1, 2. (a) Uzi vẹ ilele Jesu a be daoma ru lele rite inẹnẹ? (b) Ẹvẹ ewegrẹ a rọ daoma re a voro omai no akpọ na, kọ eme ono rie ze no?

 JESU o dikihẹ aro Pailet, obruoziẹ orẹwho Ju nọ ọ mae ga evaọ oke yena je gu ẹkẹ-unu riẹ, yọ ọ ta ẹme jọ nọ ilele riẹ a gbe bi ru lele rite inẹnẹ. Ọ ta nọ: “Uvie mẹ u wo obọ kugbe akpọ nana ha. Uvie mẹ o hai wo obọ kugbe akpọ nana, idibo mẹ a hae te họre re a siọ omẹ ba ẹrọkẹ ahwo Ju. Rekọ Uvie mẹ o rrọ orọ akpọ nana ha.” (Jọn 18:36) Dede nọ Pailet o bruoziẹ uwhu kpe Jesu, obokparọ na o tọ họ, keme o raha oke he re a tẹ kpare Jesu no uwhu ze. Ere ọvona Eba Rom a jẹ daoma re a kpe ilele Jesu kpobi no, rekọ a kparobọ họ. Ilele na a ruabọhọ usiuwoma na bẹsenọ a rọ tae nya akpọ na soso duwu evaọ oke yena.—Kọl. 1:23.

² Anwẹnọ Uvie Ọghẹnẹ u ro muhọ esuo evaọ 1914, egọmeti nọ e mae ga kpaobọ a be gwọlọ si idibo Ọghẹnẹ no riẹriẹriẹ. Rekọ ọvuọvo rai ọ re sae kparobọ họ. Otu egọmeti sa-sa a daoma bẹ no re ma kuomagbe ai nọ a te wo ẹme kugbe amọfa hayo erẹwho efa. Oghẹrẹ kpobi nọ a daoma te kẹhẹ, a sai ru omai kuomagbe ae re a rọ ere hẹriẹ omai hi. Nẹnẹ, ahwo nọ a rrọ abọ Uvie Ọghẹnẹ a rrọ enwenọ orẹwho kpobi. O make rrọ ere na, ma wo okugbe inievo akpọ-soso, yọ ma rrọ abọ ọvo ho evaọ isuẹsu akpọ na. Okugbe mai o kẹ imuẹro nọ Uvie Ọghẹnẹ u bi su, u te je dhesẹ nọ Jesu Kristi nọ ọ rrọ Ovie Uvie na ọ be kpọ, thọ, wuhrẹ ilele riẹ je ru ai fo. Joma ta kpahe oghẹrẹ nọ Jesu o bi ro ru ere, gbe edhọ ekọto jọ nọ o fiobọhọ kẹ omai rease rai no, nọ ma “wo obọ kugbe akpọ na ha” na.—Jọn 17:14.

3, 4. (a) Eme ọ via nọ a nwane rọ Uvie na mu no? (b) Kọ idibo Ọghẹnẹ a wo otoriẹ oware nọ o gwọlọ re a siomano akpọ na evaọ oke ọsosuọ? Ru ei vẹ.

³ Nọ a nwane rọ Uvie na mu no, ẹmo o te du lahwe evaọ obọ odhiwu, a te le Setan ziọ otọakpọ. (Se Eviavia 12:7-10, 12.) Ẹmo o te je du lahwe evaọ otọakpọ, onọ o kẹ  idibo Ọghẹnẹ uvẹ dhesẹ sọ a ginẹ rrọ abọ ọvo evaọ akpọ na ha. A gba riẹ mu nọ a re lele oriruo Jesu nọ ọ jọ abọ ọvo ho evaọ akpọ na. Rekọ evaọ oke yena, a nwani wo otoriẹ epanọ o te ga te he re a siomano iruẹru akpọ na.

