e ta kpahe ahwo Babilọn na omarai. Wọhọ oriruo, a jọ olezi jọ ta nọ: “A zihe Jerusalẹm ruọ okpẹwho nọ a raha no. . . . Enọ e wariẹ omai họ a bi se omai ẹkoko jẹ be rọ omai jijehwẹ.”​—Ol. 79:1, 3, 4.

4, 5. Ẹruore vẹ eruẹaruẹ Izikiẹl na i re ru ohwo wo, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzou nana? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzou nana.)

⁴ Ahwo nọ a siọ orọwọ na no a riẹ re, enọ i re se owhẹ ẹkoko fiki ẹrọwọ nọ who fihọ Jihova gbe eruẹaro riẹ. Rekọ, ghele ẹkoko nọ a bi se owhẹ na, egagọ efuafo họ oware nọ o be kẹ owhẹ avọ uviuwou ra omosasọ. Re a lẹ jẹ suile kugbe o rẹ were oma. Ẹme Ọghẹnẹ nọ a re se u re ru udu te ohwo otọ. (Ol. 94:19; Rom 15:4) Dai rehọ iẹe nọ evaọ ẹdẹ nana, ohwo jọ evaọ usu rai na ọ wha obọdẹ oware jọ ziọ omakugbe na, koyehọ uko-obe nọ eruẹaruẹ Izikiẹl e rrọ. Eva e rẹ were owhẹ nọ a tẹ be ta kpahe eyaa Jihova nọ o ti ro zihe ahwo riẹ ziọ ẹkwotọ rai. Oma o be were owhẹ nọ a bi se eruẹaruẹ yena do lahwe na, yọ who bi rẹro nọ ẹsejọhọ whẹ avọ uviuwou ra wha ti zihe kpo ẹdẹjọ je fiobọhọ evaọ okenọ a ti zihe egagọ efuafo ze na!

⁵ Eruẹaruẹ Izikiẹl na e vọ avọ eyaa sa-sa nọ i kiekpahe ezihe ze egagọ efuafo. Joma ta kpahe eruẹaruẹ yena nọ e rẹ kẹ ẹruore na. Ẹvẹ eyaa yena i ro rugba kẹ ahwo nọ a jọ igbo na? Ẹvẹ eruẹaruẹ itieye na i bi ro rugba evaọ oke mai na? Rọ kpahe eruẹaruẹ na jọ, ma te ta kpahe epanọ i ti ro rugba orọ urere evaọ obaro.

6. Oghẹrẹ vẹ Ọghẹnẹ ọ jẹ rọ vẹvẹ ahwo aghẹmeeyo riẹ unu?

⁶ Jihova ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl vuẹ ahwo riẹ vevẹ kpahe oghẹrẹ nọ ọ te rọ kẹ ae uye fiki aghẹmeeyo rai. Jihova ọ ta nọ: “A ti mu ai vrẹ, a ti kpohọ igbo.” (Izik. 12:11) Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ Uzou avọ 6 obe nana, Izikiẹl o ru odhesẹvia oghẹrẹ nọ a ti ro kpohọ igbo na. Rekọ onana họ orọ ọsosuọ nọ a be rọ vẹvẹ ai unu hu. Anwọ oke Mosis, enwenọ ikpe odu (1,000) nọ e vrẹ, Jihova ọ be rọ vẹvẹ ahwo riẹ unu inọ a tẹ ruabọhọ uruemu aghẹmeeyo a ti kpohọ igbo. (Izie. 28: 36, 37) Eruẹaro wọhọ Aizaya gbe Jerimaya a kẹ ahwo Izrẹl unuovẹvẹ utionana re.​—Aiz. 39:5-7; Jeri. 20:3-6.

7. Idhere vẹ Jihova ọ rọ kẹ ahwo riẹ uye?

⁷ Rekọ ibuobu ahwo na a gaviezọ kẹ unuovẹvẹ sa-sa nọ a jẹ kẹ ae na ha. Nọ u te oke jọ, uzou-uveghe ahwo na, edhọgọ rai, gbe uruemu ogbekuo nọ a wo fiki ikpehre isu nọ i je su ai o tẹ da Jihova gaga. Fikiere ọ tẹ kuvẹ re ohọo u mu evaọ ẹkwotọ na, yọ onana o jọ oware okpẹtu gbe oware omovuọ kẹ ae keme ẹkwotọ rai o jọ “onọ ame-ivie gbe ọnyọ i bi jo su.” (Izik. 20:6, 7) Kẹsena, Jihova ọ tẹ kuvẹ re a mu ahwo aghẹmeeyo riẹ na kpohọ igbo wọhọ epanọ ọ ruẹaro riẹ fihotọ no anwọ ikpe buobu nọ e vrẹ. Evaọ ukpe 607 B.C.E., Nebukadneza ovie Babilọn ọ tẹ raha Jerusalẹm gbe etẹmpol riẹ muotọ. A te mu ibuobu ahwo Ju nọ e zọ kpohọ igbo Babilọn. Obei a jẹ jọ se ae ẹkoko je je kpokpo ae wọhọ epanọ ma dhesẹ i rie evaọ emuhọ uzou nana na.

8, 9. Oghẹrẹ vẹ Ọghẹnẹ ọ rọ vẹvẹ ukoko Ileleikristi na unu kpahe ahwo nọ a siọ orọwọ na no?

