1, 2. (a) Ọkpọvio ono o gwọlọ nọ ma ru lele? (b) Enọ vẹ ma te ta ẹme kpahe evaọ uzoẹme nana?

OKENỌ whọ jọ ọmaha, o sae jọnọ u wo ẹsejọ nọ ọsẹgboni ra a vuẹ owhẹ nọ who ru oware jọ nọ whọ gwọlọ ru hu. Who you ọsẹgboni ra yọ whọ riẹ nọ u fo nọ who re yoẹme kẹ ae. Ghele na, ẹsejọ whọ jẹ hae gwọlọ yoẹme kẹ ae he.

² Ma riẹ nọ Jihova, Ọsẹ mai, o you omai. Ọ be rẹrote omai jẹ ruẹ nọ ma wo oware kpobi nọ o gwọlọ re ma sai wo evawere evaọ uzuazọ. Ọ be kẹ omai ọkpọvio nọ ma gwọlọ re ma sai yeri emamọ uzuazọ. Ẹsejọ, ọ rẹ rọ amọfa kẹ omai ọkpọvio. O gwọlọ nọ ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ udu-esuo Jihova. (Itẹ 24:21) Rekọ fikieme o rẹ rọ bẹ ẹsejọ re ma ru lele ọkpọvio? Fikieme Jihova ọ rọ ta kẹ omai nọ ma ru lele ọkpọvio? Kọ ẹvẹ ma re ro dhesẹ nọ ma be rọ adhẹẹ kẹ udu-esuo?​—Rri Ẹme-Oruvẹ 9.

3, 4. Ẹvẹ ahwo-akpọ a rọ reuku sebaẹgba? Fikieme o sae rọ jọ bẹbẹ re ma jẹ uthubro amọfa rehọ?

³ Mai ahwo-akpọ ma rẹ gwọlọ veghe uzou. Anwọ okenọ ọzae avọ aye ọsosuọ na, Adamu avọ Ivi a rọ  thuzi ma ro wo uruemu nana. Dede nọ a jọ gbagba evaọ okenọ Ọghẹnẹ ọ ma ae, a ghẹmeeyo kẹ udu-esuo Ọghẹnẹ. Anwọ oke yena ze ahwo-akpọ kpobi a rọ reuku sebaẹgba. Onana yọ ẹjiroro jọ nọ o sae rọ jọ bẹbẹ kẹ omai re ma ru lele ọkpọvio nọ Jihova hayo amọfa a kẹ omai. Ẹjiroro ọfa họ, ahwo nọ Jihova ọ be hae rọ kẹ omai ọkpọvio na a gba gbe he.​—Emuhọ 2:15-17; 3:1-7; Olezi 51:5; Ahwo Rom 5:12.

⁴ Fikinọ ma gba ha, ma rẹ gwọlọ fu uke ẹsejọ. Omorro u re ru ei bẹbẹ kẹ omai re ma ru lele uthubro. Wọhọ oriruo, evaọ Izrẹl oke anwae Jihova ọ salọ Mosis re o su idibo riẹ. Ọzae jọ nọ a re se Kora nọ ọ gọ Jihova ikpe buobu no, o te mu uke họ efu, jẹ be ghẹmeeyo kẹ Mosis. Dede nọ Mosis o je su idibo Ọghẹnẹ evaọ oke yena, o fu uke ẹdẹvo ho. A tubẹ jọ Ebaibol ta nọ Mosis họ ohwo nọ ọ mai wo omaurokpotọ evaọ oke riẹ. Rekọ Kora ọ jẹ rọwo yoẹme kẹ Mosis hi. O tube si ogbotu jọ soso lele oma re a kuomagbei wọso Mosis. Eme ọ via kẹ Kora avọ ahwo ọwọsuọ na kpobi? Aikpobi a whu. (Ikelakele 12:3; 16:1-3, 31-35) Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ iriruo buobu nọ i dhesẹ nọ omorro o rẹ wha okpẹtu ze.​—2 Iruẹru-Ivie 26:16-21; rri Ẹme-Oruvẹ 10.

