1, 2. Eme ọ mae rro nọ ọ via evaọ akpọ na, kọ fikieme u gbe ro gbe omai unu hu inọ ahwo-akpọ a rọ ẹro ruẹ e riẹ hẹ?

 O HAE jọnọ whọ jọ uzuazọ evaọ okenọ ikpeware jọ e rọ via evaọ akpọ na, ẹvẹ o hae jọ owhẹ oma? Kọ who roro nọ whọ hae te rọ ẹro ruẹ eware nọ e wha inwene ilogbo itieye na ze? Ẹsejọhọ whọ hae te ruẹ e rai hi. Ẹsibuobu, eware okpẹtu nọ e rẹ via evaọ egọmeti nọ a re gbiku rai fihọ ebe na, ahwo orẹwho na buobu a rẹ jọ etẹe he evaọ okenọ e rọ via. Eware nana buobu i re muhọ evaọ ibrikpẹ, egwa, hayo iwou egọmeti. Ghele na, inwene nọ i re noi ze i re kpomahọ ahwo buobu.

² Kọ ẹvẹ kpahe oware jọ nọ o mae rro nọ o via evaọ akpọ na? Oware yena u kpomahọ ahwo buobu. Ghele na, ahwo-akpọ a rọ ẹro ruẹ e riẹ hẹ. Ma be ta kpahe eromuo Uvie Ọghẹnẹ evaọ obọ odhiwu, koyehọ egọmeti Mesaya nọ a ya eyaa riẹ nọ o te raha akpọ omuomu nana kẹle na. (Se Daniẹl 2:34, 35, 44, 45.) Nọ orọnọ ahwo-akpọ a rọ ẹro ruẹ eromuo Uvie na ha na, kọ u dhesẹ nọ Jihova ọ ko riẹ dhere ahwo-akpọ? Manikọ ọ ruẹrẹ idibo riẹ họ taure oware na o tẹ te via? Joma ruẹ.

3-5. (a) Ono họ “ukọ ọvọriọ” nọ a fodẹ evaọ Malakae 3:1 na? (b) Eme ọ te via taure “ukọ ọvọriọ” na ọ tẹ te ze?

³ No anwae ze, o rrọ ẹjiroro Jihova nọ ọ rẹ ruẹrẹ idibo riẹ họ kẹ eromuo Uvie Mesaya na. Wọhọ oriruo, muẹrohọ eruẹaruẹ nọ e rrọ Malakae 3:1, e ta nọ: “Riri, me [bi] vi ukọ mẹ re ọ ruẹrẹ edhere na kẹ omẹ, ỌNOWO na nọ wha rẹ gwọlọ na ọ vẹ te ze uwou-egagọ-ode riẹ idudhe; ukọ ọvọriọ na nọ ọ were owhai na.”

⁴ Evaọ oke mai na, oke vẹ Jihova ọ rọ ze te kiẹ egagọ idibo riẹ riwi wọhọ epaọ orugba eruẹaruẹ na? Eruẹaruẹ na e ta nọ Jihova avọ “ukọ ọvọriọ” na a te ze. Ono họ ukọ yena. Jesu Kristi, Ovie ọrọ Uvie Mesaya na. (Luk 1:68-73) Ovie nana nọ a ro mu obọ na, ọ te kiẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ otọakpọ riwi je ru ai fo.—1 Pita 4:17.

 ⁵ Ono họ “ukọ” ọsosuọ nọ a fodẹ evaọ Malakae 3:1 na? Ukọ nana ọ te ze oke krẹkri taure Ovie Uvie Mesaya na ọ tẹ te romavia. Ikpe buobu taure ukpe 1914 u te ti te, kọ ohwo jọ “ọ ruẹrẹ edhere na” họ kẹ Ovie Uvie Mesaya na?

6. Amono a ru oware nọ u dhesẹ nọ ae họ “ukọ” nọ ọ kake ruẹrẹ idibo Ọghẹnẹ kpahe kẹ eware nọ e te via?

⁶ Ma te jọ obe nana ruẹ iyo enọ itienana nọ ma be te ta kpahe iruẹru idibo Jihova erọ oke mai na. Ikuigbe nana i dhesẹ nọ evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe-udhusoi avọ 19 na, utu ahwo jọ nọ a bu hu a jariẹ nọ a dhesẹ via nọ ae họ Ileleikristi uzẹme evaọ udevie Ileleikristi erue buobu. A je se utu yena Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol. Charles T. Russell avọ egbẹnya riẹ nọ a jẹ kobaro evaọ utu nana a gine ru oware nọ u dhesẹ nọ ae họ “ukọ” nọ a ruẹaro riẹ na. A jẹ rọ Ebaibol na wuhrẹ idibo Ọghẹnẹ jẹ rọ ere ruẹrẹ ae kpahe kẹ eware nọ e te via evaọ obaro. Joma ta kpahe idhere ene nọ “ukọ” na o ro ru ere.

7, 8. (a) Evaọ etoke ikpe 1800, amono a muhọ edhesẹ vevẹ nọ uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na yọ uwuhrẹ ọrue? (b) Iwuhrẹ erue efa vẹ C. T. Russell avọ egbẹnya riẹ a fere via?