⁸ Kọ oware jọ nọ o wọhọ igbo Babilọn na o via kẹ ukoko Ileleikristi na? Ee! Wọhọ epanọ o jọ kẹ ahwo Ju oke anwae na, a vẹvẹ ilele Jesu unu kpahotọ no vẹre. Nọ Jesu o je mu odibọgba riẹ họ, ọ ta nọ: “Wha yọroma kẹ eruẹaro erue, enọ e rẹ rọ ovioma ogodẹ nyabru owhai ze, rekọ ijera nọ ohọo ogaga u bi kpe a rrọ evaọ obeva.” (Mat. 7:15) Ikpe buobu nọ i lele i rie, ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Pọl ukọ na kẹ ọkpọ unuovẹvẹ yena re, inọ: “Mẹ riẹ nọ mẹ te nyavrẹ no na, ijera egeva e te ruọ udevie rai yọ a ti tete uthuru na ha, yọ evaọ udevie rai na ezae e te romavia a vẹ te ta eme eviẹhọ re a ruẹsi si ilele na lele oma.”​—Iruẹru 20:29, 30.

⁹ A wuhrẹ Ileleikristi na epanọ a re ro vuhu ezae iyoma itienana jẹ whaha ae. Yọ a ta kẹ ekpako ukoko Ileleikristi na nọ a si ahwo nọ a siọ orọwọ na no ukoko na. (1 Tim. 1:19; 2 Tim. 2:16-19; 2 Pita 2:1-3; 2 Jọn 10) Ghele na, wọhọ epanọ o jọ evaọ Izrẹl gbe Juda oke anwae, Ileleikristi buobu a jẹ daezọ unuovẹvẹ nọ a jẹ kẹ ae he, yọ ẹmẹrera onana u ro muhọ. Evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, ahwo nọ a siọ orọwọ na no a tẹ te vọ ukoko na. Jọn, ọnọ ọ jọ ukọ urere nọ ọ gbẹ jọ uzuazọ evaọ obọ ekuhọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na o muẹrohọ nọ iruemu ogbekuo gbe ọkparesuọ e ginẹ da ukoko na fia evaọ oke yena. Ọye ọvo họ ohwo nọ o kiọkọ nọ ọ jẹ kuvẹ kẹ ikpehre iruemu yena ha. (2 Tẹs. 2:6-8; 1 Jọn 2:18) Kọ eme ọ via nọ Jọn o whu no?

10, 11. Ẹvẹ ọtadhesẹ Jesu kpahe iwhiti avọ ikpoko na o ro rugba no umuo ikpe-udhusoi avivẹ na vrẹ?

¹⁰ Nọ Jọn o whu no, ọtadhesẹ Jesu kpahe iwhiti avọ ikpoko na o te muhọ erugba. (Se Matiu 13:24-30.) Wọhọ epanọ Jesu ọ ruẹaro riẹ, Setan ọ kọ “ikpoko” hayo Ileleikristi erue  fihọ ukoko na, onọ u ru nọ ogbekuo nọ ọ jọ ukoko na o je ro vihọ. Edhọgọ, ehaa gbe iruẹru egedhọ, jegbe iwuhrẹ erue nọ a wuhrẹ no obọ egba-eriariẹ gbe egagọ erue ze e tẹ te da ukoko na fia. A rẹ ruẹ unu gbiku epanọ o da Jihova te he nọ ọ ruẹ nọ eware nana e be via evaọ ukoko nọ Ọmọ riẹ ọ tohọ na! Kọ eme Jihova o ru kpahe onana? Ọ kuvẹ re ahwo riẹ a kpohọ igbo wọhọ epanọ o via kẹ ahwo Izrẹl aghẹmeeyo na. No umuo oke jọ evaọ ikpe-udhusoi avivẹ vrẹ, Ileleikristi erue a te ti gbe Ileleikristi uzẹme nọ a rọ iwhiti dhesẹ na hotọ no. O tẹ wọhọ nọ ukoko Ileleikristi uzẹme na o rrọ igbo Babilọn Ologbo na, koyehọ egagọ erue akpọ-soso, rekọ Ileleikristi erue na e tẹ ruọ abọ Babilọn Ologbo na. Nọ Ileleikristi erue i bu ziezi no, egagọ Kristẹndọm e tẹ romavia.

¹¹ Evaọ etoke ikpe nọ egagọ Kristẹndọm e rọ da oria kpobi fia na, Ileleikristi uzẹme jọ e jariẹ, enọ Jesu o se “iwhiti” evaọ ọtadhesẹ riẹ na. Wọhọ ahwo Ju nọ a ta kpahe evaọ Izikiẹl 6:9 na, ahwo nana a kareghẹhọ Ọghẹnẹ uzẹme na. Ejọ rai e gbaudu wọso iwuhrẹ erue Kristẹndọm na. Onana u ru nọ a je ro se ai ẹkoko je je kpokpo ae. Kọ Jihova ọ te kuvẹ  re ahwo riẹ a jọ igbo egagọ erue bẹdẹ bẹdẹ? Vievie! Wọhọ epanọ o jọ evaọ Izrẹl anwae na, Jihova o mu ofu te epanọ u fo, yọ ofu riẹ o lehie vrẹta ha. (Jeri. 46:28) U te no ere no, Jihova ọ kẹ ahwo riẹ ẹruore. Joma wariẹ ta kpahe ahwo Ju nọ a jọ igbo Babilọn na, re ma ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova ọ rọ kẹ ai ẹruore inọ o ti si ai no igbo.