⁴ Wọhọ oriruo, Uko avọ ezeza orọ obe na Millennial Dawn, a nọ a kere evaọ ukpe 1904, o tuduhọ Ileleikristi kpobi awọ inọ a dhomahọ ẹmo-ofio vievie he. Ghele na, otẹrọnọ a gba Oleleikristi họ kuomagbe isoja, ọ rẹ daoma ru iruo efa nọ i w’obọ kugbe ohọre he. Rekọ otẹrọnọ a gba riẹ họ kpohọ aro ẹmo, ọ rẹ daoma re ọ siọ ohwo ba ekpe. Herbert Senior nọ ọ họ-ame evaọ ukpe 1905, nọ ọ jẹ rria obọ Britain ọ ta kpahe epanọ o jọ oke yena, inọ: “Inievo na a gbẹ riẹ onọ a re ru hu, keme a wo otoriẹ ẹme na ha sọ a rẹ sai kuomagbe isoja re a ru iruo efa rekọ a re lele ai kpohọ ẹmo ho.”

5. Ẹvẹ Uwou-Eroro Azie 1, 1915, u ro mu ẹme na họ eruvẹ?

⁵ Rekọ, no umuọ Uwou-Eroro Azie 1, 1915 vrẹ, a te mu ẹme na họ eru vẹ. Uwou-Eroro na o ta kpahe ẹme nọ obe ọ Studies in the Scriptures o ta na inọ: “Nọ ohwo o te kuomagbe isoja, kọ ogbẹrọnọ akpọ na o bi dhomahọ na?” Kọ otẹrọnọ a ta kẹ Oleleikristi inọ o gbe ku iwu ẹmo họ họ hayo kuomagbe isoja ha, a rẹ rọ ugbeke sai kpe? Uwou-Eroro na o ta kpahe onana nọ: “Ovẹ o mai yoma, re a sa ohwo kpe fikinọ o bi yoẹme kẹ Ovie Udhedhẹ na hayo re a jọ obọ ẹmo sae kpe nọ o bi yoẹme kẹ ivie akpọ na, jẹ be rọ ere gbabọkẹ iwuhrẹ Ovie mai na? Evaọ iwhu ivẹ na, ma rẹ jẹ ọrọ ọsosuọ na, koyehọ re ma whu fiki ẹmeoyo kẹ Ovie mai na.” Dede nọ Uwou-Eroro na o ta eme nana, o jọ obọ ukuhọ uzoẹme na ta nọ: “Ma be gba onana họ ohwo ọvo ho. Ma be vuẹ owhai oware nọ u fo nọ ma re ru.”

6. Eme who wuhrẹ no oriruo Brọda Herbert Senior ze?

⁶ Inievo jọ a te ti wo otoriẹ ẹme na ziezi jẹ gbaemu nọ oware kpobi nọ u bi noi ze kẹhẹ, a ti kpohọ ẹmo ho. Brọda Herbert Senior nọ ma ta kpahe ẹsiẹ na ọ ta nọ: “Rọkẹ omẹ, ohẹriẹ o riẹ hẹ re ohwo ọ wọ igbọlọ no okọ-oyibo fihọ otọ avọ re ohwo o fi igbọlọ na họ ugbeke rọ sa ohwo kpe.” (Luk 16:10) Fikinọ Brọda Senior ọ rọwo kuomagbe isoja ha, a te mu ei fihọ uwou-odi. Ahwo nọ a bu te 16, koyehọ Brọda Herbert Senior, inievo ene efa gbe amọfa nọ a rrọ Isẹri Jihova ha a rọwo nọ a re kpohọ ẹmo ho, fikiere a te fi ae họ uwou-odi nọ a re se Richmond evaọ Britain, a te ti mu odẹ kẹ ahwo 16 nana nnọ Richmond 16. Nọ oke jọ o vrẹ no, a tẹ lẹlẹ wọ Brọda Herbert gbe amọfa nọ a rọwo fi ẹmo ho kpohọ aro ẹmo obọ France. Nọ a te obei, a te bruoziẹ uwhu kpe ai inọ a rẹ sa ae kpe. A te dhe ai  fihọ uhie re a sa ai kpe, rekọ a gbe kpe ai hi. Ukpoye, a te nwene oziẹ uwhu na kpohọ nọ a re fi ai họ uwou-odi ikpe 10.