5. Ẹvẹ ahwo jọ a rọ rehọ ọkwa rai ruiruo thọthọ no?

⁵ Ahwo a rẹ ta nọ, “Ogaga o rẹ raha ohwo.” Anwọ ikpe buobu ze na, ahwo-akpọ a rehọ udu-esuo nọ u te rai obọ ru ugberuo no. (Se Ọtausiuwoma Na 8:9.) Wọhọ oriruo, Sọl ọ jọ emamọ ohwo nọ o wo omaurokpotọ evaọ okenọ Jihova ọ salọ iẹe re ọ jọ ovie Izrẹl. Rekọ ọ kuvẹ re omorro gbe ihri-eriọ e dowọ  muotọ evaọ udu riẹ, onana u ru nọ ọ jẹ rọ wọso Devidi ekueku. (1 Samuẹle 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Uwhremu na, a tẹ rọ Devidi mu ovie yọ ọ jọ usu ivie nọ e mai woma evaọ Izrẹl. Dede na, ọ rọ ọkwa riẹ ruiruo thọthọ evaọ oke jọ. O lele Batshẹba, aye ọzae jọ nọ a re se Uraya wezẹ. O te vi Uraya kpohọ aro ẹmo re a ruẹsi kpei no, be rọ enẹ gwọlọ ko uzioraha na dhere.​—2 Samuẹle 11:1-17.

6, 7. (a) Eme uyoyou mai kẹ Jihova o rẹ wọ omai ru? (b) Eme o ti fiobọhọ kẹ omai yoẹme, nọ o tẹ make rrọ bẹbẹ?

⁶ Ma re ru lele ọkpọvio Jihova keme ma you rie. Ma gwọlọ ru oware nọ o rẹ were Jihova keme ma you rie vi omọfa hayo oware ofa kpobi. (Se Itẹ 27:11; Mak 12:29, 30.) Anwọ okenọ Jihova ọ rọ ma ọzae avọ aye ọsosuọ na fihọ ọgbọ Idẹn, Setan ọ be rọ gwọlọ nọ ahwo a ghẹmeeyo kẹ udu-esuo Ọghẹnẹ. Ẹdhọ ọ gwọlọ nọ ma roro nọ Jihova o wo udu hu nọ ọ rẹ rọ vuẹ omai oware nọ ma re ru. Rekọ ma riẹ nọ onana yọ ọrue koikoi. Ma rọwo kugbe ẹme oria ikere nana nọ o ta nọ: “Who te, Jihova Ọghẹnẹ mai, re who wo oruaro na gbe ọghọ na gbe ogaga na, keme whẹ họ ọnọ ọ ma eware kpobi, yọ fiki oreva ra a rọ ziọ uzuazọ, oye whọ rọ ma ae.”​—Eviavia 4:11.

⁷ Okenọ whọ gbẹ jọ ọmaha, ẹsejọhọ a wuhrẹ owhẹ nọ who re yoẹme kẹ ọsẹgboni ra o gbẹ make were owhẹ hẹ. Epọvo na re, ẹsejọ o rẹ sae jọ bẹbẹ kẹ omai idibo Jihova re ma yoẹme. Rekọ fikinọ ma you Jihova je wo adhẹẹ kẹe, ma rẹ daoma ru oware kpobi nọ  o gwọlọ re ma sai yoẹme kẹe. Jesu o fi emamọ oriruo hotọ kẹ omai. O yoẹme kẹ Jihova makọ evaọ okenọ o jọ bẹbẹ kẹe re o ru ere. Oyejabọ nọ ọ sae rọ ta kẹ Ọsẹ riẹ nọ: “Jọ oreva ra u rugba orọnikọ oreva mẹ hẹ.”​—Luk 22:42; rri Ẹme-Oruvẹ 11.