⁷ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol yena a jẹ hai kuomagbe lẹ, romatotọ wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ, rọwo fihọ onọ o rrọ uzẹme, kẹsena a ve kere oware nọ Ebaibol na ọ ta fihọ otọ jẹ rehọ iẹe wuhrẹ amọfa. U kri no nọ ahwo egagọ Kristẹndọm a bi ro wuhrẹ iwuhrẹ erue, obọ egedhọ iwuhrẹ rai buobu i no ze. Wọhọ oriruo, a re wuhrẹ nọ ẹwẹ o re whu hu. Rekọ evaọ etoke ikpe 1800, umutho ahwo jọ nọ a jẹ romatotọ wuhrẹ Ebaibol na a tẹ ruẹ nọ uwuhrẹ yena u no Ebaibol ze he. Henry Grew, George Stetson, gbe George Storrs a kere ebe jẹ kẹ evuẹ sa-sa, ro dhesẹ vevẹ nọ uwuhrẹ yena yọ uwuhrẹ ọrue. a Iruo rai i fiobọhọ kẹ C. T. Russell avọ egbẹnya riẹ gaga.

⁸ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a tẹ te ruẹ nọ iwuhrẹ efa nọ i w’obọ kugbe uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na i vẹ gbe he, yọ iwuhrẹ erue e rrọ re—ejọ rai họ, iwuhrẹ nọ e ta nọ ahwo okiẹrẹe kpobi a ti kpobọ odhiwu gbe nọ Ọghẹnẹ ọ te lahiẹ irumuomu na bẹdẹ bẹdẹ evaọ erae ehẹle. Russell avọ egbẹnya riẹ a dhesẹ vevẹ nọ iwuhrẹ nana yọ iwuhrẹ erue evaọ ebe, emebe evẹvẹ, gbe evuẹ sa-sa nọ a kere fihọ ebe-usi.

9. Ẹvẹ emagazini ọ Zion’s Watch Tower na u ro dhesẹ via nọ Esanerọvo na yọ uwuhrẹ ọrue?

⁹ Uwuhrẹ ọrue ofa nọ ahwo buobu a jẹ rehọ nọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol a fere via họ, uwuhrẹ Esanerọvo na. Evaọ ukpe 1887, emagazini ọ Zion’s Watch Tower o ta nọ: “Ikereakere na i dhesẹ vevẹ nọ Jihova avọ Olori mai Jesu a rrọ omọvo na ha, Jihova yọ Ọsẹ, Jesu kọ ọmọ riẹ.” Emagazini na ọ tẹ jẹ ta nọ, “u gbunu gaga epanọ ahwo buobu a rọ rọwo uwuhrẹ Esanerọvo na, inọ Eghẹnẹ esa e rrọ ọvo yọ evaọ oke ovona Ọghẹnẹ ọvo na ọ tẹ jẹ rrọ esa. Onana u dhesẹ vevẹ  nọ egagọ Kristẹndọm i gine kie ruọ owezẹ udidi nọ ọwegrẹ na ọ be rehọ iwuhrẹ erue gba ae ifi na.”

10. Ẹvẹ emagazini ọ Zion’s Watch Tower na u ro dhesẹ nọ 1914 o te jọ ukpe oka?

¹⁰ Wọhọ epanọ odẹ emagazini na Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence u dhesẹ, o jẹ mae ta kpahe eruẹaruẹ nọ i kpomahọ ọzino Kristi. Otu nọ a rọ ẹzi wholo nọ a je kere emagazini nana a ruẹ nọ eruẹaruẹ Daniẹl kpahe ‘oke ihrẹ’ na u w’obọ kugbe oke nọ ẹjiroro Ọghẹnẹ kpahe Uvie Mesaya na u ti ro rugba. Anwọ etoke ikpe 1870 a ro muhọ ẹta nọ 1914 họ ukpe nọ oke ihrẹ na u ti ro kuhọ. (Dan. 4:25; Luk 21:24) Dede nọ inievo mai evaọ oke yena a nwane riẹ eware kpobi nọ e te via evaọ ukpe 1914 hi, a je whowho oware nọ a riẹ kẹ akpọ-soso, yọ oware nọ u no rie ze u te oke mai na.

11, 12. (a) Amono Brọda Russell ọ kẹ ujiro rọkẹ uzẹme na nọ a jẹ kiẹ via na? (b) Taure ukpe 1914 u te ti te, ẹvẹ iruo nọ Russell avọ egbẹnya riẹ a ru i fiobọhọ te?

¹¹ Russell hayo ohwo ọvo evaọ usu egbẹnya riẹ na o je bru omorro ho inọ ẹgba obọrai a rọ kiẹ uzẹme na via. Russell ọ tubẹ ta nọ iruo ahwo jọ erọ oke nọ u kpemu i fiobọhọ kẹ ae re. Maero na, ọ rọ ujiro nọ o mae rro kẹ Jihova  Ọghẹnẹ, ọnọ o bi wuhrẹ idibo riẹ eware nọ u fo nọ a rẹ riẹ evaọ oke nọ u fo nọ a rẹ rọ riẹ ae. Avro ọ riẹ hẹ, Jihova o fiobọhọ kẹ Russell avọ egbẹnya riẹ nọ a sae rọ hẹriẹ uzẹme no ọrue. Nọ oke o be nyaharo na, ohẹriẹ nọ o rrọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na avọ ichọche Kristẹndọm u te je dhesẹ oma via vevẹ.