7. Otoriẹ vẹ idibo Jihova a wo nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o du lahwe no?

⁷ Bẹsenọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o ti du lahwe yọ idibo Jihova a riẹ oware nọ o gwọlọ no re a siomano iruẹru akpọ na je lele oriruo Jesu. (Mat. 26:51-53; Jọn 17:14-16; 1 Pita 2:21) Wọhọ oriruo, Uwou-Eroro Akpegbọvo 1, 1939 u wo obọdẹ uzoẹme jọ nọ o ta kpahe oma nọ a re sino ẹmo, inọ: “Uzi nọ idibo Jihova nọ ọ reọvọ kugbe a re lele họ, a re siomano ẹmo-ofio riẹriẹriẹ.” Brọda Simon Kraker nọ o je ru iruo evaọ Ebẹtẹle obọ America uwhremu na ọ ta kpahe Uwou-Eroro yena, inọ: “U wuhrẹ omẹ nọ idibo Ọghẹnẹ a re ru udhedhẹ kugbe ohwo kpobi makọ evaọ etoke ẹmo.” Uwou-Eroro yena nọ a kere evaọ ẹruoke na u fiobọhọ kẹ idibo Jihova ruẹrẹ oma kpahe kẹ ukpokpoma ogaga nọ u ti te ai fiki ẹmeoyo rai kẹ Uvie na.

8, 9. Ẹvẹ eruẹaruẹ Jọn ukọ na i ro rugba?

⁸ Jọn ukọ na ọ ruẹaro nọ okenọ a tẹ rọ Uvie na mu no evaọ 1914, araomuomu idudu ologbo na, Setan Ẹdhọ na,  o ti nwo ame buobu no unu riẹ ze, re ọ daoma voro idibo Ọghẹnẹ no otọakpọ na. b (Se Eviavia 12:9, 15.) Ẹvẹ eruẹaruẹ na i ro rugba? No etoke ikpe 1920 vrẹ, ọwọsuọ ọgaga o te idibo Ọghẹnẹ. Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Avivẹ, a fi Brọda Kraker họ uwou-odi fikinọ ọ jẹ romakpotọ kẹ Uvie Ọghẹnẹ wọhọ epanọ o jọ kẹ inievo efa buobu nọ e jẹ rria America. Evaọ uzẹme, nọ a tẹ ghale ahwo nọ a fihọ uwou-odi evaọ America nọ a rọwo dhomahọ ẹmo ho fiki egagọ rai kpohọ abọ esa, Isẹri Jihova a bu vi abọ ivẹ.

⁹ Setan avọ ikọ riẹ a gba riẹ mu nọ a re ru ahwo nọ a be romakpotọ kẹ Uvie na siobọno ẹgbakiete rai makọ oria kpobi nọ a be rria kẹhẹ. Evaọ Africa, Europe, gbe America, a jẹ rọ idibo Jihova gu ẹdhọ evaọ ekọto. Fikinọ a kru ẹgbakiete rai, a je fi ai họ uwou-odi, je tube kpe ai ukpe ẹsọ dede. Evaọ obọ Germany, a rọ uye bẹ idibo Ọghẹnẹ gaga fikinọ a rọwo kpohọ ẹmo ho yọ a rọwo bo nọ “Obọ Hitler Usiwo U re No Ze” he. Inievo mai nọ a mu fihọ uwou-odi evaọ oke esuo Nazi i bu te idu ezeza (6,000), yọ enọ i whu evaọ usu rai fiki oja nọ a gbe kẹ ae, te ahwo Germany gbe erọ erẹwho efa i bu te odu ọvo gbe egba ezeza (1,600). O make jọ ere na, Setan ọ sai voro idibo Ọghẹnẹ no riẹriẹriẹ hẹ.—Mak 8:34, 35.