12, 13. Fikieme ofu nọ Jihova o mu kẹ ahwo riẹ nọ a rrọ igbo evaọ oke Izikiẹl o ti ro hrẹ?

¹² Jihova ọ ginẹ dheva kẹ ahwo riẹ, rekọ ọ kẹ rai imuẹro inọ ofu okiẹrẹe riẹ ọ te jọ bẹbẹ bẹdẹ hẹ. Wọhọ oriruo, ọ ta nọ: “Evedha mẹ i ti . . . kuhọ, ofu mẹ o ve ti hrẹ, udu mẹ u ve ti totọ. Nọ me te siobọno ofu mẹ ku ai re no, a vẹ te riẹ nọ mẹ Jihova mẹ ta ẹme kẹ ae fikinọ mẹ gwọlọ omarọkẹ riẹriẹriẹ.” (Izik. 5:13) Kọ fikieme ofu Jihova o ti ro hrẹ?

¹³ Te ahwo Ju nọ e jẹ rọ eva rai kpobi gọ Ọghẹnẹ te enọ e jẹ ghẹmeeyo a mu kpohọ igbo na. Yọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ruẹaro inọ ejọ evaọ usu ahwo Riẹ nọ a rrọ igbo na a ti kurẹriẹ evaọ obei. Enana nọ i kurẹriẹ na a te ta kpahe eware omovuọ nọ a ru rọ kpareso Ọghẹnẹ rai, a vẹ te lẹ Jihova nọ  ọ rọvrẹ ai je wo aruoriwo kẹ ai. (Izik. 6:8-10; 12:16) Izikiẹl ọ jọ usu ahwo nọ e jẹ rọ eva rai kpobi gọ Ọghẹnẹ na, Daniẹl ọruẹaro na avọ egbẹnyusu esa riẹ a jọ usu rai re. Daniẹl ọ rọ ẹro ruẹ emuhọ gbe ekuhọ igbo na dede. A kere olẹ nọ ọ lẹ no udu ze kpahe izieraha Izrẹl fihọ obe Daniẹl uzou avọ 9. Ababọ avro, eme nọ ọ ta evaọ olẹ na yọ eme nọ e rrọ udu ahwo buobu nọ a rrọ igbo na, enọ e gwọlọ nọ Jihova ọ rọvrẹ ai jẹ wariẹ mu ai họ ẹghale. Eruẹaruẹ Izikiẹl nọ ọ jọ ta kpahe eyaa Jihova nọ o ti ro si ai no igbo je zihe egagọ efuafo ze na e ginẹ kẹ ai omosasọ gaga!

14. Fikieme Jihova o ti ro zihe ahwo riẹ ziọ ẹkwotọ rai?

¹⁴ Rekọ u wo obọdẹ ẹjiroro ọfa nọ Jihova o ti ro si ahwo riẹ no igbo je zihe ai ziọ ẹkwotọ rai. Orọnikọ Ọghẹnẹ o ti si ai no igbo fikinọ u gine te epanọ a re ro no igbo no ho, rekọ fikinọ oke nọ Jihova o re ro ru odẹ riẹ fo evaọ aro erẹwho na kpobi u te no. (Izik. 36:22) Ahwo Babilọn na a te ruẹ vuhumu nọ eghẹnẹ erue rai, wọhọ Maduk, i te oware ovo ho evaọ akotọ Jihova Olori nọ Ọ Mai Kpehru na! Joma ta kpahe eyaa isoi nọ Jihova ọ ya, enọ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl vuẹ ahwo riẹ nọ a rrọ igbo na. Ma te kake ta kpahe oware nọ eyaa nana ọvuọvo i ro wuzou kẹ ahwo Ju yena. Kẹsena ma vẹ te ta kpahe epanọ eyaa yena i ro wo orugba ologbo.

15. Enwene vẹ ahwo nọ a ti no igbo kpo na a ti ru evaọ egagọ rai?

¹⁵ EYAA 1. A gbẹ te gọ edhọ họ hayo ru iruẹru etọtọ nọ i wo obọ kugbe egagọ erue he. (Se Izikiẹl 11:18; 12:24.) Wọhọ epanọ ma ta evaọ Uzou avọ 5 obe nana, a rehọ edhọgọ gbe iruẹru egagọ erue itieye efa ro gbe Jerusalẹm avọ etẹmpol riẹ ku. Onana u ru nọ uruemu ahwo na u ro gbeku, a tẹ raha usu rai kugbe Jihova. Jihova ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ruẹaro nọ oke o be tha nọ ahwo nọ a rrọ igbo na a te wariẹ gọ egagọ efuafo nọ i gbeku hu. Nọ a te zihe kpohọ ẹkwotọ  rai no, ugogo oware nọ u ti ru ai wo eghale efa kpobi họ: egagọ efuafo Ọghẹnẹ nọ i re zihe ze.

16. Eyaa vẹ Jihova ọ ya kpahe ẹkwotọ ahwo riẹ?

¹⁶ EYAA AVỌ 2. A ti zihe kpobọ ẹkwotọ rai. Jihova ọ ta kẹ ahwo nọ a rrọ igbo na nọ: “Mẹ . . . te kẹ owhai ẹkwotọ Izrẹl.” (Izik. 11:17) Onana yọ obọdẹ eyaa, keme ahwo Babilọn nọ a je se ahwo Ọghẹnẹ ẹkoko na a kẹ rai ẹruore ọvo ho inọ a ti zihe kpobọ ẹkwotọ ezi rai na. (Aiz. 14:4, 17) Ofariẹ, nọ ahwo nọ a zihe kpo na a te bi yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, otọ na u ti wou eware, u ti ru ai wo emu nọ a rẹ re gbe emamọ iruo nọ a re ru. Okpẹtu gbe omovuọ nọ ohọo nọ u je mu o wha ze na o vẹ te jọ oware anwae.​—Se Izikiẹl 36:30.