8. Idhere jọ vẹ Jihova ọ be rọ kpọ omai? (Rri ẹkpẹti na “ Gaviezọ kẹ Ohrẹ.”)

⁸ Nẹnẹ, Jihova ọ be rọ idhere sa-sa kẹ omai ekpọvio. Wọhọ oriruo, ọ kẹ omai Ebaibol na. Ọ tẹ jẹ kẹ omai ekpako ukoko. Ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ ahwo nọ o ro mu re a kpọ omai, yọ udu-esuo Jihova ma be kẹ adhẹẹ na. Ma tẹ be siọ obufihọ rai, kiyọ obufihọ Jihova ma be se na. Okenọ ahwo Izrẹl a jẹ Mosis fiẹ, o kẹ Jihova uye gaga. O rri rie nọ ọyomariẹ a be jẹ fiẹ na.​—Ikelakele 14:26, 27; rri Ẹme-Oruvẹ 12.

9. Ẹvẹ uyoyou o rẹ rọ wọ omai ru lele ekpọvio?

⁹ Ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ udu-esuo, u re je dhesẹ nọ ma you inievo mai re. Joma kẹ oriruo jọ ro dhesẹ onana. Nọ okpẹtu nọ ohwo ọ r’obọ so ho o tẹ romavia, ahwo nọ a rrọ utu ogbodhẹ a re ru iruo kugbe re a sai fiobọhọ kẹ ahwo nọ okpẹtu na o te oma. Re utu na o sai ru onana ziezi, o gwọlọ nọ ohwo jọ o re koko ai họ, yọ ohwo kpobi nọ ọ rrọ utu na o re ru lele ọkpọvio. Kọ ẹvẹ o rẹ jọ otẹrọnọ ohwo jọ evaọ utu na ọ daezọ ekpọvio na ha, o te bi ru onọ u je rie? O tẹ make rọnọ emamọ eva o ro ru onana, ekpọvio nọ ọ rọwo ru lele he na o rẹ sae wha okpẹtu se ahwo utu na nọ a kiọkọ. Epọvo na re, ma gbe ru lele ekpọvio nọ Jihova gbe ahwo nọ ọ kẹ udu-esuo a be kẹ omai hi, o rẹ sae wha okpẹtu se amọfa. Rekọ ma te yoẹme  kẹ Jihova, u re dhesẹ nọ ma you inievo mai jẹ be rọ adhẹẹ kẹ ọruẹrẹfihotọ Jihova.​—1 Ahwo Kọrint 12:14, 25, 26

10, 11. Eme ma be te ta kpahe?

¹⁰ Oware kpobi nọ Jihova ọ ta kẹ omai nọ ma ru o rrọ rọkẹ ewoma mai. Ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ udu-esuo evaọ uviuwou mai, ukoko na, gbe egọmeti, mai kpobi ma ti wo erere.​—Iziewariẹ 5:16; Ahwo Rom 13:4; Ahwo Ẹfisọs 6:2, 3; Ahwo Hibru 13:17.

¹¹ Ma te wo otoriẹ ẹjiroro nọ Jihova ọ rọ gwọlọ nọ ma rọ adhẹẹ kẹ amọfa, o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ru onana. Joma ta kpahe epanọ ma sai ro dhesẹ adhẹẹ evaọ abasa jọ uzuazọ.

12. Ẹvẹ ọzae ọ sai ro dhesẹ nọ o wo adhẹẹ kẹ udu-esuo?