10. Eme “otọakpọ na” u dikihẹ kẹ, kọ ẹvẹ o rọ thọ idibo Ọghẹnẹ no?

¹⁰ Eruẹaruẹ Jọn ukọ na i dhesẹ nọ “otọakpọ na,” koyehọ ahwo-akpọ jọ nọ a wo iroro a te da ame “ethẹ” ọwọsuọ na no, koyehọ a te dhogbo bru idibo Ọghẹnẹ ze. Ẹvẹ abọ nana eruẹaruẹ na i ro rugba no? Nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ ọ vrẹ no, unuẹse buobu “otọakpọ na” o thọ ahwo nọ a be romakpotọ kẹ Uvie Mesaya na. (Se Eviavia 12:16.) Wọhọ oriruo, ekọto ikpehru sa-sa a bruoziẹ kẹ Isẹri Jihova no inọ a wo udu nọ a rẹ rọ siọ ẹmo-ofio je siomano ehaa erẹwho na. Joma kake ta kpahe edhọ ilogbo jọ nọ i kiekpahe oma nọ a re si no ẹmo nọ Jihova o fiobọhọ kẹ idibo riẹ rease rai no.—Ol. 68:20.

11, 12. Uzi vẹ a rọ gba Brọda Sicurella avọ Thlimmenos, kọ eme o no rie ze?

¹¹ America. Anthony Sicurella o wo inievo isoi, yọ ọsẹgboni riẹ a rrọ ukoko na. Nọ ọ kpako te ikpe 15 no, ọ tẹ họ-ame. Nọ o te ikpe 21 no, o te fi odẹ họ otọ kẹ utu egọmeti nọ u re fi ahwo họ isoja inọ ọyomariẹ yọ ọtausiuwoma. Nọ ikpe ivẹ e vrẹ no, evaọ 1950, o te kere se ai nọ o re w’obọ evaọ ẹmo-ofio ho. Dede nọ ogbẹgwae ọ Federal Bureau of Investigation o rọwo kugbei, Ogbẹgwae Izi orẹwho na o rọwo ho. Nọ a jọ ekọto gu ẹdhọ na unuẹse buobu no, a te brukpe oniọvo na. Brọda Sicurella ọ tẹ wọ ẹme na  kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ America, okọto nana u te bru kẹe. Oziẹ nana o kẹ ahwo America efa udu nọ a rẹ rọ siọ ẹmo-ofio fiki egagọ rai.

¹² Greece. Evaọ ukpe 1983, a rọ uzi gba Iakovos Thlimmenos inọ o bi yoẹme kẹ egọmeti hi fikinọ ọ rọwo ku iwu isoja họ họ, a te fi ei họ uwou-odi. Nọ a siobọnoi no, o te fi obe họ kẹ iruo jọ evaọ ebanke, rekọ a rọwo rehọ iẹe he keme anọ oniọvo na yọ ohwo ugbarugba nọ o kpohọ ega kpozi no. Nọ ọ rọ ẹme na kpohọ ekọto evaọ Greece, a te brukpei. Ọ tẹ wariẹ wọ ẹdhọ na kpohọ okọto ulogbo nọ a re se European Court of Human Rights (ECHR). Evaọ ukpe 2000, ibruoziẹ 17 nọ e rrọ Ogbẹgwae Okọto ECHR na a te bru kẹe, a tẹ rọ ere si ẹme yena no otọ kẹ ohwo kpobi nọ ọ be rioja oware utioye. Taure a te ti bruoziẹ nana, inievo mai nọ i bu te idu esa gbe egba isoi (3,500) nọ e rọwo kpohọ ẹmo ho a je se odẹ ugbarugba fihọ uzou fikinọ a kpohọ ega kpozi no. Nọ a bruoziẹ na no, egọmeti Greece o te je uzi nọ a gbẹ rọ odẹ ugbarugba se inievo mai nọ i kpohọ ega kpozi no ho. U te no ere no, egọmeti Greece ọ tẹ wariẹ fiẹgba họ uzi nọ a fihọ imikpe jọ nọ i kpemu inọ ohwo kpobi nọ ọ gwọlọ kuomagbe isoja ha, a rẹ sae kẹe oghẹrẹ iruo efa.

13, 14. Eme who roro nọ ma rẹ sai wuhrẹ no ẹdhọ nọ Ivailo Stefanov avọ Vahan Bayatyan a rẹriẹ ovao dhe na ze?

