1, 2. (a) Eme isu egagọ a ru kpahe iruo usiuwoma ota na, kọ eme ikọ na a ru? (b) Fikieme ikọ na a jẹ rọ ta usiuwoma na dede nọ a whaha e rai?

 PẸNTIKỌST 33 C.E. ọ nwane vrẹ obọ. Umutho eka jọ ọvo e vrẹ no nọ a rọ to ukoko Ileleikristi nọ o rrọ Jerusalẹm họ na. Setan o rri nọ enẹna họ oke nọ ọ rẹ rọ j’owọ. Ọ gwọlọ raha ukoko na no taure o tẹ te d’owọ muotọ. Ababọ okioraha, Setan o te ru re isu egagọ oke yena a fi awhaha họ iruo usiuwoma ota na. Rekọ ikọ na a jẹ gbaudu ta usiuwoma na ghele, onọ u ru nọ ahwo buobu a ro “kurẹriẹ bru Olori na ze.”—Iruẹru 4:18, 33; 5:14.

² Onana o lẹliẹ ofu mu otu ọwọsuọ na te epanọ a ro mu ikọ na kpobi fihọ uwou-odi. Rekọ evaọ aso, ukọ-odhiwu Jihova o te rovie ẹthẹ uwou-odi na, nọ oke u rie no, a tẹ ruabọhọ usiuwoma ota na. A tẹ wariẹ mu ai jẹ rehọ ae bru isu na, kẹsena a tẹ ta nọ ilele na a la vrẹ uzi nọ a je kẹ ae inọ a gbẹ ta usiuwoma na ha. Ilele na a tẹ ta kẹ ae nọ: “Ọghẹnẹ họ osu nọ ma re yoẹme kẹ orọnikọ ahwo ho.” Eva e dha isu na te epanọ a rọ gwọlọ nọ a re “kpe ai no.” Rekọ evaọ oke obẹbẹ yena, Gamaliẹl ọriẹ-izi jọ nọ ahwo a rẹ kẹ adhẹẹ gaga ọ tẹ vẹvẹ isu na unu inọ: “Wha yọroma . . . Wha whaha iruo ezae nana ha, rekọ wha vu ai wa.” Oware Ọghẹnẹ na, isu na i te gine yo ohrẹ riẹ, a te siobọno ikọ na. Kọ eme ikọ na a ru? A siuke kpemu vievie he, a ruabọhọ ‘ababọ eriosehọ je whowho usi uwoma na kpahe Kristi na, Jesu.’—Iruẹru 5:17-21, 27-42; Itẹ 21:1, 30.

3, 4. (a) Edhere jọ vẹ Setan ọ be hai ro kpokpo idibo Ọghẹnẹ? (b) Eme ma te jọ uzou nana gbe ivẹ nọ e rrọ aro na ta kpahe?

³ Ẹdhọ yena nọ a rọ ikọ na gu evaọ ukpe 33 C.E. na họ orọ ọsosuọ nọ egọmeti e rọ wọso ukoko na, rekọ oke ikọ na ọwọsuọ ọ nyaba ha. (Iruẹru 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Evaọ oke mai na, Setan o gbe bi ru enọ i mukpahe egagọ uzẹme re a lẹliẹ egọmeti fi awhaha họ iruo usiuwoma ota mai. Ahwo nana a ta eme buobu fihọ idibo Ọghẹnẹ uzou no. A ta nọ ma bi kpokpo ahwo. A tẹ jẹ ta nọ ma be wọso egọmeti; gbe nọ ma be zẹ ebe re ma ruẹsi wo ugho. Nọ inievo mai a te rri nọ ọwọsuọ na ọ ga hrọ, a vẹ rọ ẹme na kpohọ ekọto re a dhesẹ vevẹ nọ eku a be wọ họ ae uzou. Eme o no edhọ itieye  na ze no? Ẹvẹ oziẹ sa-sa nọ a bru evaọ ikpe buobu nọ i kpemu u ro te owhẹ nẹnẹ? Joma kiẹ edhọ ekọto jọ nọ ma gu no riwi re ma ruẹ oghẹrẹ nọ i ro fiobọhọ no evaọ “ẹthọ usi uwoma na je ru ei dikihẹ evaọ abọ egọmeti.”—Fil. 1:7.

⁴ Ma te jọ uzou nana ta kpahe epanọ ma rọ jọ ekọto gu edhọ sa-sa re ma sai wo ufuoma nọ ma rẹ rọ ta usiuwoma na. Ma vẹ te jọ izou ivẹ nọ e rrọ aro na ta kpahe edhọ ekọto nọ ma gu no re ma sae rria lele izi Ebaibol je siomano iruẹru akpọ na riẹriẹriẹ.

5. Fikieme a ro mu etausiuwoma Uvie na evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe 1930, kọ eme inievo nọ e jẹ kobaro evaọ ukoko na a jiroro nọ a re ru?