17. Eme ọ te via kpahe idhe nọ a ti dhe kẹ Jihova?

¹⁷ EYAA AVỌ 3. A te wariẹ mu idhe họ edhe evaọ agbada-idhe Jihova. Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ Uzou avọ 2 obe nana, evaọ otọ Uzi Mosis na, idheidhe i wuzou gaga evaọ egagọ efuafo. Nọ ahwo nọ a no igbo ze na a te bi yoẹme, a gbẹ be gọ eghẹnẹ efa ha, Jihova ọ rẹ jẹ idhe rai rehọ. Fikiere a rẹ sai ru omavoro kẹ izieraha rai jẹ sae kẹle Ọghẹnẹ rai ziezi. Jihova ọ ya eyaa nọ: “Uwou Izrẹl soso, aikpobi a te . . . gọ omẹ evaọ ẹkwotọ na. Eva rai e te were omẹ evaọ etẹe, yọ me ti mi owhai azọhọ rai gbe ibi ọsosuọ rai nọ wha be rọ kẹ okẹ, eware ọrẹri rai kpobi.” (Izik. 20:40) A ti zihe egagọ efuafo ze, onọ o te wha eghale se ahwo Ọghẹnẹ.

18. Oghẹrẹ vẹ Jihova ọ te rọ rẹrote ahwo riẹ?

¹⁸ EYAA AVỌ 4. A ti si ikpehre ithuru-igodẹ no. Ugogo oware nọ o wha riẹ ze nọ uruemu ahwo Ọghẹnẹ na u ro yoma vrẹta họ, ikpehre ahwo nọ a je su ai. Jihova ọ ya eyaa nọ o ti ru oware jọ kpahe iẹe. Ọ ta kpahe ithuru-igodẹ iyoma yena nọ: “Me . . . ti le ai no re a gbẹ kuọ igodẹ mẹ hẹ . . . Me ti siwi igodẹ mẹ no unu rai.” Rekọ Jihova ọ kẹ ahwo riẹ imuẹro nọ: “Mẹ te rẹrote igodẹ mẹ.” (Izik. 34:10, 12) Ẹvẹ o ti ro  ru onana? Ọ te rehọ ezae nọ e be romakpotọ kẹe mu re a jọ ithuru-igodẹ.

19. Eme Jihova ọ ya eyaa nọ o ti ru kpahe okugbe ahwo riẹ?

¹⁹ EYAA AVỌ 5. Okugbe ọ te jọ udevie idibo Jihova. Dai roro epanọ o jẹ kẹ idibo Ọghẹnẹ uye te nọ a jẹ ruẹ ohẹriẹ nọ o jọ udevie ahwo Ọghẹnẹ taure a te ti kpohọ igbo na. Eruẹaro erue gbe ikpehre ithuru-igodẹ na a je ru ahwo na wọso eruẹaro nọ Jihova o ro mu; yọ ahwo na a tubẹ hẹriẹ kpohọ ọvuọ utu riẹ dede. Fikiere, oware jọ nọ Jihova ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ya eyaa riẹ nọ o te via evaọ okenọ a te no igbo ze no yọ emamọ oware gaga, ọ ta nọ: “Mẹ te kẹ ae udu ọvo, me ve fi ẹzi ọkpokpọ họ ae oma.” (Izik. 11:19) Nọ ahwo Ju nọ a ti zihe kpozi na a tẹ be rọ evevo yerikugbe ohwohwo je bi yoẹme kẹ Jihova Ọghẹnẹ, ọwegrẹ ọvo ọ te sai fi ai kparobọ họ. A vẹ te wariẹ jọ orẹwho nọ o be wha orro se Jihova, viukpọ ekela gbe omovuọ.

20, 21. Ẹvẹ eyaa Ọghẹnẹ i ro rugba kẹ ahwo Ju nọ a zihe kpozi na?

²⁰ Kọ eyaa isoi nọ ma ta kpahe na i rugba kẹ ahwo Ju nọ a no igbo ze na? Kareghẹhọ eme nọ Joshua ọ ta evaọ oke anwae,  inọ: “Ẹme ọvo nọ o rugba ha ọ rrọ họ evaọ eyaa eware iwoma kpobi nọ Jihova Ọghẹnẹ rai ọ ya kẹ owhai na. Aikpobi i rugba kẹ owhai no. Ẹme ọvo nọ o rugba ha ọ rrọ họ.” (Jos. 23:14) Nọ orọnọ Jihova o ru eyaa riẹ gba evaọ oke Joshua na, avro ọ riẹ hẹ inọ epọvo na o ru kẹ ahwo Ju nọ a no igbo ze na.