¹³ Bulgaria. Evaọ ukpe 1994, a jẹ gba Brọda Ivailo Stefanov nọ ọ jọ ikpe 19 họ inọ o re kuomagbe isoja. Rekọ ọ rọwo ho, ọ tẹ jẹ siọ iruo efa nọ ahwo a re ru evaọ otọ isoja. A tẹ rehọ iẹe gu ẹdhọ jẹ ta nọ a ti fi ei họ uwou-odi ẹgbukpe gbe emerae ezeza. Fikinọ o wo udu nọ ọ rẹ rọ siọ ẹmo-ofio, o te tu ẹdhọ na kpohọ okọto ọfa. Okọto yena o tẹ wọ ẹme na kpohọ okọto ECHR. Rekọ evaọ 2001, taure a tẹ te keria kẹ ẹdhọ na, egọmeti orẹwho na o te ku ẹme na họ kugbe Brọda Stefanov. Egọmeti Bulgaria ọ tẹ ta nọ a siobọno Brọda Stefanov gbe amọfa kpobi evaọ orẹwho na nọ a rọwo kuomagbe isoja ha nọ a gwọlọ ru iruo efa. c

¹⁴ Armenia. Brọda Vahan Bayatyan ọ kpako te ohwo nọ o re kpohọ iruo isoja evaọ 2001. d Ọ rọwo nya ha, a tẹ rọ ẹme na kpohọ ekọto sa-sa evaọ orẹwho na, rekọ a brukpei. Evaọ Azie 2002, a te fi ei họ uwou-odi re ọ jọ etẹe ikpe ivẹ gbe ubro, rekọ emerae ikpe gbe ubro ọvo ọ jọ uwou-odi na, a te siobọnoi. Nọ ọ jọ uwou-odi na, ọ tẹ rọ ẹme na kpohọ okọto ECHR. Ghele na, evaọ edẹ 27 Akpe, 2009, okọto na u te je brukpei. Oziẹ na o lẹliẹ ekpahe kpe inievo kpobi nọ i wo ẹbẹbẹ otiọye na evaọ Armenia. Rekọ Ogbẹgwae Okọto ECHR a tẹ wariẹ rri ẹme na. Evaọ  edẹ 7 Ahrẹ, 2011, a te bruoziẹ kẹ Vahan Bayatyan. Onana họ orọ ọsosuọ nọ okọto ECHR u ro bruoziẹ inọ ohwo o wo udu nọ ọ sae rọ se iruo isoja fiki egagọ hayo obruoziẹ-iroro riẹ. Orọnikọ Isẹri Jihova ọvo oziẹ nana o fiobọhọ kẹ hẹ rekọ te ima ahwo buobu nọ e rrọ otọ esuo Europe. e

15. Fikieme idibo Jihova a gbẹ rọ rọwo kuomagbe iruẹru orẹwho ho?

¹⁵ Fikinọ idibo Jihova a bi yoẹme kẹ Uvie Mesaya na, orọnikọ ẹmo-ofio ọvo a bi siomano ho rekọ te ehaa gbe iruemu orẹwho. Anwọ okenọ a ro fi Ẹmo Akpọ Avivẹ, ehaa gbe iruemu orẹwho sa-sa i du lahwe no evaọ akpọ na. Evaọ erẹwho buobu, ahwo a re dhesẹ nọ a be romakpotọ kẹ egọmeti rai ẹkwoma ole orẹwho na nọ a rẹ so gbe obiala orẹwho na nọ a rẹ nyawo kẹ. Rekọ, Jihova ọvo ma rẹ rehọ orro otiọye na kẹ. (Ọny. 20:4, 5) Fiki onana, ẹvo  ukpokpoma nọ o bi ku idibo Jihova ọ ga wo umuo ho. O make rrọ ere na, Jihova ọ be rọ “otọakpọ na” rọ da ame ukpokpoma na no. Joma ta kpahe edhọ ilogbo jọ nọ Jihova ọ rọ Jesu fiobọhọ kẹ omai rease rai no.—Ol. 3:8.

16, 17. Didi ukpokpoma Lillian avọ William Gobitas a thihakọ riẹ, kọ eme who wuhrẹ noi ze?