¹² Taure ukpe 1914 u te ti te, iruo nọ ezae nana nọ i wo ẹrọwọ na a ru re uzẹme na o sae romavia, a rẹ ruẹ unu gbiku riẹ hẹ. Emagazini ọ The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence ọrọ Akpegbọvo 1, 1917 o ta nọ: “Ozọ nọ o jọ ahwo buobu udu vẹre fiki iwuhrẹ ethọthọ o gbẹ rrọ họ, iwuhrẹ wọhọ erae ehẹle gbe itieye na efa . . . Ame Uzẹme na nọ o bi hwẹ ze anwọ ikpe udhuvẹ nọ e vrẹ o bi dhe ebuebu nẹnẹ, yọ uzẹme na o te rọ enẹ vọ akpọ na soso; ewegrẹ e tẹ make gwọlọ whaha onana o te wọhọ ẹsenọ a be rehọ uwhere otuwou where ame abade zihe re o seba esu.”

13, 14. (a) Ẹvẹ “ukọ” na ọ rọ ruẹrẹ edhere na họ kẹ Ovie na, Jesu Kristi? (b) Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi inievo mai nọ e rria evaọ ikpe udhusoi nọ ikpemu na?

¹³ Kọ who roro nọ ahwo a hae te ruẹrẹ oma kpahe kẹ emuhọ ọzino Kristi a gbẹ hae riẹ ohẹriẹ nọ o rrọ Jihova avọ Ọmọ riẹ Jesu hu? Vievie. Yọ ohwo ọvo ọ hae te ruẹrẹ oma kpahe gbe he o hae jọnọ a rọwo nọ ohwo-akpọ kpobi o wo uzuazọ nọ u re whu hu wọhọ epanọ o rrọ kẹ umutho ilele Jesu nọ a rọ ẹzi wholo na; yọ a hae te ruẹrẹ oma kpahe gbe he o hae jọnọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ te lahiẹ ahwo bẹdẹ bẹdẹ evaọ erae ehẹle. Ababọ avro, “ukọ” na ọ ginẹ ruẹrẹ edhere na họ kẹ Ovie na, Jesu Kristi.

¹⁴ Kọ ẹvẹ kpahe omai nẹnẹ? Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi inievo mai nọ e rria evaọ ikpe udhusoi nọ i kpemu na? O gwọlọ nọ ma rẹ romatotọ se Ebaibol na kẹse kẹse re. (Jọn 17:3) Evaọ akpọ nana nọ ahwo a be jọ dhẹ lele efe yọ a be daezọ ẹme Ọghẹnẹ hẹ na, joma gbẹ hae rọ ẹme Ọghẹnẹ kuọ omamai okekpobi.—Se 1 Timoti 4:15.

15. Eme Emọ-Uwuhrẹ ­Ebaibol na a rọ ẹmẹrera vuhu mu? (Rri oruvẹ-obotọ na re.)

¹⁵ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a wuhrẹ nọ u wuzou gaga re a siomano ichọche Kristẹndọm. Evaọ ukpe 1879, emagazini ọ Uwou-Eroro na o ta kpahe “ichọche Babilọn.” Kọ ipopu a jẹ ta kpahe na? Kọ ichọche Kathọlik? Ichọche Protẹstant a je wuhrẹ ikpe buobu inọ ipopu gbe ichọche Kathọlik họ Babilọn nọ a fodẹ evaọ eruẹaruẹ Ebaibol yena. Rekọ, Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol a tẹ te rọ ẹmẹrera vuhumu nọ ichọche Kristẹndọm kpobi họ “Babilọn” na. Fikieme? Fikinọ ichọche Kristẹndọm kpobi a bi wuhrẹ iwuhrẹ erue evona, wọhọ enọ ma jọ obehru fodẹ na. b Nọ oke o be nyaharo na, ebe mai i te bi dhesẹ vevẹ oware nọ u fo nọ ahwo evezi nọ e rrọ ichọche Kristẹndọm a re ru.

16, 17. (a) Ẹvẹ Uko avọ III orọ obe na Millennial Dawn gbe emagazini Zion’s Watch Tower o rọ tuduhọ ahwo awọ nọ a siomano egagọ erue? (b) Kọ inoma vẹ ahwo a je gu? (Rri ẹme oruvẹ-obotọ na.)

 ¹⁶ Wọhọ oriruo, evaọ ukpe 1891, Uko avọ III ọrọ obe na Millennial Dawn o ta nọ Ọghẹnẹ ọ siọ Babilọn oke mai nana, inọ: “Ichọche Kristẹndọm kpobi, t’ọkọ t’oni, a se rai.” Obe na o ta re nọ, jọ ahwo kpobi “nọ a rọwo kugbe iwuhrẹ gbe iruẹru rai hi a hẹriẹ oma no ai no.”

¹⁷ Evaọ amara Ọvo ọrọ ukpe 1900, emagazini ọ Uwou-Eroro na o rehọ ohrẹ kẹ ohwo kpobi nọ odẹ riẹ o gbẹ rrọ ichọche Kristẹndọm, enọ i bi gu inoma oware nọ o soriẹ nọ a gbẹ rọ daji inọ: “Abọ uzẹme na mẹ rrọ, ọthobọ me bi ro kuomagbe ahwo egagọ efa.” Emagazini na ọ nọ ahwo otiọnana nọ: “Kọ o gba re owọ jọ o jọ egagọ uzẹme re owọ odekọ o jọ Babilọn? Kọ oghẹrẹ ẹmeoyo nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ . . . nọ o rẹ were iẹe ona? Vievie. Nọ ohwo o te kuomagbe ichọche, yọ ọ reọvọ kugbei no, onọ o gwọlọ nọ o re ru oware kpobi nọ a be jọ ichọche na ru bẹsenọ . . . ọ rẹ ta hayo dhesẹ via vevẹ nọ ọ gbẹ rrọ omọvo ichọche na ha.” Nọ oke o be nyaharo na, Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a te ti kru ẹme yena gaga. c O tẹ gwọlọ nọ idibo Jihova a re siomano egagọ erue kpobi riẹriẹriẹ.