⁵ Evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe 1930, ewho gbe ibrotọ jọ buobu evaọ America a jẹ gwọlọ gba Isẹri Jihova họ wo obe-udu nọ a rẹ rọ ta usiuwoma. Rekọ inievo mai a ru ere he keme a riẹ nọ egọmeti e rẹ sai mi ai obe-udu na oke nọ u je rai. U te no ere no, a riẹ nọ egọmeti ọvuọvo o wo udu nọ ọ rẹ rọ whaha iruo nọ Jesu ọ kẹ Ileleikristi hi, inọ a ta usiuwoma Uvie na. (Mak 13:10) Fikinọ inievo mai a rọwo rehọ obe-udu na ha, a te mu ibuobu rai fihọ uwou-odi. Inievo nọ e jẹ kobaro evaọ ukoko na oke yena a tẹ jiroro nọ a rẹ rọ ẹme na kpohọ ekọto. A gwọlọ dhesẹ vevẹ inọ a wo udu nọ a rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ gbe nọ egọmeti o wo udu nọ o re ro fi awhaha họ iruo usiuwoma ota na ha. Kẹsena evaọ ukpe 1938, oware jọ o tẹ via nọ ma gu ẹdhọ riẹ evaọ ekọto, yọ oziẹ nọ a bru u kpomahọ edhọ efa buobu. Eme ọ via?

6, 7. Eme ọ via kẹ uviuwou Cantwell?

⁶ Evaọ Edivẹ-Oka, edẹ 26 Ane, 1938, Newton Cantwell, nọ ọ rrọ ikpe 60 avọ aye riẹ nọ a re se Esther gbe emezae esa rai nọ a re se Henry, Russell, gbe Jesse a te kpohọ usiuwoma ota evaọ New Haven, Connecticut. A riẹ nọ ẹsejọhọ a ti zihe ze ẹdẹ yena ha. Fikieme? Fikinọ iporisi i mu rai unuẹse buobu no, yọ ẹsejọhọ a te wariẹ mu ai. Ghele na, onana o lẹliẹ ozọ mu ai re a siọ usiuwoma ba ẹnya ha. Imoto ivẹ a dhẹ kpohọ New Haven. Newton ọ dhẹ ọjọ nọ a wọ ebe gbe egramafonu fihọ. Henry nọ ọ rrọ ikpe 22 ọ tẹ dhẹ ọnọ a wọ egba fihọ ehru riẹ. Wọhọ epanọ a rẹro riẹ, u kri hi, iporisi i te kru rai.

⁷ A tẹ kaki mu Russell, ọnọ ọ rrọ ikpe 18, kẹsena a te mu Newton gbe Esther. Jesse nọ ọ rrọ ikpe 16 ọ tẹ jọ ugbo ruẹ iporisi nọ i bi mu ọsẹgboni gbe oniọvo riẹ vrẹ. Whaọ Henry ọ be ta usiuwoma evaọ abọ ọfa ẹwho na, fikiere u te kiọkọ Jesse ọvo. Ghele na, ọ wọ egramafonu riẹ, ọ tẹ ruabọhọ usiuwoma ota. Nọ Jesse ọ nyaku ezae Kathọlik ivẹ jọ o te kporo ovuẹ jọ nọ Brọda Rutherford ọ kẹ nọ uzoẹme riẹ o ta nọ “Ewegrẹ” rọkẹ ae. Rekọ nọ a be gaviezọ na, eme nọ a yo na  e tẹ lẹliẹ eva dha ae gaga te epanọ a jẹ te rọ tehe Jesse. Rekọ Jesse ọ kpọ rai unu hu, ọ tẹ nya se ae ba. U kri hi, iporisi i te kru rie, a te mu ei. Ghele na, iporisi na e rọ uzi ovo gba Sista Cantwell he, rekọ a rọ uzi gba Brọda Newton avọ emezae riẹ. Rekọ a siobọno ai evaọ ẹdẹ yena nọ a hwa igho nọ iporisi i ho rai no.

8. Fikieme okọto u ro brukpe Jesse Cantwell inọ o je kpokpo ahwo?

⁸ Nọ emerae jọ e vrẹ no, a tẹ wha Brọda Newton Cantwell avọ emezae riẹ kpohọ okọto nọ o rrọ ẹwho New Haven evaọ amara Azie 1938. A rọ uzi gba Newton, Russell, avọ Jesse inọ a be yare igho mi ahwo ababọ obe-udu nọ a wo. Dede nọ oniọvo na ọ rọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Connecticut unuẹse buobu, a brukpe Jesse inọ o bi kpokpo ahwo je bi fi ozighi họ ẹwho na. Fikieme a ro brukpei? Fikinọ ezae Kathọlik ivẹ nọ e gaviezọ kẹ ovuẹ nọ o je kporo na a jọ ekọto ta nọ ovuẹ na o ta eme iyoma kpahe egagọ rai, u te je ru eva dha ae gaga. Rekọ inievo nọ e jẹ kobaro evaọ ukoko na a tẹ wariẹ rọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ America soso.

9, 10. (a) Ẹvẹ okọto nọ o mai kpehru evaọ America u bruoziẹ ẹdhọ uviuwou Cantwell na? (b) Irere vẹ ma bi gbe wo no oziẹ yena ze?