²¹ Ahwo Ju na a siobọno edhọgọ gbe iruẹru etọtọ nọ i wo obọ kugbe egagọ erue nọ e raha usu rai kugbe Jihova na. Dede nọ o jọ wọhọ oware nọ o rẹ sae via ha, ahwo na a wariẹ mu ẹkwotọ rai họ ẹria, a je ru idhu, yọ a je yeri emamọ uzuazọ. Oware jọ nọ a kaki ru họ, agbada-idhe Jihova nọ ọ jọ Jerusalẹm nọ a wariẹ bọ, a tẹ jariẹ mu idhe nọ Jihova ọ rẹ jẹrehọ họ edhe. (Ẹzra 3:2-6) Jihova ọ rọ emamọ ithuru-igodẹ ghale ae, ahwo wọhọ Ẹzra nọ ọ jọ ozerẹ gbe okere-obe na, Nehemaya avọ Zerubabẹl nọ a jọ eba, Joshua, Ozerẹ Okpehru na, gbe Hagai, Zẹkaraya, avọ Malakae, eruẹaro nọ e gudu gaga na. Nọ orọnọ ahwo na a jẹ romakpotọ nya lele ekpọvio nọ i no obọ Jihova ze na, avro ọ riẹ hẹ inọ okugbe nọ a re  ruẹ obọ riẹ kẹle kẹle akpọ họ ọ jọ udevie rai.​—Aiz. 61:1-4; se Jerimaya 3:15.

22. Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ eruẹaruẹ kpahe ezihe ze ahwo nọ a jọ igbo na u wo orugba ologbo?

²² Ababọ avro, oghẹrẹ nọ Jihova o ro ru eyaa riẹ gba kpahe ahwo nọ a zihe no igbo ze na o jọ oware uduotahawọ gaga! O make rrọ ere na, eruẹaruẹ yena i wo orugba ologbo. Ẹvẹ ma rọ riẹ ere? Re Jihova ọ sai ru eyaa na gba, o gwọlọ oware jọ mi ahwo na. O gwọlọ nọ a rẹ ruabọhọ ẹmeoyo kẹ Ọghẹnẹ. Rekọ nọ u te oke jọ, ahwo Ju na a tẹ wariẹ mu uruemu aghẹmeeyo gbe ọkparesuọ họ edhesẹ. Rekọ wọhọ epanọ Joshua ọ ta, ẹme Jihova o re rugba ẹsikpobi. Onana u dhesẹ nọ eyaa nana i wo orugba ologbo, onọ o te jọ ribri. Joma ta kpahe epanọ oyena o rọ via.

23, 24. Oke vẹ “oke ẹruẹrẹhọ eware kpobi” na u ro muhọ, kọ evaọ oghẹrẹ vẹ?

²³ Mai emọ-uwuhrẹ Ebaibol ma riẹ nọ edẹ urere uyero-akpọ nana i muhọ evaọ ukpe 1914. Rekọ, onana u re fi ọkora họ idibo Jihova oma ha. Ebaibol na o tube dhesẹ nọ obọdẹ etoke jọ u muhọ evaọ ukpe 1914, koyehọ, “oke ẹruẹrẹhọ eware kpobi.” (Iruẹru 3:21) Ẹvẹ ma rọ riẹ ere? Fiki oware nọ o via evaọ obọ odhiwu evaọ ukpe 1914 na. A rehọ Jesu Kristi mu Ovie Uvie Mesaya na! Ẹvẹ oware yena nọ o via na o rọ rrọ ẹruẹrẹhọ eware? Kareghẹhọ nọ Jihova ọ ya eyaa kẹ Devidi ovie na inọ esuo uvie na ọ te jọ uyẹ riẹ bẹdẹ bẹdẹ. (1 Irv. 17:11-14) Rekọ a bru esuo uvie yena dhe evaọ ukpe 607 B.C.E., okenọ ahwo Babilọn a raha Jerusalẹm, a tẹ rọ ere ku esuo ivie nọ i no uyẹ Devidi ze họ.

²⁴ Jesu nọ ọ jọ “Ọmọ ohwo” na yọ ọmọ Devidi, fikiere o wo udu nọ ọ rẹ rọ reuku uvie Devidi na. (Mat. 1:1; 16:13-16; Luk 1:32, 33) Nọ Jihova ọ rehọ agbara-uvie obọ odhiwu na kẹ Jesu no evaọ ukpe 1914, “oke ẹruẹrẹhọ eware kpobi” na  u te muhọ! Uvẹ u te rovie fihọ nọ Jihova ọ rẹ rọ rehọ Ovie ọgbagba yena ro ru iruo ẹruẹrẹhọ na.

25, 26. (a) Oke vẹ ahwo Ọghẹnẹ a ro no igbo Babilọn Ologbo na nọ a jọ evaọ oke lelehie na, kọ ẹvẹ ma rọ riẹ ere? (Rri ẹkpẹti na re, “Fikieme Ma rọ Ta nọ 1919?”) (b) Eruẹaruẹ vẹ i muhọ erugba no umuo 1919 vrẹ?