18. Fikieme o rọ gwọlọ nọ ahwo a dhẹ no Babilọn Ologbo na?

¹⁸ O gbẹ hae jọnọ a jẹ kẹ unuovẹvẹ na kẹse kẹse inọ a dhẹ no Babilọn Ologbo na ha, kọ Kristi nọ a ro mu Ovie na ọ hae te ruẹ utu ahwo nọ a rọ ẹzi wholo nọ a ruẹrẹ oma kpahe evaọ otọakpọ? Ijo, keme Ileleikristi nọ i siomano Babilọn riẹriẹriẹ ọvo họ enọ e rẹ sae “rehọ ẹzi gbe uzẹme” gọ Jihova. (Jọn 4:24) Kọ ma gba riẹ mu re inọ ma rẹ kẹnoma kẹ egagọ erue? Joma hai ru lele ujaje nana ẹsikpobi inọ: “Wha no eva riẹ no, ahwo mẹ.”—Se Eviavia 18:4.

19, 20. Ẹvẹ emagazini Uwou-Eroro na o rọ tuduhọ idibo Ọghẹnẹ awọ nọ a hai kuomagbe kẹ egagọ?

¹⁹ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a wuhrẹ nọ u fo re ibe eg’Ọghẹnẹ a hai kuomagbe kẹ egagọ evaọ okekpobi nọ o tẹ lọhọ. Orọnikọ uvi Ileleikristi a re siomano egagọ erue ọvo ho. O gwọlọ nọ a re kuomagbe egagọ uzẹme re. N’otọ avọ otọ ze, Uwou-Eroro Na o be tuduhọ enọ i bi sei kpobi awọ inọ a hai kuomagbe kẹ egagọ. Wọhọ oriruo, evaọ amara Ahrẹ ọrọ ukpe 1880, Brọda Russell ọ ta kpahe eria sa-sa nọ o kpohọ nyae kẹ ovuẹ inọ, omakugbe yena o kẹ ahwo kpobi nọ a jariẹ uduotahawọ gaga. Kẹsena ọ tẹ tuduhọ ahwo nọ a bi se ebe mai awọ inọ a hai kere ze kpahe ẹnyaharo nọ a bi wo evaọ omakugbe rai, je fibae nọ a te hai kere iyẹrẹ nana jọ fihọ emagazini mai. Fikieme? Ọ ta nọ: “Re mai kpobi ma riẹ . . . epanọ Olori na ọ be ghale owhẹ; re ma jẹ riẹ sọ whọ be hai kuomagbe ahwo nọ wha gbe wo orọwọ ovona.”

²⁰ Evaọ ukpe 1882, uzoẹme na “Assembling Together” (Omakugbe Ovo) o romavia evaọ Uwou-Eroro na. A jọ  uzoẹme na tuduhọ Ileleikristi awọ nọ a hai kpohọ iwuhrẹ ẹsikpobi “re a wo ọbọga gbe uduotahawọ.” A te je fibae nọ: “Onana o roja dede nọ ahwo nọ a riobe a riẹ hẹ. Jọ ohwo kpobi ọ wha Ebaibol, obe, gbe ugbẹ riẹ lele oma, re ọ nyaze ti wuhrẹ nọ a te rọ eria ikere na sa-sa wawo ohwohwo na, . . . utho nọ ọ rẹ sai wuhrẹ kpobi. Wha rẹ salọ uzoẹme jọ; wha vẹ lẹ kẹ obufihọ ẹzi ọfuafo na re wha wo otoriẹ; kẹsena wha ve se, roro didi, jẹ rọ eria Ikereakere jọ wawọ eria efa, wha ve ti duku uzẹme na.”

21. Didi oriruo ukoko nọ o jọ obọ Allegheny, Penn­sylvania, u fihotọ kpahe omakugbe kẹ iwuhrẹ gbe ẹruorote ibe Ileleikristi?

²¹ Oria nọ u wuzou iruẹru Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na o jọ obọ Allegheny, Pennsylvania, evaọ America. Inievo nọ e jọ obei a fi emamọ oriruo họ otọ nọ a jẹ hai ro kuomagbe wọhọ epanọ o rrọ obe Ahwo Hibru 10:24, 25. (Sei.) Oniọvo jọ nọ ọ kpako no nọ a re se Charles Capen ọ kareghẹhọ epanọ ọ jẹ hai ro kpohọ iwuhrẹ yena evaọ okenọ ọ jọ uzoge. O kere nọ: “Mẹ kareghẹhọ oria Ebaibol jọ nọ a rọ ọda kere fihọ ugbẹhẹ ọgwa okokohọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na  oke yena. O ta nọ, ‘Ọvo họ Olori rai, ọye họ Kristi, whai kpobi inievo.’ Mẹ jẹ hai roro kpahe ẹme yena ẹsikpobi, inọ ohwo ọvo o wuzou vi ọdekọ họ evaọ udevie idibo Jihova.” (Mat. 23:8) Brọda Capen ọ tẹ jẹ kareghẹhọ epanọ iwuhrẹ na e jẹ hae kẹ erere te, ọbọga nọ a jẹ hai wo, gbe oghẹrẹ nọ Brọda Russell ọ jẹ hae romatotọ rọ uduotahawọ kẹ omomọvo evaọ ukoko na.