⁹ Evaọ edẹ 29 Asa, 1940, obruoziẹ ologbo jọ nọ a re se Charles E. Hughes gbe ibruoziẹ eree efa a tẹ be gaviezọ nọ Brọda Hayden Covington, elọya Isẹri Jihova o bi gu oware nọ  o via na. a Nọ elọya ubrotọ Connecticut o gu ẹkẹ-abọ riẹ no evaọ ẹdhọ na ro dhesẹ nọ Isẹri Jihova a bi kpokpo amọfa, obruoziẹ jọ ọ tẹ nọe nọ: “Kọ ogbẹrọnọ uzẹme inọ ahwo buobu a mukpahe ovuẹ nọ Jesu o je whowho evaọ okenọ ọ jọ otọakpọ?” Elọya na ọ tẹ za zihe nọ: “Ere o jọ, yọ mẹ kareghẹhọ re nọ Ebaibol na ọ ta oware nọ o via kẹ Jesu fiki ovuẹ nọ o je whowho na.” Whọ ruẹ ẹme nọ elọya na ọ ta na? Ọ rọ ẹme riẹ na dhesẹ nọ Isẹri Jihova a wọhọ Jesu, ahwo nọ i tu Isẹri Jihova ẹdhọ na kọ enọ i kpe Jesu. Evaọ edẹ 20 Asoi, 1940, okọto na u te bruoziẹ kẹ Isẹri Jihova.

¹⁰ Erere vẹ o no oziẹ nọ a bru na ze? Oziẹ na o ru rie vẹ ziezi nọ ohwo kpobi o wo ufuoma egagọ gbe nọ egọmeti o wo udu ovuovo nọ ọ rẹ rọ whaha ohwo iruẹru egagọ riẹ hẹ. U te no ere no, okọto na o ta nọ Jesse “o ru oware ovo nọ . . . u dhesẹ nọ ọ be wha ozighi fihọ ẹwho na ha.” Fikiere oziẹ okọto na u dhesẹ nọ Isẹri Jihova a bi kpokpo ahwo ho. Onana yọ obokparọ ulogbo kẹ idibo Ọghẹnẹ. Ẹvẹ ma gbe bi ro wo erere no oziẹ yena ze? Elọya jọ nọ ọ rrọ Osẹri Jihova ọ ta nọ: “Fikinọ ma wo ufuoma egagọ, mai Isẹri Jihova ma be ta usiuwoma na evaọ ewho nọ ma be rria ababọ ozọ.”

11. Omobe-ovẹvẹ vẹ inievo mai obọ Canada a ghale, kọ fikieme?

¹¹ Evaọ etoke ikpe 1940, a wọso Isẹri Jihova gaga evaọ Canada. Fikiere evaọ ukpe 1946, re inievo mai a j’ahwo orẹwho na riẹ nọ egọmeti o mi rai ufuoma nọ a rẹ gọ Jihova, a tẹ rọ edẹ 16 ghale omobe-ovẹvẹ jọ nọ uzoẹme riẹ o rrọ Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada (Ubrotọ Quebec U Mukpahe Ọghẹnẹ avọ Jesu Kristi gbe Ufuoma, Onana Yọ Omovuọ kẹ Ahwo Canada). Omobe-ovẹvẹ nana nọ u wo ewẹ-ebe ene na o romatotọ ta epanọ isu ichọche, iporisi, gbe otu ugbarugba a be rọ họre inievo mai nọ e rrọ ubrotọ Quebec. Omobe-ovẹvẹ na o ta nọ: “Ma be ta ẹme na, a gbe bi mu Isẹri Jihova ekueku. Edhọ nọ a tu Isẹri Jihova fihọ ekọto i bu te egba eree (800) evaọ okpẹwho Greater Montreal.”

12. (a) Eme otu ọwọsuọ a ru kpahe omobe-ovẹvẹ na? (b) Didi eku a wọ họ inievo mai uzou? (Rri oruvẹ-obotọ na re.)

¹² Fiki omobe-ovẹvẹ nọ inievo na a be ghale na, osu ubrotọ Quebec nọ a re se Maurice Duplessis avọ osu ichọche Kathọlik nọ a re se Villeneuve a tẹ ta nọ a “ti dhesẹ akpọ kẹ” Isẹri Jihova. U kri hi, edhọ Isẹri Jihova nọ e jọ egba eree (800) evaọ ekọto i te ti bu te odu ọvo gbe egba ezeza (1,600) no. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ ọkobaro ọ ta nọ: “Unuẹse nọ iporisi i mu omai u bu te epanọ ma gbẹ jẹ sai kele he.” Osẹri Jihova kpobi nọ ọ be ghale omobe-ovẹvẹ na nọ a mu, a rẹ rọ uzi kru ei inọ ọ be “ghale ebe nọ e ta ẹme wọso egọmeti.” b