¹⁶ America. Lillian Gobitas f nọ ọ rrọ ikpe 12, avọ oniọvo-ọmọzae riẹ nọ a re se William nọ ọ rrọ ikpe 10, a gwọlọ yoẹme kẹ Jihova, fikiere a rọwo so ole orẹwho na hayo nyawo kẹ obiala ha. Onana u ru nọ a ro le ai no isukulu, kẹsena a tẹ wọ ẹme na kpohọ okọto. Nọ a gu ẹdhọ nana nọ ọ jọ udevie Minersville School District avọ Gobitas na evaọ ukpe 1940, ibruoziẹ 8 evaọ usu 9 nọ e jọ okọto nọ o mai kpehru evaọ America a te brukpe emọ Isẹri Jihova. Okọto na u bru kẹ isukulu na inọ a ru lele izi orẹwho na nọ o gwọlọ nọ “ahwo kpobi a rẹ jọ okugbe ọvo.” Oziẹ nana o te ru ukpokpoma na ga vi epaọ ọsosuọ. Isukulu buobu a te le emọ Isẹri Jihova no isukulu, a te si inievo mai no iruo, otu ugbarugba a jẹ tubẹ họre inievo mai dede. Obe na The Lustre of Our Country o ta nọ “ukpokpoma nọ u te Isẹri Jihova evaọ ukpe 1941 rite 1943 na họ ukpokpoma nọ o mae ga kpaobọ evaọ oke mai na nọ u te egagọ evaọ America.”

¹⁷ Obokparọ ewegrẹ mai na o tọ họ. Evaọ ukpe 1943, okọto nọ o mai kpehru evaọ America o te gu ẹdhọ ọfa nọ ọ wọhọ orọ emọ Gobitas na. Enọ i wuzou isukulu nọ a re se West Virginia State Board of Education avọ Barnette a wo ẹdhọ na. Okọto na u te bruoziẹ kẹ Isẹri Jihova. Onana họ orọ ọsosuọ nọ okọto nọ o mai kpehru evaọ America u ro nwene oziẹ rai evaọ omoke okpẹkpẹe otiọye. Nọ a bruoziẹ nana no, ukpokpoma nọ u je te Isẹri Jihova evaọ America u te kpotọ gaga. U te ti vẹ ziezi inọ ohwo America kpobi o gine wo udu nọ o re ro ru oware nọ ọ gwọlọ.

18, 19. Eme Barros Pablo ọ ta nọ u fiobọhọ kẹe kru ẹrọwo riẹ, kọ ẹvẹ idibo Ọghẹnẹ a sae rọ rehọ aro kele oriruo riẹ?

¹⁸ Argentina. A le Barros Pablo nọ ọ rrọ ikpe eree avọ oniọvo riẹ Hugo nọ ọ rrọ ikpe ihrẹ no isukulu evaọ ukpe 1976 fikinọ a rọwo nyawo kẹ obiala orẹwho na ha. Evaọ ẹdẹjọ, aye nọ o wuzou isukulu na o gele Pablo, jẹ kpare iẹe ọgo. Ọ ta kẹ aimava na nọ a hẹrẹ auwa soso nọ isukulu e fa no, ọ tẹ jẹ gba ae họ iruẹru orẹwho na jọ. Nọ Pablo o je gbiku oware nọ o via na, ọ ta nọ: “Jihova ọ gbẹ hai fiobọhọ kẹ omẹ hẹ, mẹ hae sai kru ẹrọwo mẹ hẹ.”

¹⁹ Nọ a tu ẹdhọ na kpohọ okọto, obruoziẹ na o te bru kẹ isukulu na inọ a riẹ ru nọ a ro le Pablo avọ Hugo no isukulu. A tẹ rọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Argentina. Evaọ ukpe 1979, okọto na o tẹ rẹriẹ oziẹ okọto ọsosuọ na, jẹ ta nọ: “Ele nọ a le emọ na no isukulu  na o wọso uzi egọmeti nọ o kẹ ohwo kpobi udu nọ o re ro kpohọ isukulu, gbe owha-iruo nọ ubrotọ na u wo re o ruẹ nọ ọmaha kpobi o wuhrẹ obe.” Oziẹ nana u fiobọhọ kẹ emọ Isẹri Jihova nọ i bu te enwenọ odu ọvo (1,000). Enọ a je ti le no isukulu vẹre, a gbe le ai hi, Pablo avọ oniọvo riẹ Hugo gbe efa nọ a le no vẹre a te zihe kpohọ isukulu.