²⁵ Oware jọ nọ Kristi ọ kaki ru nọ a rehọ iẹe mu Ovie no họ, Ọsẹ riẹ nọ o kuomagbe nyaze te kiẹ egagọ efuafo riwi evaọ otọakpọ na. (Mal. 3:1-5) Wọhọ epanọ Jesu ọ ta evaọ ọtadhesẹ riẹ kpahe iwhiti avọ ikpoko na, evaọ etoke lelehie, o jọ bẹbẹ re a hẹriẹ iwhiti na no ikpoko na, koyehọ, re a hẹriẹ Ileleikristi uzẹme nọ a rọ ẹzi wholo no Ileleikristi erue. * Rekọ nọ etoke ivuẹvu na u te evaọ ukpe 1914, ohẹriẹ na o tẹ romavia vevẹ. Ikpe buobu taure 1914 u te ti te, yọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a mu iwuhrẹ erue Kristẹndọm họ ẹferevia no, a te je mu oma rai họ ẹhẹriẹ no utu egagọ ogbekuo yena no. Obọnana oke u te no nọ Jihova o re ro zihe ai ziọ egagọ efuafo. Fikiere, evaọ emuhọ ukpe 1919, koyehọ umutho ikpe jọ nọ “oke ivuẹvu na” u muhọ no, a te si ahwo Ọghẹnẹ no igbo Babilọn Ologbo na riẹriẹriẹ. (Mat. 13:30) Uye igbo na u kuhọ no!

²⁶ Eruẹaruẹ Izikiẹl kpahe ezihe ze egagọ efuafo na i te muhọ erugba evaọ edhere ologbo nọ u vi onọ idibo Ọghẹnẹ a rọ ẹro ruẹ evaọ oke anwae. Enẹna, joma ta kpahe epanọ eyaa isoi nọ ma kiẹriwi no vẹre na i ro wo orugba ologbo.

27. Ẹvẹ Ọghẹnẹ o ro ru ahwo riẹ fo no edhọgọ?

²⁷ EYAA 1. A gbẹ te gọ edhọ họ hayo ru iruẹru etọtọ nọ i wo obọ kugbe egagọ erue he. Evaọ obọ ekuhọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbizii gbe emuhọ ikpe-udhusoi avọ udhe na, Ileleikristi uzẹme a te je kokohọ kẹ egagọ, je mu iruẹru egagọ erue họ esiobọno. A siobọno iwuhrẹ wọhọ Esanerọvo, ẹwẹ nọ o re whu hu, gbe erae ehẹle, keme a ruẹ nọ egagọ erue iwuhrẹ eyena i no ze orọnikọ Ebaibol ho. A tẹ jẹ ruẹ vevẹ nọ iwoho gbe emema nọ a re kugbe evaọ egagọ yọ ẹdhọgọ dẹẹ.  Ẹmẹrera na, ahwo Ọghẹnẹ a tẹ te ruẹ nọ oka uruwhere na nọ a re kugbe iruẹru egagọ yọ oghẹrẹ ẹdhọgọ jọ re.​—Izik. 14:6.

28. Oghẹrẹ vẹ a ro zihe ahwo Ọghẹnẹ ziọ ẹkwotọ rai?

²⁸ EYAA AVỌ 2. Ahwo Ọghẹnẹ a ti zihe kpobọ ẹkwotọ rai. Nọ Ileleikristi uzẹme a no egagọ erue no, a te zihe ziọ ẹkwotọ rai, koyehọ uyero nọ a rẹ jọ reawere emamọ usu kugbe Ọghẹnẹ, onọ a gbe ti jo wuhrẹ ai iwuhrẹ erue ofa ha. (Se Izikiẹl 34:13, 14.) Wọhọ epanọ ma te jọ Uzou avọ 19 obe nana ruẹ na, Jihova o bi ru nọ a be rọ jọ ẹkwotọ na reawere iwuhrẹ uzẹme Ebaibol na evaọ oghẹrẹ nọ a re ruẹ obọ riẹ ẹdẹvo ho.​—Izik. 11:17.

29. Eme o ru idibo Ọghẹnẹ mu usi uwoma na họ ẹta ziezi evaọ ukpe 1919?

²⁹ EYAA AVỌ 3. A te wariẹ mu idhe họ edhe evaọ agbada-idhe Jihova. Anwọ ikpe-udhusoi ọsosuọ ze a ro wuhrẹ Ileleikristi inọ orọnikọ idhe erao o gwọlọ nọ a re dhe kẹ  Jihova ha, rekọ oghẹrẹ idhe efa nọ e ghare vi eyena, koyehọ eme nọ a rẹ ta ro jiri Jihova gbe usi uwoma nọ a rẹ ta kẹ amọfa kpahe iẹe. (Hib. 13:15) Evaọ ikpe buobu nọ a rọ jọ igbo egagọ erue na, ọruẹrẹfihotọ ọvo ọ jariẹ nọ a je ro ru onana ha. Rekọ evaọ omoke jọ taure idibo Ọghẹnẹ a te ti no igbo na, yọ a mu idhe ujiro itieye na họ edhe no. A jẹ rọ ọwhọ ta usi uwoma na, yọ a jẹ rọ evawere jiri Ọghẹnẹ nọ a te kpohọ iwuhrẹ. Anwọ 1919 ze, “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” o bi fiẹgba họ epanọ usi uwoma ota na u wuzou te, o te je bi ru eruẹrẹfihotọ sa-sa nọ a sae rọ ta usi uwoma na ziezi. (Mat. 24:45-47) Onana u ru nọ idhe ujiro e rọ da ehru agbada-idhe Jihova fia, koyehọ ahwo buobu gbidi gbidi nọ a be gọe je bi se isẹri kpahe iẹe.

