1-3. (a) Ono avọ Pọl a gbe kpohọ erẹ usi uwoma ota avọ ivẹ riẹ, kọ ẹvẹ ohwo na ọ jọ? (b) Eme ma te jọ uzou nana wuhrẹ?

 PỌL ukọ na avọ ọmọzae jọ a bi no ẹwho jọ kpohọ ẹwho ọfa, yọ edhere na o yoma gaga. Nọ a be nya na yọ Pọl o bi roro oghẹrẹ nọ eware e te jọ kẹ ọmoha na. Odẹ riẹ Timoti. O wọhọ nọ okenọ Pọl avọ Timoti a je ro kpohọ erẹ na yọ Timoti o ri te ikpe udhe he, hayo ọ vrẹ ikpe udhe no obọ. Fikiere ọ jọ gragragra, yọ o wo ọwhọ usi uwoma ota. Oria nọ a rrọ obọnana u thabọ no ẹwho Timoti, yọ eria efa e gbẹ riẹ nọ i thabọ nọ a te nya. Kọ ẹvẹ erẹ nana ọ te jọ? Pọl ọ dina riẹ oghẹrẹ nọ o te jọ keme orọ avọ ivẹ nọ o bi ro kpohọ erẹ usi uwoma ota ona. Ọ riẹ nọ ebẹbẹ buobu i ti te ai. Kọ Timoti ọ te sai thihakọ?

² Pọl o fievahọ Timoti gaga. Ẹsejọhọ Timoti o fievahọ omariẹ te ere he. Eware jọ nọ e via kẹle na e lẹliẹ Pọl ruẹ nọ u fo nọ ohwo nọ avọ iẹe a re gbe kpohọ erẹ ọ rẹ jọ ohwo nọ a rẹ sai fievahọ. Ọ gwọlọ ohwo nọ avọ iẹe a re gbe wo iroro evo, o ve je tilẹmu iruo na. Ohwo otiọye na ọye ọ te sai lele iei tuduhọ inievo na awọ evaọ ikoko nọ a be nya na. Eme ọ lẹliẹ Pọl gwọlọ nọ ohwo otiọye na ọye o re lele iei kpohọ erẹ? O sae jọ nọ fiki ẹme jọ nọ avọ Banabas a ro si ikẹ gaga nọ o lẹliẹ aimava kpohọ ọvuọ oboriẹ.

³ Evaọ uzou nana ma te ta kpahe oware nọ u fo nọ ma re ru nọ oware jọ o tẹ be gwọlọ wha ẹwhọ ze. Ma te jẹ riẹ oware nọ o wha riẹ ze nọ Pọl ọ rọ salọ Timoti re aimava a gbe kpohọ erẹ usi uwoma ota na gbe oware nọ iruo nọ esẹro okogho nẹnẹ a bi ru i ro wuzou gaga.

4. Eme o lẹliẹ Pọl gwọlọ nọ o re kpohọ erẹ usi uwoma ota avọ ivẹ riẹ?

⁴ Evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, ma se kpahe epanọ inievo nọ e jẹ rẹrote ukoko Ileleikristi na oke yena a ro vi Pọl, Banabas, Judas, gbe Saelas kpohọ ukoko Antiọk, re a vuẹ ae epanọ a ro ku ẹme oyawo na họ, yọ a rọ uvẹ yena tuduhọ inievo na awọ. Kọ nọ a ru ere no, eme Pọl o ru? Ọ tẹ vuẹ Banabas kpahe erẹ jọ nọ ọ gwọlọ nọ a nya, inọ: “Joma zihe  enẹna bru inievo na evaọ ikpewho kpobi nọ ma jọ whowho ẹme Jihova re ma ruẹ epanọ a rrọ.” (Iruẹru 15:36) Kọ ẹme nọ Pọl ọ be ta na họ, a tẹ nya, a jẹ ruẹ inievo na no ọvo a ve zihe ze? Ijo. Obe Iruẹru Ikọ o vuẹ omai oware nọ o lẹliẹ Pọl gwọlọ nọ ọ rẹ nyae ruẹ inievo na. Erẹ usi uwoma ota avọ ivẹ ọ gwọlọ nya na, yọ eware ivẹ e be wọe nya na. Orọ ọsosuọ, re ọ vuẹ inievo na oware nọ utu ẹruorote na a ta. (Iruẹru 16:4) Orọ avọ ivẹ, a vẹ jẹ rọ uvẹ yena tuduhọ inievo na awọ re a sai kruga. (Rom 1:11, 12) Nẹnẹ, ẹvẹ ukoko Jihova o be rọ rehọ aro kele oware nọ ikọ na a ru na?

5. Ẹvẹ Utu Ẹruorote na a be rọ tuduhọ omai awọ je wuhrẹ omai oware nọ u fo nọ ma re ru?

⁵ Nẹnẹ, Kristi ọ be rehọ Utu Ẹruorote Iruẹru Isẹri Jihova kpọ ukoko na. Inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na yọ ezae nọ a rọ ẹzi wholo nọ a be rọ eva rai kpobi gọ Ọghẹnẹ. A rẹ tuduhọ omai awọ je wuhrẹ omai oware nọ ma re ru. Edhere jọ nọ a bi ro ru ei họ, a re kere ileta gbe ebe, je ru ividio gbe eware nọ a re fihọ itanẹte. U te no ere no, ewuhrẹ gbe ikokohọ nọ ma rẹ nya na yọ edhere jọ nọ a bi ro wuhrẹ omai. Fikinọ Utu Ẹruorote na a gwọlọ riẹ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ inievo na evaọ ikoko kpobi, a rehọ ekpako jọ mu esẹro okogho evaọ korẹwho korẹwho. Iruo rai họ, a rẹ hae nyai rri ikoko na no oke te oke.