13. Amono a kake wha kpohọ ekọto inọ a be wọso egọmeti, kọ didi oziẹ okọto na u bru?

 ¹³ Evaọ ukpe 1947, Brọda Aimé Boucher avọ emetẹ ivẹ riẹ Gisèle nọ ọ rrọ ikpe 18 gbe Lucille nọ ọ rrọ ikpe 11, ae a jọ ahwo ọsosuọ nọ a jọ ekọto gu ẹkẹ-unu rai evaọ eku nọ a wọ họ ae uzou inọ a be wọso egọmeti. A ghale omobe-ovẹvẹ na kẹ ahwo evaọ akotọ udhu rai nọ o rrọ Quebec, rekọ a riẹ uviuwou nana wọhọ enọ i re ru ozighi hi. Brọda Boucher ọ rẹ gwọlọ ẹme he, ọ tẹrovi udhu osese riẹ nọ o bi ru, yọ ẹsejọ ọ rẹ dhẹ anyenya avọ akẹkẹ riẹ kpobọ otọ ẹwho. Ghele na, oniọvo nana avọ uviuwou riẹ a rioja eware nọ a jọ omobe-ovẹvẹ na ta kpahe na. Fikinọ obruoziẹ na o mukpahe Isẹri Jihova, ọ rọwo ẹme ọvuọvo ho nọ a ta nọ u dhesẹ nọ uviuwou Brọda Boucher a ru oware ovo thọ họ. Ukpoye, ọ tẹ rọwo ẹme nọ elọya egọmeti na ọ ta inọ omobe-ovẹvẹ na o be lẹliẹ ahwo wọso egọmeti, gbe nọ uviuwou Brọda Boucher o reabe. Ẹme nọ obruoziẹ na ọ be ta na họ: O thọ re ohwo ọ ta uzẹme. O brukpe Aimé avọ Gisèle inọ a be ghale obe nọ o ta ẹme wọso egọmeti, yọ a tube fi Lucille ọboba yena họ uwou-odi evaọ edẹ ivẹ soso. Inievo mai a tẹ rọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Canada, yọ okọto na o rọwo nọ o re gu ẹdhọ na.

14. Eme inievo mai obọ Quebec a ru evaọ etoke ukpokpoma?

¹⁴ Ghelọ ukpokpoma gbe ọwọsuọ na kpobi, inievo mai a ruabọhọ iruo usiuwoma ota na ududu evaọ Quebec, yọ emamọ iyẹrẹ i no onana ze. Evaọ etoke ikpe ene nọ a rọ ghale omobe-ovẹvẹ na nọ u muhọ evaọ ukpe 1946 na, unu Isẹri Jihova nọ e jọ Quebec i bu no egba esa (300) kpohọ odu ọvo (1,000). c

15, 16. (a) Didi oziẹ okọto nọ o mai kpehru evaọ Canada u bru evaọ ẹdhọ uviuwou Brọda Boucher? (b) Erere vẹ oziẹ nana ọ wha se inievo mai gbe amọfa?

¹⁵ Evaọ Azeza 1950, ibruoziẹ izi nọ e rrọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Canada a tẹ keria kẹ ẹdhọ Brọda Aimé Boucher na. Nọ emerae ezeza e vrẹ no, evaọ edẹ 18 Akpegbivẹ, 1950, okọto na u te bruoziẹ kẹ oniọvo mai. Fikieme? Brọda Glen How, elọya Isẹri Jihova ọ ta nọ inievo na a ru rie vẹ kẹ okọto na nọ ohwo nọ ọ be “wọso egọmeti” o re zizie amọfa kugbe oma re a ru ozighi rọ kpareso egọmeti, rekọ omobe-ovẹvẹ na “u wo eme itieye na vievie he, fikiere eme nọ a kere fihọ iẹe na yọ eme nọ ohwo kpobi o wo udu nọ ọ sae rọ ta.” Brọda Glen How ọ ta re nọ: “Mẹ ruẹ vevẹ nọ Jihova o fi ẹmo kẹ omai na.” d

¹⁶ Oziẹ nọ okọto nana o bru na ginọ oware obokparọ kẹ Uvie Ọghẹnẹ. Edhọ Isẹri Jihova nọ i bu te udhozeza gbe ivẹ (122) nọ e gbẹ jọ ekọto Quebec, a tẹ kpare ae kufiẹ. Ofariẹ, oziẹ na o te je dhesẹ nọ ahwo Canada gbe erẹwho efa nọ e rrọ otọ esuo Britain a wo udu nọ a rẹ rọ ta ẹkẹ-unu rai kpahe esuo egọmeti. U te no ere no, obokparọ nana u kpiri ichọche gbe egọmeti Quebec abọ họ. e

17. Oghẹrẹ vẹ egọmeti a jẹ rọ gwọlọ whaha iruo usiuwoma ota na?

¹⁷ Idibo Jihova nẹnẹ a wọhọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ, a rẹ “zẹ ẹme Ọghẹnẹ hẹ.” (Se 2 Ahwo Kọrint 2:17.) Ghele na, egọmeti buobu a be gwọlọ rọ izi nọ a fihọ kpahe eware-ezẹ rọ whaha iruo usiuwoma ota mai. Joma ta kpahe edhọ ivẹ jọ nọ a gu no re ma riẹ sọ Isẹri Jihova yọ ahwo nọ a be zẹ ebe hayo etausiuwoma.