30. Eme Jesu o ru re emamọ ithuru-igodẹ e sae rẹrote ahwo riẹ?

³⁰ EYAA AVỌ 4. A ti si ikpehre ithuru-igodẹ no. Jesu o siwi ahwo Ọghẹnẹ no obọ ikpehre ithuru-igodẹ Kristẹndọm nọ e rẹ gwọlọ erere obọrai ọvo. Evaọ ukoko nọ Kristi ọ tohọ na, a si ithuru-igodẹ nọ e wọhọ ithuru-igodẹ erue yena no ọkwa rai. (Izik. 20:38) Jesu nọ ọ rrọ Othuru-Igodẹ Owoma na o ru epanọ a rẹ rọ rẹrote igodẹ riẹ ziezi. Evaọ ukpe 1919, ọ rehọ ọrigbo riẹ nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na mu. Utu osese nana orọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na u je ru epanọ ahwo Ọghẹnẹ a rẹ rọ ruẹ emu iwuhrẹ Ọghẹnẹ re ziezi. Nọ u te oke jọ, a te je wuhrẹ ekpako ukoko epanọ a rẹ rọ rẹrote “uthuru Ọghẹnẹ.” (1 Pita 5:1, 2) A be hae rọ ẹme nọ ọ rrọ Izikiẹl 34:15, 16 rọ kareghẹhọ esẹro Ileleikristi kpahe oriruo nọ Jihova Ọghẹnẹ avọ Jesu Kristi a fihotọ kpahe oghẹrẹ nọ u fo nọ a rẹ rọ rẹrote uthuru na.

31. Ẹvẹ Jihova o ro ru eruẹaruẹ nọ e rrọ Izikiẹl 11:19 na gba no?

³¹ EYAA AVỌ 5. Okugbe ọ te jọ udevie idibo Jihova. Anwọ ikpe buobu ze na, Kristẹndọm ọ hẹriẹ fihọ eko gbe itu buobu nọ a rẹ sai kele mu hu no, a rrọ okugbe ọvo vievie he, a rẹ tubẹ wọso ohwohwo dede. Rekọ Jihova o ru oware igbunu jọ no evaọ oma ahwo riẹ nọ o zihe ze na. Eyaa riẹ nọ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ya inọ, “Mẹ te kẹ ae udu ọvo” na i rugba no evaọ edhere ologbo. (Izik. 11:19) Evaọ akpọ na soso, Kristi o wo ilele buobu gbidi gbidi nọ i no erẹwho gbe ewho sa-sa ze, te enọ e jọ egagọ sa-sa vẹre, te iyogbe te edafe. Dede nọ a no ọvuọ oria riẹ ze na, a bi wuhrẹ aikpobi iwuhrẹ evona, yọ a be rọ okugbe ọvo ru iruo evona. Evaọ aso urere nọ Jesu ọ rọ jọ otọakpọ, ọ lẹ gaga inọ ilele riẹ a jọ okugbe ọvo. (Se Jọn 17:11, 20-23.) Evaọ oke mai na, Jihova o ru ayare yena gba no evaọ edhere ologbo.

32. Ẹvẹ orugba eruẹaruẹ kpahe ezihe ze egagọ efuafo na ọ rrọ owhẹ oma? (Rri ẹkpẹti na re, “Eruẹaruẹ Kpahe Igbo Gbe Ezihe Ze.”)

³² Kọ eva e gbẹ be were owhẹ nọ whọ rọ rrọ uzuazọ evaọ etoke nana nọ Jihova o ro zihe egagọ efuafo ze na? Ma be  ruẹ epanọ eruẹaruẹ Izikiẹl i bi ro rugba evaọ kabọ kabọ egagọ mai nẹnẹ. U mu omai ẹro inọ eva mai e be were Jihova enẹna, nwane wọhọ epanọ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ruẹaro nọ o ti ru, inọ: “Eva rai e te were omẹ.” (Izik. 20:41) Kọ whọ riẹ nọ uvẹ-ọghọ ulogbo o rrọ nọ whọ rọ rrọ usu ahwo nọ a rrọ okugbe ọvo, nọ e be re eva vọ, je bi jiri Jihova evaọ akpọ-soso na​—ahwo nọ a no igbo egagọ erue nọ a jọ evaọ ikpe buobu ze na? Rekọ eruẹaruẹ Izikiẹl jọ kpahe ẹruẹrẹhọ eware kpobi na i ti wo orugba ologbo evaọ obaro.

33-35. (a) Ẹvẹ ahwo Ju nọ a jọ igbo na a rẹro nọ eruẹaruẹ nọ e rrọ Izikiẹl 36:35 i ti ro rugba? (b) Kọ ẹvẹ ma rẹro nọ eyaa yena i ti ro rugba nẹnẹ? (Rri ẹkpẹti na re, “Oke Ẹruẹrẹhọ Eware Kpobi.”)

³³ Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, “oke ẹruẹrẹhọ eware kpobi” na u muhọ evaọ okenọ a rọ Jesu mu Ovie evaọ ukpe 1914, a tẹ rọ ere zihe esuo uvie Devidi na ze. (Izik. 37:24) Kẹsena Jihova ọ tẹ kẹ Kristi ogaga nọ o re ro zihe egagọ efuafo ze kẹ ahwo Riẹ, enọ e jọ igbo egagọ erue evaọ ikpe buobu. Kọ etẹe iruo ẹruẹrẹhọ eware kpobi nọ Kristi o bi ru na e jọ kuhọ? Vievie! Ọ te gbẹ jọ obaro ru iruo yena evaọ edhere obọdẹ, yọ eruẹaruẹ Izikiẹl na e vuẹ omai eware iwoma buobu kpahe onana.

