1, 2. Okẹ oghaghae vẹ Jihova ọ kẹ omai?

JIHOVA ọ kẹ omai kpobi na okẹ oghaghae jọ. Okẹ yena họ uzuazọ. (Emuhọ 1:27) Ọ gwọlọ nọ ma wo evawere evaọ uzuazọ. Fikiere ọ kẹ omai ehri-izi re ma sae jẹ emamọ iroro. Ehri-izi nana i re fiobọhọ kẹ omai “vuhu oware uwoma gbe uyoma.” (Ahwo Hibru 5:14) Ma tẹ be hai roro kpahe ehri-izi Ebaibol taure ma tẹ te jiroro, yọ ma be kuvẹ re Jihova o wuhrẹ omai epanọ a rẹ jẹ emamọ iroro. Nọ ma te bi ru lele ehri-izi Ebaibol evaọ uzuazọ mai jẹ be ruẹ ewoma nọ o bi noi ze, u ti ru omai ruẹ nọ ehri-izi Ebaibol e ginẹ rrọ wowoma.

² Ẹsejọ eware e rẹ via evaọ uzuazọ nọ ma rẹ jọ riẹ onọ ma re ru hu. Noke toke, ma rẹ sae rẹriẹ ovao dhe eware sa-sa nọ uzi Ebaibol ovuọvo o ta ẹme kpahe he. Wọhọ oriruo, o sae gwọlọ nọ ma jiroro kpahe oghẹrẹ usiwo-imu jọ nọ u wobọ kugbe azẹ. Ẹvẹ ma sae rọ jiroro nọ e rẹ were Jihova? Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ ehri-izi nọ i dhesẹ epanọ Jihova o rri uzuazọ gbe azẹ. Ma te wo otoriẹ ehri-izi nana ziezi, i  ti fiobọhọ kẹ omai jẹ emamọ iroro nọ obruoziẹ-iroro mai o gbe ro brukpe omai hi. (Itẹ 2:6-11) Joma ta kpahe ehri-izi nana jọ.

3, 4. (a) Ẹvẹ ma rọ riẹ oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o rri azẹ? (b) Eme azẹ o dikihẹ kẹ?

³ Ebaibol na o ru omai riẹ nọ Ọghẹnẹ o rri azẹ ghaghae gaga keme o dikihẹ kẹ uzuazọ. Jihova ọ rẹ rọ uzuazọ zaharo ho. Nọ Keni o kpe oniọvo riẹ no, Jihova ọ ta kẹe nọ: “Azẹ oniọvo ra ọ be viẹ se omẹ no otọ na ze.” (Emuhọ 4:10) Azẹ Ebẹle o dikihẹ kẹ uzuazọ riẹ. Nọ Keni o kpe Ebẹle, uzuazọ riẹ ọ rehọ na.

⁴ Nọ Owhe oke Noa o ku vrẹ no, Ọghẹnẹ ọ tẹ vuẹ ahwo-akpọ nọ a rẹ sae re arao. Rekọ ọ ta vevẹ nọ: “Uwo na ọvo wha rẹ re, wha rẹ re uzuazọ riẹ hẹ, koyehọ azẹ riẹ.” (Emuhọ 9:4) O gwọlọ nọ emọ Noa kpobi a re ru lele uzi nana nọ Ọghẹnẹ o jie na, te omai te. O rrọ vevẹ, Jihova o rri azẹ nọ oye họ uzuazọ. Epọvo na o gwọlọ nọ ma re rri azẹ re.​—Olezi 36:9.

5, 6. Ẹvẹ Uzi Mosis u ro dhesẹ oghẹrẹ nọ Jihova o rri uzuazọ gbe azẹ?

⁵ Evaọ uzi nọ Jihova ọ kẹ Mosis na, Ọ ta nọ: “Otẹrọnọ ohwo jọ . . . ọ re oghẹrẹ azẹ jọ kpobi, mẹ te rẹriẹ ovao mẹ ku ohwo yena nọ ọ be re azẹ na hrọ, yọ me ti kpe ohwo yena no udevie ahwo riẹ hrọ. Keme evaọ azẹ na uzuazọ omama na o rrọ.”​—Iruo-Izerẹ 17:10, 11.