18, 19. Ẹvẹ egọmeti Denmark ọ jẹ rọ gwọlọ whaha usiuwoma ota mai?

¹⁸ Denmark. Evaọ ẹdẹ 1 Akpe, 1932, egọmeti o te je uzi nọ ohwo kpobi nọ ọ be zẹ obe o re wo obe-udu. Rekọ inievo mai a rọwo rehọ obe-udu hu. Okiokiọ riẹ, iwhowho-uvie isoi jọ a te kpohọ usiuwoma evaọ Roskilde, ẹwho nọ ọ rehọ emaele 20 thabọ no Copenhagen. Nọ a kuhọ no evaọ owọwọ, a te muẹrohọ nọ owhowho-uvie jọ nọ a re se August Lehmann ọ rrọ usu rai hi. Kpakiyọ iporisi i mu rie inọ ọ be zẹ ebe ababọ obe-udu nọ o wo.

¹⁹ Evaọ edẹ 19 Akpegbivẹ, 1932, a tẹ rọ Brọda August Lehmann kpohọ okọto. Ọ tẹ jọ okọto ta nọ orọnikọ ọ jẹ zẹ ebe he rekọ ọ jẹ rọ ebe nọ a kere kpahe iwuhrẹ Ebaibol kẹ ahwo. Okọto na o rọwo ẹme nọ ọ ta na. Okọto na o ta nọ: “Ohwo nana o wo okọ nọ ọ be rọ re evavọ, yọ ohwo ọvuọvo o ri fiobọhọ kẹe he hayo kọ o bi rẹro oware utioye he, rekọ igho obọ riẹ o bi ro ru oware nọ o bi ru na.” Okọto na u bruoziẹ kẹ Brọda Lehmann, o ta nọ a sai se iruo nọ o bi ru na “ekiọthuọ họ.” Rekọ ewegrẹ idibo Ọghẹnẹ a gba riẹ mu nọ a rẹ whaha usiuwoma ota mai evaọ orẹwho na soso. (Ol. 94:20) Elọya ẹwho na ọ tẹ rọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Denmark. Eme inievo mai a ru?

20. Didi oziẹ okọto nọ o mai kpehru evaọ Denmark u bru, kọ eme inievo mai a ru?

²⁰ Oka ovo taure a te ti gu ẹdhọ na, Isẹri Jihova nọ e rrọ Denmark soso a tẹ tua iruo usiuwoma ota rai. Evaọ Edivẹ-Oka, edẹ 3 Akpe, 1933, okọto na u te bruoziẹ ẹdhọ na. O rọwo fihọ oziẹ nọ okọto ọsosuọ u bru na inọ Brọda August Lehmann o ru oware ovo thọ họ. Oziẹ na o kẹ Isẹri Jihova udu nọ a rẹ rọ ruabọhọ usiuwoma ota rai ababọ ukpokpoma. Re a dhesẹ edẹro kẹ Jihova evaọ obufihọ nọ ọ kẹ rai evaọ ẹdhọ na, inievo na kpobi a te mu ọwhọ usiuwoma ota na vi epaọ anwẹdẹ. Anwọ oke yena ze, inievo mai nọ e rrọ Denmark a be ta usiuwoma na ababọ ukpokpoma egọmeti.

21, 22. 21, 22. Didi oziẹ okọto nọ o mai kpehru evaọ America u bru evaọ ẹdhọ Brọda Murdock na?

²¹ America. Evaọ Ẹdoka, edẹ 25 Ava, 1940, iporisi i mu ọkobaro jọ nọ a re se Robert Murdock, Jr., avọ inievo ihrẹ mai efa nọ e jẹ ta usiuwoma evaọ okpẹwho Jeannette, onọ o kẹle Pittsburgh, evaọ Pennsylvania. A tẹ jọ okọto bruoziẹ kpe ai nọ a rọwo rehọ obe-udu nọ a rẹ rọ kẹ ahwo ebe he.  Inievo na a tẹ wọ ẹme na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ America, okọto na o tẹ rọwo nọ o rẹ keria kẹ ẹme na.

²² Evaọ edẹ 3 Asoi, 1943, okọto na u te bruoziẹ kẹ Isẹri Jihova. Okọto na o ta nọ o gbahọ nọ inievo na a re wo obe-udu otiọye na ha, o tẹ rrọ ere kiyọ “a be rọ uzi gba ohwo evaọ oware nọ egọmeti orẹwho na ọ kẹ ohwo kpobi uvẹ riẹ.” Okọto na o ta nọ uzi nọ ẹwho na o fihọ na o thọ keme o wọso “ufuoma ebe-ikere gbe ufuoma egagọ nọ ohwo kpobi o wo.” Obruoziẹ nọ a re se William O. Douglas ọ ta oware nọ o jọ ibruoziẹ efa eva inọ orọnikọ Isẹri Jihova “a be ta usiuwoma ọvo ho, yọ orọnikọ ebe ọvo a be rọ kẹ ahwo gbe he. Ivẹ na a bi ru.” Ọ tẹ jẹ ta nọ: “Ahwo nana a wo udu nọ a re ro ru iruẹru egagọ rai nana . . . wọhọ epanọ ahwo a wo udu nọ a re ro kpohọ ichọche jẹ ta ẹme evaọ aruẹri na.”