³⁴ Wọhọ oriruo, roro kpahe eme nana: “Ahwo a te ta nọ: ‘Ẹkwotọ nọ ọ jọ ofofe na ọ wọhọ ọgbọ Idẹn enẹna.’” (Izik. 36:35) Oghẹrẹ vẹ Izikiẹl avọ ahwo riẹ nọ a gbẹ jọ igbo na a roro nọ eyaa yena i ti ro rugba? Ababọ avro, orọnikọ a rẹro nọ ahwo a ti gine roro nọ ẹkwotọ rai nọ a zihe ze na họ ọgbọ Idẹn hayo Aparadase nọ Jihova omariẹ ọ kọ na ha! (Emu. 2:8) Ukpoye, oware nọ a wo họ iroro họ, Jihova ọ be kẹ ai imuẹro inọ ẹkwotọ rai na o ti wo erru gaga, yọ o ti wou eware.

³⁵ Kọ ẹvẹ ma roro nọ eyaa yena i ti ro rugba nẹnẹ? Ma re rẹro vievie he inọ uzedhe otọakpọ nọ Setan Ẹdhọ o bi su na orugba eyaa yena o kiekpahe. Ukpoye, ma vuhumu nọ egagọ Ọghẹnẹ eyaa yena i bi jo rugba nẹnẹ. Mai idibo Jihova ma be rria ẹkwotọ nọ a zihe egagọ efuafo ze no, koyehọ, uyero nọ ma be jọ gọ Jihova ziezi je bi fi egagọ riẹ họ oria ọsosuọ evaọ uzuazọ mai. Ẹkwotọ nana o be rọ ẹmẹrera zihe ruọ aparadase. Kọ ẹvẹ o te jọ evaọ obaro?

36, 37. Eyaa vẹ i ti rugba evaọ Aparadase nọ ọ rrọ obaro tha na?

³⁶ Nọ ẹmo Amagidọn o te fi vrẹ no, iruo ẹruẹrẹhọ nọ Jesu o bi ru na e te kẹre te uzedhe otọakpọ nọ ma rrọ na. Evaọ etoke Esuo Odu-Ikpe Jesu na, ọ te rehọ ahwo-akpọ zihe otọakpọ na soso ruọ ọgbọ Idẹn, hayo aparadase, nwane wọhọ epanọ Jihova ọ gwọlọ nọ o jọ no emuhọ ze. (Luk 23:43) Ahwo-akpọ kpobi a te jọ okugbe ọvo jẹ rẹrote otọakpọ na ziezi. Ozọ hayo oware enwoma ovo o te jariẹ hẹ. Dai roro epanọ o te jọ nọ eyaa nana i ti rugba: “Mẹ te re ọvọ udhedhẹ kugbe ai, me  ve ti si erao ijihẹ no ẹkwotọ na no, re a sae rria avọ omofọwẹ evaọ udhude na jẹ sae wezẹ ewhawho na.”​—Izik. 34:25.

³⁷ Kọ whọ be jọ iroro ra ruẹ oware yena? Whọ te sai kpohọ ofẹ kpobi evaọ akpọ ọraragha nana ababọ ozọ. Arao ọvuọvo ọ te nwa owhẹ oma ha. Oware ovo u ti ru ozọ mu owhẹ hẹ. Whẹ ọvo whọ te sae nya ruọ eva owhawho na, yọ erru riẹ ọ be were owhẹ oma, who ti tube kiẹzẹ etẹe asohẹrioke gbẹsinẹdẹ, yọ udu u ti bru owhẹ hẹ, keme whọ riẹ nọ whọ te rọwo ze omakọkọ ababọ enwoma!

38. Ẹvẹ who roro nọ o te jọ evaọ okenọ eyaa nọ e rrọ Izikiẹl 28:26 i ti rugba?

³⁸ Eyaa nana i ti rugba re: “A te rria [ẹkwotọ na] avọ omofọwẹ, a vẹ te bọ iwou jẹ kọ egbọ evaene, yọ a te rria avọ omofọwẹ evaọ okenọ mẹ te rọ uye te ahwo kpobi nọ a wariẹ e rai họ nọ a jẹ rehọ ae jijehwẹ; a vẹ te riẹ nọ mẹ họ Jihova Ọghẹnẹ rai.” (Izik. 28:26) Nọ a tẹ raha ewegrẹ Jihova kpobi no, ma te reawere udhedhẹ avọ omofọwẹ evaọ otọakpọ na soso. Nọ ma be rẹrote otọakpọ na, ma te rẹrote omamai gbe iyoyou mai re, ma te bọ emamọ iwou nọ ma te rria, yọ ma te kọ egbọ evaene nọ ma te rẹrote.

39. Fikieme u ro mu owhẹ ẹro nọ eruẹaruẹ Izikiẹl nọ o kere kpahe Aparadase na i ti rugba?

³⁹ Kọ eyaa nana e wọhọ ewezẹ kẹ owhẹ? O tẹ rrọ ere, roro kpahe eware nọ ma rọ ẹro ruẹ no evaọ “oke ẹruẹrẹhọ eware kpobi” nana. Ghele ọkparesuọ ọgaga Setan, a kẹ Jesu ogaga nọ ọ sai ro zihe egagọ efuafo ze evaọ etoke nana nọ ọ mai yoma evaọ ikuigbe ohwo-akpọ na. Kọ onana o gbẹ rrọ imuẹro egaga nọ i dhesẹ nọ eyaa Ọghẹnẹ kpobi nọ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ya na i ti gine rugba?