20, 21. Oghẹrẹ vẹ ẹdhọ Roel avọ Emily Embralinag o rọ bọ ẹrọwo ra ga?

²⁰ Philippines. Evaọ ukpe 1990, a le Roel Embralinag, g nọ ọ jọ ikpe 9, avọ oniọvo riẹ Emily nọ ọ jọ ikpe 10 kugbe enwenọ emọ Isẹri Jihova 66 efa no isukulu fikinọ a rọwo nyawo kẹ obiala ha. Ọsẹ Roel avọ Emily nọ a re se Leonardo ọ tẹ nya bru enọ i wuzou isukulu na, rekọ a kẹ riẹ uzou sokpọ họ. Nọ ẹme na ọ ga thomawa no, Brọda Leonardo ọ tẹ rọ ẹdhọ na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ orẹwho na. Rekọ ọsẹ na o wo ugho ho yọ o wo elọya ọvo nọ o re dikihẹ kẹe he. Uviuwou na soso o tẹ lẹ se  Jihova re o fiobọhọ kẹ ae. Evaọ oke yena yọ a bi se emọ na ẹkoko jẹ la ae eka. Ọsẹ na o te je roro nọ ẹdhọ na o ku rie no keme ọ riẹ kpahe ẹdhọ ekọto ho.

²¹ Ukuhọ riẹ, elọya jọ nọ a re se Felino Ganal nọ o je ru iruo kugbe utu eriẹ-izi jọ nọ a riẹ gaga evaọ orẹwho na, ọ tẹ rọwo nọ o re dikihẹ kẹ uviuwou na. Evaọ oke ẹdhọ na, yọ elọya nana o no oria nọ ọ jẹ jọ ru iruo no, je kurẹriẹ ziọ ukoko na no. Nọ a gu ẹdhọ na, okọto na u te bru kẹ Isẹri Jihova je si uzi nọ a je ro le emọ no isukulu na no. Ere u ro kiekpe ahwo nọ a jẹ wọso idibo Jihova wọhọ epanọ o be hae via anwẹdẹ na.

22, 23. (a) Fikieme idibo Jihova a rọ rease edhọ ekọto ilogbo buobu no? (b) Eme okugbe nọ o rrọ udevie inievo akpọ-soso mai na u dhesẹ?

²² Fikieme idibo Jihova a rọ rease edhọ ekọto ilogbo buobu no? Ma rrọ ọkwa ọvo ho evaọ egọmeti. Ghele na, no orẹwho ruọ orẹwho, evaọ ekọto sa-sa, ibruoziẹ nọ e rẹ re udi hi a thọ idibo Jihova no obọ ewegrẹ rai no, jẹ rehọ ere fi otọhotọ họ kẹ edhọ efa. Ababọ avro, Jesu Kristi họ ọnọ ọ be kẹ omai obokparọ nana. (Se Eviavia 6:2.) Fikieme ma be hai ro tu edhọ kpohọ ekọto? Orọnikọ ma be gwọlọ nwene izi egọmeti hi, ukpoye ma gwọlọ ru iruo nọ Jesu o mu họ omai obọ na ababọ ọzadhe.—Iruẹru 4:29.

²³ Evaọ akpọ nana nọ omukpahọ avọ ohọre o vọ na, Jesu Kristi Ovie mai na, o bi fiobọhọ kẹ ilele riẹ siomano iruẹru akpọ na. Oghẹrẹ kpobi nọ Setan ọ daoma te kẹhẹ, ọ rẹ sae raha okugbe nọ o rrọ udevie mai hi. Ovie na o si ima ahwo buobu ziọ ukoko na no, enọ e rọwo nọ a re gbe “wuhrẹ kpahọ ẹmo-ofio ofa ha.” Okugbe avọ udhedhẹ nọ o rrọ udevie mai evaọ akpọ na soso u gbunu kẹhẹ, onana u dhesẹ vevẹ nọ Uvie Ọghẹnẹ u gine muhọ esuo no.—Aiz. 2:4.