23. Ẹvẹ edhọ nọ ma rease rai evaọ ukpe 1943 na i bi ro fiobọhọ kẹ omai nẹnẹ?

²³ Oziẹ nana nọ okọto na u bru na yọ obokparọ ulogbo rọkẹ idibo Ọghẹnẹ. U dhesẹ vevẹ nọ mai ginọ Ileleikristi nọ e be ta usiuwoma na, orọnikọ ahwo nọ e be zẹ ebe he. Evaọ ẹdẹdẹ yena, Isẹri Jihova a rease edhọ 12 evaọ usu 13 nọ e jọ ekọto, te ẹdhọ Brọda Murdock na. Edhọ nana nọ Isẹri Jihova a rease rai na i ru nọ a rọ rease edhọ efa nọ a gu kẹle  na, enọ ahwo ọwọsuọ a jẹ jọ kpokpo omai re ma siọ usiuwoma ota na ba.

24. Eme ma re ru nọ egọmeti o te fi awhaha họ iruo usiuwoma ota mai?

²⁴ Eva e rẹ were omai idibo Jihova nọ egọmeti o gbe bi kpokpo omai hi evaọ usiuwoma ota na. Rekọ nọ egọmeti o te je uzi nọ ma gbẹ ta usiuwoma ha, ma rẹ gwọlọ oghẹrẹ ọfa nọ ma rẹ rọ ta usiuwoma na. Wọhọ ikọ Jesu, “Ọghẹnẹ họ osu nọ ma re yoẹme kẹ orọnikọ ahwo ho.” (Iruẹru 5:29; Mat. 28:19, 20) Evaọ oke ovona, ma rẹ rọ ẹme na kpohọ ekọto re a si awhaha na no. Joma ta kpahe iriruo ivẹ jọ.

25, 26. Eme ọ via nọ inievo mai obọ Nicaragua a rọ wọ ẹdhọ kpohọ okọto nọ o mai kpehru, kọ didi oziẹ a bru?

²⁵ Nicaragua. Evaọ edẹ 19 Akpegbọvo, 1952, Brọda Donovan Munsterman, imishọnare nọ ọ jẹ rẹrote iruẹru uwou ogha orẹwho yena, o kpohọ ọfisi nọ a rẹ jọ kẹ ohwo obe-udu nọ o re ro kpohọ orẹwho ọfa evaọ Managua, okpẹwho-esuo orẹwho na. A ta kẹ oniọvo na nọ ọ nya bru ọga nọ ọ rrọ ọfisi na nọ a re se Arnoldo García. Ọga na ọ ta kẹ Brọda Donovan nọ egọmeti ọ gbẹ gwọlọ nọ Osẹri Jihova ọvuọvo “ọ rẹ ta usiuwoma hayo ru iruẹru egagọ rai evaọ orẹwho na ha.” Nọ Brọda Donovan ọ nọe oware nọ o soriẹ, ọ tẹ ta kẹe nọ Isẹri Jihova a wo obe-udu nọ a rẹ rọ ta usiuwoma ha, gbe nọ a be wọso egọmeti. Kọ amono a wọ eku na họ omai uzou? Isu ichọche Kathọlik.

²⁶ Ababọ okioraha, Brọda Munsterman ọ tẹ rọ ẹme na bru utu egọmeti nọ u w’obọ kpahe egagọ gbe osu orẹwho na nọ a re se Anastasio Somoza García, rekọ a kẹ oniọvo na uzou sokpọ họ. Fikiere inievo na a te nwene oghẹrẹ nọ a je  ro ru egagọ rai. A gbẹ jẹ jọ Ọgwa Uvie ru iwuhrẹ hẹ, a tẹ ghale inievo na fihọ itu sa-sa nọ e jẹ hai kuomagbe kẹ iwuhrẹ, a gbẹ jẹ jọ iyẹrẹ ta usiuwoma ha, ukpoye kọ idhere efa a je ro ru ere. A te je kere se okọto nọ o mai kpehru evaọ Nicaragua re a si awhaha na no. Ebe-usi orẹwho na e ta kpahe awhaha na gbe obe nọ Isẹri Jihova a kere se okọto na, okọto na o tẹ rọwo nọ a rẹ keria kẹ ẹdhọ na. Eme ọ via? Evaọ edẹ 19 Azeza, 1953, okọto na u te bruoziẹ nọ Isẹri Jihova a rease. Ibruoziẹ na a ta nọ awhaha na ọ wọso uzi egọmeti nọ o ta nọ ohwo kpobi o wo ufuoma egagọ, ufuoma nọ ọ rẹ rọ jiroro kẹ omobọ riẹ, gbe ufuoma nọ ọ rẹ rọ ta oware nọ ọ rọwo kẹ amọfa. Okọto na o tẹ jẹ ta kẹ egọmeti orẹwho na nọ a ruẹrẹhọ kugbe Isẹri Jihova.