⁶ Uzi Mosis na o ta nọ ohwo o te kpe arao nọ ọ gwọlọ re, o re ku azẹ riẹ ku otọ. Enẹ a re ro dhesẹ nọ  a bi zihe uzuazọ arao na kẹ Jihova nọ ọ ma riẹ. (Iziewariẹ 12:16; Izikiẹl 18:4) Dede na, Jihova o rẹro nọ ahwo Izrẹl a re si azẹ kpobi nọ ọ rrọ arao na no riẹriẹriẹ hẹ nọ a te bru rie uvou no. Nọ a te si azẹ no arao na te epanọ o rẹ lọhọ te kpobi no, a rẹ sae riẹe avọ obruoziẹ-iroro ọfuafo. A te ru enẹ, yọ a bi dhesẹ nọ a wo adhẹẹ kẹ Jihova, Ọnọ ọ kẹ uzuazọ na. Uzi na o tẹ jẹ ta nọ ahwo Izrẹl a rẹ rọ erao dhe idhe rọkẹ erọvrẹ izieraha rai.​—Rri Ẹme-Oruvẹ 19 gbe 20.

7. Ẹvẹ Devidi o ro dhesẹ nọ o rri azẹ ghaghae?

⁷ Oware nọ Devidi o ru evaọ okenọ a je lele ahwo Filistia fi ẹmo, u re fiobọhọ kẹ omai riẹ epanọ azẹ ọ ghare te. Egbaẹmo Devidi jọ a ruẹ nọ uruame u bi kpei gaga, fikiere a te fi uzuazọ rai họ ọza nya ruọ ẹkwotọ ewegrẹ rai nyai vo ame sei. Rekọ nọ a rọ ame na se Devidi, ọ rọwo dae he, ukpoye o te “ku ei fihọ otọ kẹ Jihova.” Devidi ọ ta nọ: “Nọ oware nọ mẹ rẹ sai ru vievie he, O Jihova. Kọ mẹ rẹ da azẹ ezae nọ i fi uzuazọ rai họ ọza nyai vo ame ze?” Devidi ọ riẹ epanọ Jihova o rri azẹ gbe uzuazọ ghare te.​—2 Samuẹle 23:15-17.

8, 9. Ẹvẹ u fo nọ Ileleikristi nẹnẹ a re rri azẹ?

⁸ Evaọ oke Ileleikristi ọsosuọ, idibo Ọghẹnẹ a gbẹ jẹ rọ erao dhe idhe he. Dede na, o gbẹ gwọlọ nọ a re rri azẹ epanọ Ọghẹnẹ o rri rie. Abọjọ uzi nọ Jihova ọ gwọlọ nọ Ileleikristi a re koko o ta nọ a re “siomano . . . azẹ.” Yọ onana u wuzou wọhọ epanọ o gwọlọ nọ a rẹ whaha ọfariẹ-ogbe hayo edhọ-egọ na.​—Iruẹru Ikọ 15:28, 29.

⁹ Epọvo na o rrọ kẹ omai nẹnẹ re. Mai Ileleikristi  ma riẹ nọ obọ Jihova uzuazọ u no ze, yọ ọye o wo uzuazọ kpobi. Ma tẹ jẹ riẹ nọ o rri azẹ ghaghae, yọ azẹ o dikihẹ kẹ uzuazọ. Fikiere ma rẹ daoma kiẹ ehri-izi Ebaibol rri nọ ma tẹ be jiroro kpahe usiwo-imu nọ u wobọ kugbe azẹ.

10, 11. (a) Ẹvẹ Isẹri Jihova a rri azẹ osefihọ oma, te azẹ ọsoso hayo eware nọ i ru azẹ via? (b) Iroro vẹ Oleleikristi kpobi ọ rẹ jẹ kẹ omariẹ?

¹⁰ Isẹri Jihova a riẹ nọ re a “siomano . . . azẹ,” orọnikọ a rẹ siọ azẹ ba ẹre hayo ẹda ọvo ho. U dhesẹ nọ a re se azẹ fihọ oma ha, se azẹ no omarai kẹ omọfa ha, hayo fi azẹ rai họ oria jọ re a wariẹ sei fihọ oma ha. U te je dhesẹ nọ a re se ovuọvo evaọ igogo eware ene nọ i ru azẹ via na fihọ oma ha, koyehọ red cells (egẹgẹ azẹ ọwawae), white cells (egẹgẹ azẹ ọfuafo), platelets (egẹgẹ azẹ nọ i re ru azẹ dhẹmu), gbe plasma (ame nọ ọ rẹ wọ azẹ dhẹ oma wariẹ).