¹² Jihova họ ọnọ ọ to uviuwou họ, yọ ọ kẹ ohwo kpobi evaọ uviuwou na owha-iruo. Nọ ohwo kpobi evaọ uviuwou na o te wo otoriẹ oware nọ Jihova ọ gwọlọ mi ei, ọruẹrẹfihotọ uviuwou na ọ rẹ jọ kpatiẹ, yọ o rẹ wha erere se ohwo kpobi. (1 Ahwo Kọrint 14:33) Jihova ọ kẹ ọzae owha-iruo re ọ jọ ọnọ o wuzou uviuwou na. Onana u dhesẹ nọ Jihova o rẹro nọ ọ te rẹrote aye gbe emọ riẹ, jẹ rọ edhere oyoyou kpọ ae. Fikiere nọ ọzae ọ gbẹ rẹrote uviuwou riẹ hẹ, o ti gu ẹkẹ unu riẹ kẹ Jihova. Ọzae Oleleikristi ọ rẹ jọ wowou jẹ rọ edhere oyoyou yerikugbe uviuwou riẹ wọhọ epanọ Jesu o bi ru ukoko na. Nọ ọzae o te bi ru  ere, yọ o bi dhesẹ nọ o wo adhẹẹ kẹ Jihova.​—Ahwo Ẹfisọs 5:23; rri Ẹme-Oruvẹ 13.

13. Ẹvẹ aye ọ sai ro dhesẹ nọ o wo adhẹẹ kẹ udu-esuo?

¹³ Aye Oleleikristi o te je wo owha-iruo nọ u wuzou gaga re evaọ uviuwou na. O re fiobọhọ kẹ ọzae riẹ nọ o bi ru iruo gaga re ọ sae rẹrote uviuwou na. Aye na avọ ọzae riẹ a wo owha-iruo nọ a re ro wuhrẹ emọ rai. Edhere jọ nọ aye o re ro wuhrẹ emọ riẹ re a wo adhẹẹ họ, emamọ oriruo nọ ọyomariẹ o re fihotọ kẹ ae. (Itẹ 1:8) Ọ rẹ rọ adhẹẹ kẹ ọzae riẹ je ru lele iroro nọ ọ jẹ. O tẹ make rọnọ ọ rọwo kugbe oware jọ nọ ọzae riẹ ọ ta ha, ọ rẹ rọ edhere owowou avọ adhẹẹ ta eriwo riẹ. Nọ ọzae aye Oleleikristi ọ gbẹ rrọ ukoko ho, o rẹ sae wha oghẹrẹ ebẹbẹ efa ze. Rekọ aye na ọ tẹ be hae rọ adhẹẹ kẹ ọzae na je dhesẹ kẹe nọ o you rie, ẹsejọhọ ẹdẹjọ ọzae na ọ sae gwọlọ wuhrẹ kpahe Jihova jẹ gọe.​—Se 1 Pita 3:1.

14. Ẹvẹ emọ a sai ro dhesẹ nọ a wo adhẹẹ kẹ udu-esuo?

¹⁴ Jihova o rri emọ ghaghae, yọ ọ gwọlọ nọ a rẹ thọ ae jẹ kpọ ae. Nọ emọ a te bi yoẹme kẹ esẹgbini rai, eva e rẹ were esẹgbini na gaga. Maero na, u re ru eva were Jihova keme u re dhesẹ nọ a wo adhẹẹ kẹe. (Itẹ 10:1) Evaọ iviuwou jọ, ọyewọ ọvuọvo ọ be rẹrote emọ. Onana o rẹ sae jọ bẹbẹ gaga kẹ emọ na gbe ọsẹ hayo oni nọ ọ be rẹrote ai na. Rekọ nọ emọ a te bi yoẹme je fiobọhọ kẹ ọsẹ hayo oni rai, u re ru eware dina woma evaọ uviuwou na. Oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ kẹhẹ, uviuwou ovuovo nọ o gba kiete o rrọ họ. Rekọ uviuwou kpobi o rẹ sai wo evawere nọ ohwo kpobi o te bi ru lele ọkpọvio Jihova. Onana o rẹ wha ujiro se Jihova, Ọnọ ọ to iviuwou kpobi họ.​—Ahwo Ẹfisọs 3:14, 15.

15. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma wo adhẹẹ kẹ otu nọ Jihova ọ kẹ udu evaọ ukoko na?