22. Eme ahwo nọ a wo ẹrọwọ a ru nọ a tuduhọ ae awọ inọ a hai kpohọ iwuhrẹ ẹsikpobi, kọ eme ma rẹ sai wuhrẹ no oyena ze?

²² Ahwo nọ a wo ẹrọwọ a lele oriruo nana je ru lele uthubro nọ a kẹ rai. Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a rọ ikoko mu evaọ eria efa, wọhọ Ohio gbe Michigan, kẹsena a te je ro mu evaọ eria sa-sa obọ North America gbe erẹwho efa. Dai roro onana: Kọ ahwo nọ a wo ẹrọwọ a hae te ginẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ọzino Kristi a gbẹ hai wuhrẹ ai inọ a hai kuomagbe kẹ egagọ ẹsikpobi wọhọ epanọ Ebaibol ọ ta ha? Kaka. Kọ ẹvẹ kpahe omai nẹnẹ? O gwọlọ nọ ma rẹ gbaemu inọ ma re kpohọ iwuhrẹ ukoko ẹsikpobi, re ma rọ uvẹ kpobi kuomagbe inievo mai kẹ egagọ jẹ bọ ohwohwo ga.

23. Ẹvẹ Uwou-Eroro na u ro dhesẹ vevẹ nọ inievo nọ a rọ ẹzi wholo na kpobi a rẹ nyae ta usiuwoma na?

²³ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a wuhrẹ nọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na kpobi a rẹ ta usiuwoma na. Evaọ ukpe 1885, Uwou-Eroro na o ta nọ: “Ajọ o thọrọ omai ẹro ho inọ ohwo kpobi nọ a rọ ẹzi wholo, a rọ ẹzi na wholo iei re ọ ta usiuwoma na (Aiz. 61:1), a se rie ziọ iruo odibọgba na.” Uzoẹme jọ evaọ Uwou-Eroro ọ 1888 o tuduhọ ahwo awọ inọ:  “Ma riẹ iruo nọ a kẹ omai . . . ma tẹ siọ iruo na ba je gu unoma, kiyọ mai yọ idibo nọ e be moyẹlẹ, yọ ma bi dhesẹ nọ ma te kẹ obọdẹ iruo nọ a kẹ omai na ha.”

24, 25. (a) Eme ọfa Brọda Russell avọ egbẹnya riẹ a ru, u te no uduotahawọ nọ a jẹ kẹ ahwo inọ a ta usiuwoma no? (b) Eme ọgbaẹmo-aro jọ ọ ta kpahe iruo usiuwoma ota riẹ evaọ oke nọ imoto i ri bu tere he?

²⁴ Orọnikọ Brọda Russell avọ egbẹnya riẹ a jẹ tuduhọ ahwo awọ nọ a ta usiuwoma na ọvo ho. A je kere ebe-evẹvẹ nọ a jẹ hai se Bible Students’ Tracts (Ebe-Evẹvẹ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol), onọ a se uwhremu na Old Theology Quarterly (Iwuhrẹ Ọghẹnẹ Erọ Oke Anwae nọ A bi Kere Isiane Ẹgbukpe). A jẹ hae rọ emebe nana kẹ ahwo nọ a je se Uwou-Eroro mai re a ghale kẹ amọfa ọvọvẹ.

²⁵ A je se inievo nọ e jẹ hae ta usiuwoma na ẹsikpobi egbaẹmo-aro. Brọda Charles Capen nọ ma fodẹ ẹsiẹ na ọ jọ omọvo rai jọ. Ọ ta nọ: “Emapo nọ utu jọ nọ u bi ruiruo kẹ egọmeti America o drọ o jẹ hae kpọ omẹ okenọ mẹ jẹ ta usiuwoma evaọ ẹkwotọ Pennsylvania. Emapo nana i dhesẹ idhere nọ e rrọ ẹkwotọ na soso, onọ u ru rie lọhọ nọ mẹ jẹ sae rọ rehọ owọ nya te eria sa-sa. Ẹsejọ nọ mẹ tẹ nya edẹ esa no evaọ ẹkwotọ na re mẹ rehọ edẹ ahwo nọ a gwọlọ ebe ọ Studies in the Scriptures na, mẹ vẹ haya anyenya gbe akẹkẹ nọ mẹ rẹ rọ wha ebe na se ahwo na. Nọ oke u te kpo no, ẹsibuobu mẹ rẹ wezẹ iwou ewhẹrẹ asohẹrioke. Oke yena imoto e jariẹ tere he.”

26. (a) Fikieme u ro fo nọ idibo Ọghẹnẹ a rẹ ta usiuwoma na re a sae ruẹrẹ oma kpahe kẹ esuo Kristi? (b) Enọ vẹ u fo nọ ma rẹ nọ omamai?