¹¹ A rẹ sae jẹ ghale igogo eware ene nana nọ i ru azẹ via na kpohọ egẹgẹ-esese efa. Oleleikristi kpobi ọ rẹ salọ kẹ omariẹ sọ ọ rẹ rehọ egẹgẹ-esese nana hayo ọ rẹ rehọ họ. Epọvo na o rrọ kpahe oghẹrẹ usiwo-imu nọ a rẹ jọ rehọ azẹ obọ ohwo ruiruo. Ohwo kpobi ọ rẹ jiroro oghẹrẹ nọ ọ gwọlọ nọ a rẹ rọ azẹ obọriẹ ruiruo evaọ usiwo-imu wọhọ surgical procedure (obẹrọ), medical test (etẹste), hayo current therapy (usiwo nọ u re ru edada kpotọ).​—Rri Ẹme-Oruvẹ 21.

12. (a) Kọ Jihova ọ rẹ daezọ oware nọ ma rọ obruoziẹ-iroro mai salọ? (b) Ẹvẹ ma sae rọ jiroro nọ i fo kpahe usiwo-imu?

 ¹² Evaọ ẹme nọ o jọ gwọlọ nọ ohwo ọ rọ obruoziẹ-iroro riẹ jiroro onọ o re ru, kọ Jihova ọ rẹ daezọ onọ ma ru? Ee. Jihova ọ rẹ daezọ oware nọ o rrọ omai iroro gbe ẹjiroro nọ ma re ro ru oware. (Se Itẹ 17:3; 24:12.) Nọ o rrọ ere na, ma tẹ be jiroro usiwo-imu, ma rẹ lẹ se Jihova re ọ kpọ omai yọ ma re je ru ekiakiẹ kpahe oghẹrẹ usiwo-imu na. Kẹsena ma vẹ rọ obruoziẹ-iroro nọ ma rọ Ebaibol wuhrẹ no na salọ onọ ma re ru. Ma rẹ nọ amọfa ha inọ o hae jọnọ owhẹ eme whọ hai ti ru? Yọ ma rẹ kuvẹ hẹ re amọfa a ru omai jẹ oghẹrẹ iroro jọ. Oleleikristi kpobi “ọ te wọ ọvuọ owha riẹ.”​—Ahwo Galesha 6:5; Ahwo Rom 14:12.

13. Eme oware nọ Jihova ọ ta kpahe azẹ u ru omai riẹ kpahe iẹe?

¹³ Oware kpobi nọ Jihova ọ ta nọ ma ru o rrọ rọkẹ ewoma mai, yọ u re dhesẹ nọ o you omai. (Olezi 19:7-11) Dede na, orọnọ fiki ewoma nọ o ti noi ze ma re ro yoẹme kẹ Jihova ha. Ma re yoẹme kẹe keme ma you rie. Uyoyou nọ ma wo kẹ Jihova u re ru omai whaha azẹ osefihọ oma. (Iruẹru Ikọ 15:20) Onana o rẹ jẹ thọ omai re. Ahwo buobu a riẹ nọ azẹ nọ a re se fihọ oma o rẹ wha ebẹbẹ ze, yọ edọkita buobu a rọwo nọ o rẹ mai woma nọ a tẹ bẹre ohwo ababọ azẹ nọ a se fihọ iẹe oma. O rrọ vevẹ nọ izi Jihova e mai woma, yọ i dhesẹ nọ o you omai.​—Se Aizaya 55:9; Jọn 14:21, 23.

14, 15. (a) Izi vẹ Jihova ọ kẹ idibo riẹ nọ e rẹ thọ ae? (b) Ẹvẹ whọ sai ro ru lele ehri-izi nọ a rọ izi nana no ze?