¹⁵ Jihova ọ be rọ ukoko na kpọ omai nẹnẹ, yọ ọ rọ Jesu mu ọnọ o wuzou ukoko na. (Ahwo Kọlọsi 1:18) Jesu ọ tẹ kẹ “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” owha-iruo nọ ọ rẹ rọ rẹrote idibo Ọghẹnẹ evaọ otọakpọ. (Matiu 24:45-47) Nẹnẹ, “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” họ Utu Ẹruorote na. Utu Ẹruorote na o be hae kẹ omai eware nọ ma gwọlọ evaọ ẹruoke re ẹrọwọ mai ọ sae jọ gaga. Ekpako ukoko, idibo iruiruo, gbe esẹro okogho a bi fiobọhọ kẹ ikoko sa-sa wariẹ akpọ na soso họ, yọ a be hai wo ekpọvio no obọ Utu Ẹruorote na ze. Inievo nana kpobi a wo owha-iruo nọ a rẹ rọ rẹrote omai. Jihova ọ rẹ nọ ai unu nọ a gbẹ rẹrote owha-iruo nana ziezi hi. Fikiere, ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ ezae nana, yọ ma be rọ adhẹẹ kẹ Jihova.​—Se 1 Ahwo Tẹsalonika 5:12; Ahwo Hibru 13:17; rri Ẹme-Oruvẹ 14.

16. Fikieme ma sae rọ ta nọ ẹzi ọfuafo a be rọ rehọ ekpako ukoko gbe idibo iruiruo mu?

¹⁶ Ekpako ukoko gbe idibo iruiruo a re fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rrọ ukoko na kru ẹrọwọ rai jẹ jọ okugbe ọvo. Ginọ uzẹme inọ ezae nana yọ ahwo-akpọ nọ a gba ha wọhọ omai. Nọ o rrọ ere na, ẹvẹ a rẹ rọ salọ inievo nana? Inievo nana e rẹ nyate itee nọ e rrọ Ebaibol na. (1 Timoti 3:1-7, 12; Taitọs 1:5-9) Jihova ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ kẹ ahwo nọ a ro kere itee nana fihọ Ebaibol na vevẹ. Ekpako na a rẹ lẹ se Jihova kẹ ẹzi ọfuafo riẹ nọ a tẹ be ta kpahe oniọvo nọ a gwọlọ ro mu ọkpako ukoko hayo odibo oruiruo. O rrọ vevẹ,  Jihova avọ Jesu họ enọ e be kpọ ukoko na. (Iruẹru Ikọ 20:28) Ezae nọ a ro mu re a rẹrote omai na yọ ekẹ nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze.​—Ahwo Ẹfisọs 4:8.

17. Ẹvẹ oniọvo-ọmọtẹ ọ sai ro dhesẹ nọ o wo adhẹẹ kẹ ọruẹrẹfihotọ uzou-uwo?

¹⁷ U wo ikoko jọ nọ ekpako ukoko hayo idibo iruiruo e rrọ họ. Inievo-emezae nọ e họ-ame no a rẹ sai fiobọhọ evaọ ikoko itiena. Rekọ nọ oniọvo-ọmọzae otiọye ọvo ọ gbẹ riẹ hẹ, o sae gwọlọ nọ oniọvo-ọmọtẹ ọ rẹrote owha-iruo nọ oniọvo-ọmọzae nọ ọ họ-ame no ọ hae te rẹrote. O tẹ via ere, oniọvo-ọmọtẹ na ọ rẹ rọ udhọfọ fare uzou hayo rehọ etu tu uzou riẹ. (1 Ahwo Kọrint 11:3-10) Ọ vẹ rọ enẹ dhesẹ nọ o wo adhẹẹ kẹ ọruẹrẹfihotọ uzou-uwo nọ Jihova o fihọ evaọ uviuwou gbe ukoko na.​—Rri Ẹme-Oruvẹ 15.

18, 19. (a) Eme ma jọ obe Ahwo Rom 13:1-7 wuhrẹ? (b) Oghẹrẹ vẹ ma sae rọ kẹ otu egọmeti adhẹẹ?