²⁶ Re a sae ta usiuwoma evaọ oke yena, o gwọlọ udu gbe ajọwha gaga. Kọ uvi Ileleikristi a hae te ruẹrẹ oma kpahe kẹ esuo Kristi ogbẹrọnọ a wuhrẹ ai inọ u wuzou gaga re a ta usiuwoma ha? Ijo. Usiuwoma ota na u wuzou gaga keme o te jọ obọdẹ oka jọ orọ ọzino Kristi. (Mat. 24:14) Usiuwoma ota na nọ u re siwi uzuazọ họ iruo nọ u fo nọ idibo Ọghẹnẹ a rẹ rọ karo. U fo nọ ma rẹ nọ omamai nọ: ‘Kọ mẹ be rọ iruo usiuwoma ota na karo? Kọ me bi gbobọnẹ eware jọ re mẹ sai wo obọ ziezi evaọ iruo na?’

27, 28. Eme Jọn ukọ na ọ ruẹ evaọ eruẹaruẹ, kọ eme Setan avọ idhivẹri riẹ a ru nọ a rọ Uvie na mu no?

²⁷ Ukpe 1914 na u te ti te. Wọhọ epanọ ma ta evaọ obọ emuhọ uzoẹme nana, ohwo-akpọ ọvuọvo ọ rọ ẹro ruẹ eware urirẹ nọ e jọ obọ odhiwu via na ha. Rekọ, Jọn ukọ na ọ jọ eruẹaruẹ ruẹ eka sa-sa nọ a ro dhesẹ eware nọ e via na. Dai roro iei: Jọn ọ ruẹ “oware oka ulogbo jọ” evaọ obọ odhiwu. Ukoko Ọghẹnẹ evaọ obọ odhiwu, onọ a se “aye” Ọghẹnẹ o dihọ, o te yẹ ọmọzae. Eruẹaruẹ na e ta nọ kẹle na ọmọzae nọ a yẹ na “ọ te rehọ ọkpọ ayọno su erẹwho na kpobi.” Rekọ nọ a yẹ ọmọ na no, “a tẹ nwane wọ ọmọ na bru Ọghẹnẹ evaọ obọ agbara-uvie riẹ.” Urru oruarua jọ evaọ obọ odhiwu o tẹ ta nọ: “Esiwo o no obọ Ọghẹnẹ mai ze no,  o dhesẹ ogaga riẹ via no, a rehọ Uvie Ọghẹnẹ mai mu no, yọ Kristi riẹ o wo udu-esuo no.”—Evia. 12:1, 5, 10.

²⁸ Avro ọ riẹ hẹ, Uvie Mesaya na nọ a ro mu no oye Jọn ọ ruẹ na. Oyena o jọ oware urirẹ, rekọ orọnọ ohwo kpobi o were he. Setan avọ idhivẹri riẹ a fi ẹmo kugbe ikọ-odhiwu nọ i wo ẹrọwọ, enọ e be romakpotọ kẹ esuo Maekẹl hayo Kristi. Eme o no rie ze? Ebaibol na ọ ta nọ: “A te gele araomuomu idudu ologbo na fihọ otọ, araomuomu anwae na, ọnọ a re se Ẹdhọ gbe Setan na, nọ o bi su akpọ na soso thọ; a gele i rie fihọ otọakpọ, yọ a gele ikọ-odhiwu riẹ lele iei.”—Evia. 12:7, 9.

29, 30. Nọ a rọ Uvie Mesaya na mu no, ẹvẹ eware i ro nwene (a) evaọ otọakpọ? (b) evaọ obọ odhiwu?

²⁹ Ikpe buobu taure 1914 o te ti te, Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a ta nọ eware okpẹtu i ti muhọ ẹvia ukpe yena. Oghẹrẹ nọ eware nọ a ta na i ro rugba, u gbe rai unu gaga. Setan o te muọ ebẹbẹ ilogbo họ ẹwha se ahwo-akpọ, wọhọ epanọ eruẹaruẹ Jọn na i dhesẹ, inọ: “Uye u te otọakpọ gbe abade no, keme Ẹdhọ o bru owhai ze no, o wo ofu ọgaga keme ọ riẹ nọ omoke kakao o wo.” (Evia. 12:12) Ẹmo akpọ ọsosuọ o duwu lahwe evaọ ukpe 1914, yọ ukpe nana a ro mu oka ọzino Kristi nọ a ro mu Ovie no họ ẹruẹ evaọ akpọ-soso. Onana o kẹ imuẹro nọ “oke urere” uyere-akpọ nana u muhọ no.—2 Tim. 3:1.

³⁰ Rekọ oghọghọ o jọ obọ odhiwu. A le Setan avọ idhivẹri riẹ kpobi no obọ odhiwu riẹriẹriẹ. Eruẹaruẹ Jọn e ta re nọ: “Fiki onana, wha ghọghọ whai idhiwu gbe enọ e be rria ae eva!” (Evia. 12:12) Nọ orọnọ a le Ẹdhọ no odhiwu no jẹ rọ Jesu mu Ovie no na, Uvie Mesaya na o ruẹrẹ oma kpahe no epanọ u ti ro ru oware jọ evaọ udevie idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ otọakpọ. Eme u ti ru? Wọhọ epanọ ma ta evaọ emuhọ uzou nana, Kristi nọ ọ rrọ “ukọ ọvọriọ na” ọ te kaki ru idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ otọakpọ na fo. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

31. Eme Malakae ọ ruẹaro riẹ kpahe etoke nọ a ti ro ru idibo Ọghẹnẹ fo na, kọ ẹvẹ eruẹaruẹ yena i ro muhọ erugba? (Rri oruvẹ-obotọ na re.)