 ¹⁴ Notọ avọ otọ ze, izi Jihova e rrọ rọkẹ ewoma idibo riẹ. Jihova o jie izi kẹ ahwo Izrẹl nọ e thọ rai no enwoma sa-sa. Wọhọ oriruo, uzi jọ o ta nọ ohwo nọ o wo uwou ọ rẹ ma ogbẹ wariẹ ehru uwou na họ re ohwo o gbe kie noi ze he. (Iziewariẹ 22:8) Jihova o jie uzi ofa kẹ ae kpahe erao. O ta nọ ohwo o te wo eruẹ nọ o re dhuaro, o gbahọ nọ o re kru ei re ọ gbẹ nwa ohwo oma hayo kpe ohwo ho. (Ọnyano 21:28, 29) Ohwo Izrẹl o gbe koko izi nana ha, ohwo jọ o te whu fiki onana ọye a re kru.

¹⁵ Ma rẹ jọ izi nana ruẹ nọ Jihova o rri uzuazọ ghaghae. Eme u fo nọ onana o rẹ wọ omai ru? Ma re dhesẹ nọ ma rri uzuazọ ghaghae evaọ oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ rẹrote iwou gbe imoto mai, oghẹrẹ nọ ma rẹ dhẹ omoto, imotosaikoro hayo ẹdhighere, gbe oghẹrẹ erozaha nọ ma rẹ zaha. Ahwo jọ, maero kọ izoge a re roro nọ oware uyoma ovo o sae via kẹ ae he, fikiere a rẹ gwọlọ daezọ enwoma nọ e rẹ sai no owojẹ rai ze he. Rekọ orọnọ enẹ Jihova ọ gwọlọ nọ ma ru hu. Ọ gwọlọ nọ ma rri uzuazọ ghaghae, te uzuazọ mai gbe orọ amọfa.​—Ọtausiuwoma Na 11:9, 10.

16. Ẹvẹ Jihova o rri eva ekparọ?

¹⁶ Jihova o rri uzuazọ ohwo-akpọ kpobi ghaghae. Makọ ọmọ nọ ọ rrọ eva dede ọ rrọ ghaghae kẹe. Evaọ Uzi Mosis na, ohwo ọ tẹ rọ ọthobọ nwa aye nọ o dihọ oma, nọ aye na hayo ọmọ na o je whu, ohwo otiọye na ọ reabe uzi ohwo-okpe evaọ aro Jihova. Onana u dhesẹ nọ dede nọ ọthobọ o rọ via, ohwo o  whu no, yọ uzuazọ u re lele iei. (Se Ọnyano 21:22, 23.) Evaọ aro Ọghẹnẹ, ọmọ nọ ọ rrọ eva ọ rrọ uzuazọ. Nọ o rrọ ere na, kọ ẹvẹ who roro nọ Ọghẹnẹ o rri eva ekparọ? Ẹvẹ who roro nọ o be hae jariẹ oma nọ ọ be ruẹ ima ahwo buobu nọ a be kpare eva kufiẹ kukpe kukpe?

17. Otẹrọnọ aye ọ kpare eva taure ọ tẹ te riẹ Jihova, eme o rẹ sai ru udu ki ei vi?

¹⁷ Kọ otẹrọnọ aye ọ kpare eva taure ọ tẹ te riẹ oghẹrẹ nọ Jihova o rri onana? Jọ u mu ei ẹro nọ Jihova ọ rẹ sae rọvrẹe fiki idhe ẹtanigbo Jesu. (Luk 5:32; Ahwo Ẹfisọs 1:7) Aye kpobi nọ o ru oware utiona evaọ okenọ u kpemu o te kurẹriẹ no eva ze, u du gwọlọ nọ udu o hai brukpei hi. “Jihova o wo ohrọ-oriọ gbe ọdawẹ . . . Wọhọ epanọ ovatha-ọre u thabọ no ukiediwo-ọre na, ere o fi izieraha mai họ thabọ no omai te re.”​—Olezi 103:8-14.