¹⁸ Nẹnẹ, Jihova ọ kuvẹ re otu egọmeti a wo umutho udu-esuo jọ, yọ u fo nọ ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ ae. A re koko iruẹru erẹwho gbe ewho sa-sa fihọ re eware e sae nya kpatiẹ, yọ a re je fiobọhọ kẹ ahwo wo igogo eware jọ. Ileleikristi a re ru lele ọkpọvio nọ ọ rrọ obe Ahwo Rom 13:1-7. (Sei.) Ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ “enọ i wo udu-esuo okpehru” je koko izi nọ a fihọ evaọ orẹwho hayo ẹwho nọ ma be rria. Izi na e sai kiekpahe uviuwou, okọ, hayo eware nọ ma wo. Wọhọ oriruo, ma rẹ hwa osauzou jẹ kẹ otu egọmeti ovuẹ kpobi nọ u fo nọ a rẹ riẹ. Rekọ eme ma re ru nọ egọmeti ọ tẹ ta nọ ma  ru oware nọ uzi Ọghẹnẹ u mukpahe? Pita ukọ na ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ họ osu nọ ma re yoẹme kẹ orọnikọ ahwo ho.”​—Iruẹru Ikọ 5:28, 29.

¹⁹ Otẹrọnọ iporisi o kru omai hayo a rehọ omai ziọ aro ohwo egọmeti ọfa jọ wọhọ obruoziẹ, ma rẹ daoma gaga re ma kẹ ae adhẹẹ. Izoge Ileleikristi a rẹ daoma rọ adhẹẹ kẹ iticha gbe amọfa nọ a rrọ isukulu rai ru iruo. Evaọ oria nọ ma rrọ ruiruo, ma rẹ daoma rọ adhẹẹ kẹ ọga hayo madamu mai, o tẹ make rọnọ amọfa nọ ma gbe bi ru iruo a bi ru ere he. Nọ ma te ru ere, yọ ma be rọ aro kele Pọl ukọ na, ọnọ ọ kẹ otu egọmeti adhẹẹ dede nọ eware nọ e jẹ via ẹsejọ e sae lẹliẹe eva dhae. (Iruẹru Ikọ 26:2, 25) O tẹ make rọnọ amọfa a be riẹ omai ru hu, ma rẹ gbẹ kẹ ae adhẹẹ ghele.​—Se Ahwo Rom 12:17, 18; 1 Pita 3:15.

20, 21. Ewoma vẹ o re noi ze nọ ma tẹ be kẹ amọfa adhẹẹ?

²⁰ Wariẹ akpọ na soso họ, ahwo a gbẹ be rọ adhẹẹ kẹ amọfa ha. Rekọ idibo Jihova a rrọ ere he. Ma rẹ daoma kẹ ohwo kpobi adhẹẹ. Ma re ru lele ohrẹ nọ Pita ukọ na ọ kẹ inọ: “Wha rọ ọghọ kẹ oghẹrẹ ahwo kpobi.” (1 Pita 2:17) Ahwo a re muẹrohọ nọ ma tẹ be kẹ ae adhẹẹ. Jesu ọ ta nọ: “Jọ elo rai o lo evaọ iraro ahwo, re a ruẹse ruẹ iruo iwoma rai, a vẹ rọ oruaro kẹ Ọsẹ rai nọ ọ rrọ obọ idhiwu.”​—Matiu 5:16.

²¹ Nọ ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ amọfa evaọ uviuwou mai, ukoko mai, gbe oria nọ ma rrọ kpobi, ahwo a sae gwọlọ wuhrẹ kpahe Jihova fiki emamọ uruemu mai. Yọ ma tẹ be kẹ amọfa adhẹẹ, yọ Jihova ma be kẹ adhẹẹ na. Onana o rẹ lẹliẹ eva were Jihova je dhesẹ nọ ma you rie.