³¹ Malakae ọ ruẹaro nọ orufuọ na ọ te jọ oware olọlọhọ họ. O kere nọ: ‘Ono ọ rẹ sae rria eva edẹ ẹtha riẹ, hayo ono ọ rẹ sai mudhe nọ ọ te rehọ oma via? “Keme ọ wọhọ erae orufuọ gbe odha ọfọrọ-ehọ.”’ (Mal. 3:2) Ere o ginẹ via. Evaọ emuhọ ukpe 1914, idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ otọakpọ a rẹriẹ ovao dhe edawọ gbe ebẹbẹ ilogbo sa-sa. Evaọ etoke Ẹmo Akpọ I, Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na buobu a rioja ukpokpoma sa-sa jẹ ruẹ uye evaọ uwou-odi. d

32. Nọ ukpe 1916 o vrẹ no, ẹbẹbẹ vẹ o duwu lahwe evaọ udevie idibo Ọghẹnẹ?

³² Ẹbẹbẹ o duwu lahwe evaọ udevie inievo na re nọ o wha ẹvohẹ fihọ ukoko na. Brọda Russell o whu evaọ ukpe 1916, nọ ọ jọ ikpe 64, yọ onana o jọ oware nọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na buobu a rẹro riẹ vievie he. Nọ o whu no, uruemu  otujọ u te dhesẹ via nọ a je rri rie kpehru ga hrọ. Dede nọ Brọda Russell ọ gwọlọ oghẹrẹ orro yena ha, enwenọ ẹgọ ahwo jọ a jẹ gwọlọ gọe dede. Ibuobu i roro nọ a gbẹ te sae kiẹ iwuhrẹ uzẹme na via ha nọ o whu no na, yọ otujọ a gbẹ jẹ rọwo w’obọ evaọ iruẹru nọ e rẹ sae lẹliẹ ukoko na nyaharo ho. Onana o tẹ whae ze nọ ikọ erue i ro duwu lahwe evaọ udevie inievo na nọ u fi ohẹriẹ họ ukoko na.

33. Ẹvẹ irẹro nọ i rugba ha o rọ jọ odawọ kẹ idibo Ọghẹnẹ?

³³ Eware nọ e nya epanọ a je rẹro rai hi o jọ odawọ ofa. Dede nọ Uwou-Eroro na o ta vevẹ nọ 1914 o te jọ ukpe nọ Etoke Egedhọ u ti ro kuhọ, inievo na a wo otoriẹ oware nọ o te via evaọ ukpe yena ha. (Luk 21:24) A je roro nọ 1914 Kristi ọ te rọ rehọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na kpobọ odhiwu, re a lele iei su. Oyena o via ha. Evaọ ubrobọ urere ukpe 1917, Uwou-Eroro na o ta nọ etoke ivuẹvu nọ o te rehọ ikpe 40 na o ti kuhọ evaọ etoke okpakpọ ọrọ ukpe 1918. Rekọ iruo usiuwoma ota na i kuhọ ukpe yena ha. E gbẹ jẹ nyaharo nọ oke yena o vrẹ no. Uwou-Eroro na o ta nọ oke ivuẹvu na u gine kuhọ no, rekọ oke isogẹ o gbẹ rrọ. Dede na, ahwo buobu a siọ Jihova ba ẹgọ fiki irẹro rai nọ i rugba ha.

34. Odawọ ulogbo vẹ o romavia evaọ 1918, kọ fikieme Kristẹndọm a ro roro nọ ukpẹ idibo Ọghẹnẹ u fu no?

³⁴ Odawọ ulogbo jọ o romavia evaọ ukpe 1918. A mu J. F. Rutherford nọ ọ rehọ ẹta C. T. Russell gbe inievo ihrẹ efa nọ e jẹ kobaro evaọ iruẹru idibo Ọghẹnẹ. A mu rai ekueku fihọ uwou-odi obọ Atlanta, Georgia, evaọ America, yọ okọto o ta nọ a te jọ etẹe ikpe buobu. Evaọ etoke jọ soso, o tẹ wọhọ nọ a furie ukpẹ idibo Ọghẹnẹ no. Onana u ru eva were ilorida Kristẹndọm buobu. A je roro nọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na nọ e be jọ ae wẹ hẹ na a ti gbe kpokpo ai hi, keme a mu ahwo nọ a wuzou rai fihọ uwou-odi no, iruo rai evaọ obọ Brooklyn i brudhe no, yọ a be wọso iruo usiuwoma ota rai evaọ America gbe Europe. Evaọ eriwo rai, Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a “whu” no. (Evia. 11:3, 7-10) Rekọ, a roro thọ gaga.

35. Fikieme Jesu ọ rọ kuvẹ re idibo riẹ a ruẹ uye, kọ eme o ru ro fiobọhọ kẹ ae?

³⁵ Ewegrẹ na a riẹ hẹ inọ Jesu ọ kuvẹ re ilele riẹ a ruẹ uye ebẹbẹ nana keme Jihova ọ jọ “ọwozẹ gbe ọnọ o re ru Siliva fua” evaọ udevie idibo riẹ oke yena. (Mal. 3:3) Jihova avọ Jesu a riẹ nọ otu nọ i wo ẹrọwọ na a ti thihakọ edawọ na, onọ u ti ru ai jọ fuafo, a ve ti te ziezi kẹ iruo Ovie na. No umuo emuhọ ukpe 1919 vrẹ, ahwo kpobi a tẹ ruẹ nọ Jihova ọ rọ ẹzi riẹ ru oware nọ ewegrẹ a roro nọ o rẹ sae via vievie he. Idibo Ọghẹnẹ nọ i wo ẹrọwọ na a wariẹ va via. (Evia. 11:11) O rrọ vevẹ inọ evaọ oke yena, Jesu o ru abọ ologbo jọ ọrọ oka edẹ urere na gba. Ọ rehọ “ọrigbo nọ a re fievahọ  nọ o wo areghẹ” mu, koyehọ umutho inievo-emezae evaọ usu enọ a rọ ẹzi wholo na nọ e te kobaro evaọ udevie idibo Ọghẹnẹ ẹkwoma ẹme Ọghẹnẹ nọ a te rọ ko ae evaọ ẹruoke.—Mat. 24:45-47.