27. Fikieme oziẹ nọ okọto na u bru u ro gbe ahwo Nicaragua unu, kọ ẹvẹ inievo na a rri obokparọ na?

²⁷ U gbe ahwo orẹwho na unu gaga inọ okọto nọ o mai kpehru evaọ orẹwho na u bru kẹ Isẹri Jihova. Taure a te ti gu ẹdhọ na, okọto na o jẹ hae gwọlọ wo ẹbẹbẹ kugbe isu ichọche Kathọlik hi keme a jẹ riẹ ru kugbe gaga. U te no ere no, okọto na o jẹ hae kaki bruoziẹ kpe egọmeti hi keme aimava okọ-gbe-uvi. Inievo mai a riẹ vevẹ nọ Jesu họ ọnọ o fiobọhọ kẹ ae wo obokparọ na, yọ onana o lẹliẹ e rae ruabọhọ usiuwoma ota na.—Iruẹru 1:8.

28, 29. Evaọ enwenọ ukpe 1985, didi enwene nọ a rẹro riẹ hẹ ọ romavia evaọ Zaire?

²⁸ Zaire. Enwenọ ukpe 1985, Isẹri Jihova nọ i bu te idu ọgba gbe isoi (35,000) a jọ orẹwho Zaire, onọ a bi se Democratic Republic of Congo enẹna. Re a sae rẹrote iruo usiuwoma ota nọ u je vihọ evaọ orẹwho na, a tẹ wariẹ bọ eria ekpokpọ efa ba uwou ogha nọ o rrọ orẹwho na. Evaọ Akpegbivẹ 1985, a te ru okokohọ akpọ-soso evaọ ogege-arozaha nọ o rrọ Kinshasa, okpẹwho-esuo orẹwho na, yọ ahwo nọ i bu te idu ọgba gbe ivẹ (32,000) a no erẹwho sa-sa ziọ okokohọ na. Rekọ nọ oke o be nyaharo na, eware i te muhọ enwene kẹ idibo Jihova. Eme ọ via?

²⁹ Brọda Marcel Filteau nọ ọ jọ imishọnare evaọ obọ Zaire oke yena, ọ jọ usu inievo nọ i thihakọ ukpokpoma evaọ otọ esuo Duplessis evaọ obọ Quebec nọ o rrọ Canada. Ọ ta kpahe oware nọ o via nọ: “Evaọ edẹ 12 Asa, 1986, a kẹ inievo nọ e jẹ kobaro evaọ ukoko na ileta nọ o ta nọ a fi awhaha họ iruẹru Isẹri Jihova no evaọ Zaire.” Osu orẹwho na nọ a re se Mobutu Sese Seko ọ whobọhọ awhaha na.

30. Didi iroro o gwọlọ nọ Ogbẹgwae Uwou-Ogha na o rẹ jẹ, kọ eme a jiroro nọ a re ru?

³⁰ Okiokiọ riẹ, a tẹ jọ irediyo whowho nọ: “Ma gbe ti yo kpahe Isẹri Jihova ofa ha evaọ Zaire.” Ukpokpoma ogaga u te muhọ. A raha Egwa Uvie mai, a mu inievo mai, tho eware rai, kpe ai ukpe iyẹ je fi ai họ uwou-odi. A tube mu emọ rai dede fihọ uwou-odi. Evaọ edẹ 12 Akpe, 1988, egọmeti o te mi inievo na ekwakwa nọ ukoko na u wo, utu isoja ẹkwotọ na jọ nọ a re se Civil Guard o tẹ kwa ruọ uwou ogha na.  Inievo nọ e jẹ kobaro evaọ ukoko na a te kere ileta se Mobutu nọ ọ jọ osu orẹwho na kpahe ẹme na, rekọ ọ kpunu hu. Ogbẹgwae Uwou-Ogha na u te mu oware nọ a ti ru họ eroro, sọ a re tu ẹdhọ na kpohọ okọto nọ o mai kpehru hayo a rẹ dobọji tao. Brọda Timothy Holmes, imishọnare nọ ọ jẹ rẹrote iruẹru Ogbẹgwae Uwou-Ogha evaọ oke yena ọ ta nọ, “Ma lẹ se Jihova re ọ kpọ omai jẹ kẹ omai areghẹ.” Nọ a lẹ kpahe iẹe gaga no, a tẹ ruẹ nọ u ri te oke nọ a rẹ rọ rehọ ẹme na kpohọ okọto ho. Ukpoye, a tẹ tẹrovi epanọ a rẹ rọ rẹrote inievo na gbe oghẹrẹ nọ a rẹ rọ ruabọhọ usiuwoma ota na.