18. Fikieme ma rẹ rọ daoma si iroro omukpahọ no udu?

¹⁸ Re ma sai rri uzuazọ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ o rri rie, obọ udu na u re muhọ no ze. Oghẹrẹ nọ ma rẹ jọ udu roro kpahe amọfa u re dhesẹ onana via. Jọn ukọ na o kere nọ: “Ohwo kpobi nọ o bi mukpahe oniọvo riẹ yọ ojihẹ.” (1 Jọn 3:15) Ma gbẹ yọroma ha, ma rẹ sae rọ ẹmẹrera mukpahe omọfa evaọ udu mai. Omukpahọ ọ rẹ sai ru nọ ohwo o gbe ro wo adhẹẹ kẹ amọfa ha, gu ọrue fihọ ae uzou, hayo tubẹ jọ udu ta nọ dodokọ a re whu. Jihova ọ riẹ oware nọ ma bi roro kpahe amọfa. (Iruo-Izerẹ 19:16; Iziewariẹ 19:18-21; Matiu 5:22) Ma tẹ ruẹ nọ ma be hai wo iroro  iyoma kpahe omọfa jọ, joma daoma gaga si iroro itieye no udu.​—Jemis 1:14, 15; 4:1-3.

19. Nọ ma riẹ oghẹrẹ nọ Jihova o rri ozighi na, eme u fo nọ ma rẹ whaha?

¹⁹ Edhere ọfa ọ riẹ nọ ma sai ro dhesẹ nọ ma rri uzuazọ ghaghae. Ma jọ obe Olezi 11:5 se nọ Jihova o “mukpahe ohwo kpobi nọ ozighi ọ rẹ were.” Ma tẹ be hae rri ighe ozighi rọ sasa oma, kiyọ ma bi dhesẹ nọ ozighi ọ rẹ were omai. Kọ eme ọ rẹ whae ze nọ ma je fi eme, iruẹru, hayo iwoho ozighi họ iroro? Eware nọ i kiẹrẹe gbe enọ e rẹ wha udhedhẹ ze u fo nọ ma re fihọ iroro.​—Se Ahwo Filipai 4:8, 9.

20-22. (a) Ẹvẹ Jihova o rri akpọ Setan nẹnẹ? (b) Ẹvẹ idibo Ọghẹnẹ a sai ro dhesẹ nọ a “wo obọ kugbe akpọ na ha”?

²⁰ Ahwo nọ a rrọ otọ esuo Setan nẹnẹ a wo adhẹẹ kẹ uzuazọ họ, a reabe azẹ evaọ aro Jihova. Anwọ ikpe buobu ze na, isuẹsu ahwo-akpọ e wha uwhu se ima ahwo buobu no, te idibo Jihova dede. A jọ Ebaibol na rọ erao ijihẹ nọ i re dhuaro dhesẹ egọmeti nana. (Daniẹl 8:3, 4, 20-22; Eviavia 13:1, 2, 7, 8) Evaọ akpọ inẹnẹ, ahwo a bi wo igho gbidi gbidi no igbeke gbe ekwakwa ẹmo efa nọ a be zẹ ze. Avro ọ riẹ hẹ, “akpọ na soso ọ rrọ otọ ogaga omuomu na.”​—1 Jọn 5:19.

²¹ Rekọ Ileleikristi uzẹme a “wo obọ kugbe akpọ na ha.” Idibo Jihova a rẹ whomahọ abọ ọvo ho evaọ isuẹsu gbe ẹmo-ofio akpọ na. A re kpe ohwo ho, yọ a rẹ rọ oghẹrẹ ovo tha enọ i re kpe ahwo uke he.  (Jọn 15:19; 17:16) Nọ a tẹ be make kẹ Ileleikristi uye dede, a re ru ozighi hi. Jesu o wuhrẹ omai nọ ma you ewegrẹ mai.​—Matiu 5:44; Ahwo Rom 12:17-21.

²² Egagọ e wha uwhu se ima ahwo buobu no re. Ebaibol na ọ ta kpahe egagọ erue akpọ soso nọ a se Babilọn Ologbo na inọ: “Eva riẹ a jọ ruẹ azẹ eruẹaro gbe erẹri na gbe azẹ ahwo kpobi nọ a kpe evaọ otọakpọ na.” Agbẹta nọ Jihova ọ rọ vuẹ omai nọ: “Wha no eva riẹ no, ahwo mẹ.” Ahwo nọ a be gọ Jihova a rẹ jọ egagọ erue he.​—Eviavia 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Re a “no eva” Babilọn Ologbo na, eme u dhesẹ?