36. Eme ọ via nọ u dhesẹ nọ idibo Ọghẹnẹ a wariẹ muhọ ẹvavia no?

³⁶ A siobọno Brọda Rutherford avọ egbẹnya riẹ evaọ edẹ 26 Asa, ukpe 1919. O raha oke he, a te ru ọruẹrẹfihotọ ọrọ okokohọ ubrotọ evaọ amara Azie ukpe yena. A tẹ ma omaa epanọ a re ro muọ emagazini ọfa họ ekere, onọ a se The Golden Age. Emagazini nana nọ a muhọ ekere kugbe Uwou-Eroro Na, a ru rie re a hae rehọ iẹe kẹ ahwo evaọ usiuwoma. e Ukpe yena a ro muọ Bulletin họ ekere, onọ ma bi se obe ewuhrẹ Uzuazọ Oleleikristi gbe Usiuwoma Ota Mai enẹna. No anwọ oke nọ a ro mu ei họ ekere ze, u bi fiobọhọ gaga evaọ usiuwoma ota na. Avro ọ riẹ hẹ, no umuo 1919 ze, usiuwoma ota n’uwou ruọ uwou na u te zihe ruọ abọ odibọgba mai nọ o wuzou gaga.

37. Nọ ukpe 1919 o vrẹ no, ẹvẹ otujọ a ro dhesẹ nọ a siomano Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na no?

³⁷ Iruo usiuwoma ota n’uwou ruọ uwou na u gbe je ru idibo Kristi fo keme otu nọ i wo omorro a rọwo nọ a re ru  iruo nana ha. Otu nana a tẹ hẹriẹ oma no Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na. Nọ ukpe 1919 o vrẹ no, otujọ nọ i siomano inievo na a tẹ be ta inievo na raha, kere eware iyoma kpahe ae, je tube kuomagbe ahwo nọ a jẹ wọso idibo Jihova.

38. Eme obokparọ gbe ẹnyaharo nọ ilele Jesu a wo no evaọ otọakpọ u dhesẹ kẹ omai?

³⁸ Ghelọ ọwọsuọ nana kpobi, ilele Jesu nọ e rrọ otọakpọ a gbe je wo ẹnyaharo evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Obokparọ gbe ẹnyaharo nọ a wo no anwọ oke yena ze o kẹ imuẹro nọ Uvie Ọghẹnẹ u gine muhọ esuo no. Obufihọ nọ Ọghẹnẹ ọ be rọ ẹkwoma Ọmọ riẹ gbe Uvie riẹ kẹ ae, oyejabọ nọ ahwo-akpọ gheghe nana nọ a bu tere he na a be sai ro wo ẹnyaharo dede nọ Setan avọ akpọ omuomu riẹ a be wọso ae.—Se Aizaya 54:17.

39, 40. (a) What are some Eware jọ vẹ ma te ruẹ evaọ obe nana? (b) Irere vẹ who ti wo no obe nana ze?

³⁹ Evaọ izoẹme nọ e rrọ aro na, ma te ta kpahe eware nọ Uvie Ọghẹnẹ u ru no evaọ otọakpọ anwọ ikpe udhusoi nọ a rọ rehọ iẹe mu no evaọ obọ odhiwu na. Abọ ọvuọvo ọrọ obe nana o te ta kpahe oware jọ nọ Uvie na u bi ru evaọ otọakpọ na. Uzoẹme ọvuọvo u wo ẹkpẹti nọ u ti fiobọhọ kẹ omai omomọvo riẹ epanọ Uvie na u mu omai ẹro te. Evaọ izoẹme urere obe na, ma te ta kpahe eware nọ ma rẹro rai nọ Uvie na u ti ru kẹle na okenọ o te raha ahwo omuomu jẹ rọ aparadase ziọ otọakpọ. Irere vẹ who ti wo nọ who ti wuhrẹ obe nana?

⁴⁰ Setan ọ gwọlọ whrehe ẹrọwọ nọ who wo kpahe Uvie Ọghẹnẹ. Rekọ Jihova ọ gwọlọ bọ ẹrọwọ ra ga re o sae thọ owhẹ, re who je dikihẹ ga evaọ egagọ riẹ. (Ẹf. 6:16) Fikiere ma tuduhọ owhẹ awọ nọ whọ lẹ jẹ romatotọ wuhrẹ obe nana. Hae nọ omara nọ, ‘Kọ Uvie Ọghẹnẹ u gine mu omẹ ẹro?’ Epanọ u mu owhẹ ẹro te, ere who ti kru ẹrọwọ ra te, je wo ajọwha kẹ iruo Uvie na te. Kẹsena whọ vẹ te jariẹ evaọ okenọ Uvie Ọghẹnẹ u ti ro su ahwo-akpọ kpobi.