31, 32. Didi oziẹ okọto nọ o mai kpehru evaọ Zaire u bru, kọ erere vẹ o no rie ze?

³¹ Nọ ikpe jọ e vrẹ no, ukpokpoma na u te kpotọ, ohwo kpobi o te wo ufuoma nọ o re ro ru oware nọ ọ gwọlọ ru evaọ orẹwho na vi epaọ anwẹdẹ. Ogbẹgwae Uwou-Ogha na o tẹ ruẹ nọ oke u te no nọ a re ro tu ẹdhọ na kpohọ okọto nọ o mai kpehru evaọ Zaire. Oware nọ Ọghẹnẹ o re ru na, okọto na o tẹ rọwo nọ a rẹ keria kẹ ẹme na. Kẹsena, evaọ edẹ 8 Ọvo, 1993, nọ enwenọ ikpe ihrẹ e vrẹ no anwọ okenọ osu orẹwho na o ro fi awhaha họ iruo mai na, okọto na u te bruoziẹ nọ oware nọ egọmeti o ru Isẹri Jihova na o thọ, a te si awhaha na no. A rẹ ruẹ unu gbiku riẹ hẹ. Ibruoziẹ na a fi uzuazọ rai họ ọza nọ a ro bruoziẹ nọ uzi nọ egọmeti u fihọ o thọ, inọ a si uzi na no. Brọda Holmes ọ ta nọ, “Evaọ etoke ẹdhọ na, ma ruẹ nọ Jihova ọ rẹ ginẹ rẹriẹ eware.” (Dan. 2:21) Obokparọ nana o lẹliẹ ẹrọwọ inievo na ga vi epaọ ọsosuọ. A ruẹ nọ Jesu Kristi Ovie mai na o fiobọhọ kẹ ae riẹ oware nọ a re ru kpahe ẹme na gbe oke nọ a re ro ru ere.

 ³² Nọ a si awhaha na no, uvẹ u te rovie nọ uwou ogha o rẹ rọ rehọ imishọnare ziọ orẹwho na, bọ iwou efa, jẹ fa ebe no erẹwho efa ze. f A rẹ ruẹ unu gbiku evawere nọ idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ akpọ na soso a bi wo ho nọ a be ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova ọ be rọ sẹro idibo riẹ.—Aiz. 52:10.

33. Eme ma wuhrẹ no edhọ ekọto nana nọ ma ta kpahe na ze?

³³ Edhọ ekọto nọ ma jọ uzou nana ta ẹme te na i dhesẹ nọ Jesu o bi gine ru eyaa riẹ gba, nọ ọ ta nọ: “Mẹ te kẹ owhai eme nọ wha te ta gbe areghẹ nọ enọ e be wọso owhai kpobi a te sae zadhe hayo vro ho.” (Se Luk 21:12-15.) Wọhọ epanọ Jihova ọ rehọ Gamaliẹl thọ idibo riẹ evaọ oke anwae na, ere ọ be rọ ibruoziẹ gbe elọya buobu nọ i wo udu ro dikihẹ kẹ idibo riẹ evaọ oke mai na. Jihova ọ raha ekwakwa ẹmo nọ a rọ suọ idibo riẹ no. (Se Aizaya 54:17.) Ọwọsuọ ọvuọvo nọ ọ rẹ sae za iruo Ọghẹnẹ dhe ọ rrọ họ.

34. Fikieme edhọ nọ ma be rease rai o rọ rrọ oware igbunu, kọ eme onana o kẹ imuẹro riẹ? (Rri ẹkpẹti na re, “ Edhọ nọ Ma Rease Rai nọ I Fiobọhọ Wha Usiuwoma Uvie na Haro.”)

³⁴ Fikieme edhọ ekọto nọ ma be rease rai o rọ rrọ oware igbunu? Dae roro iei: Isẹri Jihova a rrọ ahwo nọ a riẹ odẹ hẹ, yọ a wo ekwa ilogbo ho evaọ akpọ na. Ma re votu hu, ma rẹ tha enọ i bi votu uke he, hayo gwọlọ obufihọ enọ e rrọ esuo egọmeti hi. U te no ere no, a re rri inievo mai nọ a tu ẹdhọ kpohọ ekọto inọ a “kpohọ isukulu hu yọ a viodẹ hẹ.” (Iruẹru 4:13) Fikiere, evaọ eriwo ohwo-akpọ oware ovuovo o riẹ hẹ nọ o rẹ lẹliẹ ekọto brukpe ilorida ichọche gbe isu egọmeti, a ve bru kẹ omai. Rekọ, enwenọ ẹsikpobi ma rẹ rease. Obokparọ nọ ma wo no u dhesẹ nọ ma be nya “evaọ aro Ọghẹnẹ gbe evaọ usu kugbe Kristi.” (2 Kọr. 2:17) Fikiere, ma rọwo kugbe ẹme Pọl nọ ọ ta inọ: “Jihova họ ọnọ o bi fiobọhọ kẹ omẹ; ozọ u re mu omẹ hẹ.”—Hib. 13:6.