²³ Re ma “no eva” Babilọn Ologbo na, u dhesẹ nọ ma re ru ei vẹ inọ ma gbẹ rrọ egagọ erue ọvuọvo ho. Wọhọ oriruo, ma rẹ ruẹ nọ a si odẹ mai no usu ahwo nọ a rrọ egagọ erue nọ ma bi no na. Rekọ oyena ọvo u te he. O gwọlọ nọ ma rẹ jẹ whaha eware iyoma nọ ahwo egagọ erue a bi ru. Egagọ erue e rẹ kuvẹ kẹ ọfariẹ-ogbe, esuo-ohrowo, gbe oriobọ. (Se Olezi 97:10; Eviavia 18:7, 9, 11-17) Anwọ ikpe buobu ze na, onana o wha uwhu se ima ahwo buobu no.

24, 25. Ma te wuhrẹ kpahe Jihova, ẹvẹ o sai ro ru omai wo udhedhẹ gbe emamọ obruoziẹ-iroro?

²⁴ Taure ma te ti wuhrẹ kpahe Jihova, ma je ru eware iyoma jọ nọ ahwo a bi ru nẹnẹ evaọ akpọ Setan. Rekọ obọnana ma nwene no. Ma fi ẹrọwọ họ idhe ẹtanigbo Jesu jẹ roma mudhe kẹ Ọghẹnẹ no. Enẹna, ma bi wo “ezi omosasọ . . . no obọ Jihova omariẹ ze.” Ma wo udhedhẹ gbe emamọ obruoziẹ-iroro, keme ma riẹ nọ ma bi ru eva were Ọghẹnẹ.​—Iruẹru Ikọ 3:19; Aizaya 1:18.

 ²⁵ O tẹ make rọnọ ma jọ usu ahwo nọ a se uzuazọ gboware he vẹre, Jihova ọ rẹ sae rọvrẹ omai fiki idhe ẹtanigbo Jesu. Ma yere Jihova gaga rọkẹ okẹ uzuazọ nọ ọ kẹ omai na. Ma tẹ be daoma fiobọhọ kẹ ahwo wuhrẹ kpahe Jihova, siomano akpọ na, je mu usu okpekpe kugbe Ọghẹnẹ, yọ ma bi dhesẹ nọ okẹ uzuazọ nọ ọ kẹ omai na o da omai ẹro.​—2 Ahwo Kọrint 6:1, 2.

26-28. (a) Iruo vẹ Jihova ọ kẹ Izikiẹl? (b) Iruo vẹ Jihova ọ ta nọ ma ru nẹnẹ?

²⁶ Evaọ Izrẹl oke anwae, Jihova ọ ta kẹ Izikiẹl ọruẹaro na nọ ọ vẹvẹ ahwo unu inọ ọ te raha Jerusalẹm kẹle na, re o je wuhrẹ ae oware nọ a re ru re a sae zọ. Nọ Izikiẹl ọ gbẹ vẹvẹ ahwo na unu hu, azẹ rai ọ te jariẹ uzou. (Izikiẹl 33:7-9) Izikiẹl ọ daoma kpobi whowho ovuẹ nana nọ u wuzou gaga na, ọ tẹ rọ ere dhesẹ nọ o rri uzuazọ ghaghae.

²⁷ Jihova ọ ta nọ ma vẹvẹ ahwo unu inọ kẹle na ọ te raha akpọ Setan nana no. Ọ tẹ jẹ ta nọ ma fiobọhọ kẹ ai wuhrẹ kpahe ọyomariẹ re a sae zọ jẹ reawere akpọ ọkpokpọ nọ ọ ya eyaa riẹ na. (Aizaya 61:2; Matiu 24:14) Ma gwọlọ dao ẹgba mai kpobi vuẹ amọfa ovuẹ nana. Kẹsena ma vẹ te sae ta ọkpọ ẹme Pọl na inọ: “Azẹ ohwo ọvo ọ rrọ omẹ uzou hu, keme mẹ siọ ehrẹ Ọghẹnẹ kpobi ba ẹta kẹ owhai hi.”​—Iruẹru Ikọ 20:26, 27.

²⁸ U wo abọ ọfa evaọ uzuazọ nọ o jọ gwọlọ nọ ma rẹ jọ fuafo. Ma te ta kpahe onana evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.