6, 7. Eware jọ vẹ esẹro okogho a re ru?

⁶ Nọ ọsẹro okogho ọ tẹ nyai rri ukoko jọ, ọ rẹ daoma riẹ epanọ eware e rrọ kẹ inievo na, ọ vẹ jẹ tuduhọ ae awọ. Ẹvẹ esẹro okogho a be sai ro ru ei? Pọl ọ vuẹ Timoti oware jọ nọ u fo nọ o re ru, yọ oware yena esẹro okogho nẹnẹ a be daoma ru re. Ọ ta kẹe nọ: “Vuẹ ẹme na; ru onana kpata kpata, evaọ oke uwoma gbe oke obẹbẹ; kẹ ọwhọkuo, kẹ unuovẹvẹ ogaga, kẹ uduotahawọ avọ odiri ọgaga gbe onaa ewuhrẹ kpobi. . . . Ru iruo ọtausiuwoma.”—2 Tim. 4:2, 5.

⁷ Esẹro okogho nẹnẹ a be daoma lele ohrẹ yena. Nọ a tẹ nyai rri ukoko, a re lele inievo na kpohọ usi uwoma. Otẹrọnọ ọsẹro okogho na o wo aye no, aye riẹ o re lele ai nya, te usi uwoma no uwou ruọ uwou, ozihebro, gbe oghẹrẹ usi uwoma ota ofa kpobi. Esẹro okogho avọ eyae rai a wo ajọwha usi uwoma ota gbe onaa nọ a re ro wuhrẹ ahwo gaga. Yọ inievo na a te bi muẹrohọ eware nana, o rẹ lẹliẹ ai kruga. (Rom 12:11; 2 Tim. 2:15) Esẹro okogho a you inievo na gaga. Ẹsejọ a rẹ nyai rri ikoko nọ e rrọ eria nọ ozighi hayo ebẹbẹ efa e rrọ, te uvo o be rro, te oso ọ be rrọ. Orai họ thakpinọ a te obei re a tuduhọ inievo na awọ. (Fil. 2:3, 4) Eme nọ a re ru gbe ehrẹ nọ a rẹ rọ Ebaibol kẹ, e rẹ lẹliẹ omai kru udu ga je dhidhi aro vi evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Irere buobu i re te omai nọ ma te bi muẹrohọ uruemu rai jẹ rọ aro kele ẹrọwọ rai.—Hib. 13:7.

8. Nọ Pọl ọ wọ ẹme erẹ na fihotọ, eme Banabas ọ ta?

⁸ Banabas ọ rọwo nọ avọ Pọl a ‘zihe bru inievo na.’ (Iruẹru 15:36) Aimava a zihe ruọ emamọ egbẹnyusu no, yọ a riẹ ewho na gbe oghẹrẹ nọ ahwo nọ a be te nyabru na a rrọ. (Iruẹru 13:2–14:28) Fikiere u ti woma gaga re aimava a gbẹ nya. Rekọ oware jọ o tẹ via. Iruẹru Ikọ 15:37 o ta nọ: “Banabas ọ gba riẹ mu nọ ọ rẹ rehọ Jọn kugbe oma, ọnọ a re se Mak.” Aimava emọ-inievo. Kọ ẹnọ Banabas ọ jẹ nọ Pọl sọ a sae wha Mak lele oma? Ijo. Banabas “ọ gba riẹ mu” inọ ọ rẹ wha Mak lele oma kpohọ erẹ usi uwoma ota nana.

9. Fikieme Pọl ọ gbẹ rọwo nọ a wha Mak lele oma ha?

⁹ Pọl ọ rọwo nọ a wha Mak lele oma ha. Fikieme? Ikereakere na e ta nọ: “O were Pọl ho re a rehọ iẹe kugbe oma keme ọ nyase ae ba evaọ obọ Pamfilia, o lele i rai kpohọ iruo na ha.” (Iruẹru 15:38) Nọ Pọl avọ Banabas a kpohọ erẹ usi uwoma ota ọsosuọ, Mak o lele i rai. Rekọ nọ u te oria jọ, ọ tẹ dhẹ siọ ae ba. (Iruẹru 12:25; 13:13) A tubẹ nya thabọ taure ọ tẹ te nyase ae ba ha. Pamfilia a jọ nọ ọ rọ nyase ae ba zihe kpobọ Jerusalẹm. Ebaibol ọ ta oware nọ o lẹliẹ Mak nyase ae ba ha. Rekọ ẹsejọhọ Pọl o rri nọ Mak o se iruo na gboja vievie he. O wọhọ nọ o rri rie nọ Mak ọ rrọ ohwo nọ a rẹ sai fievahọ họ.

10. Eme o no ikẹ nọ Pọl avọ Banabas a je si ze?

¹⁰ Banabas o te gbe bi si ikẹ inọ a gbẹ wha Mak kpohọ erẹ na ha, uzou o rẹ nya ha. Yọ Pọl omariẹ ọ be rọwo ho. “Fikiere ẹwhọ ọgaga o te du lahwe, a tẹ hẹrioma no ohwohwo; Banabas ọ tẹ rehọ Mak kugbe oma, a tẹ ruọ okọ kpohọ Saiprọs” ẹwho rai. (Iruẹru 15:39) Pọl o te kpohọ erẹ usi uwoma ota nọ ọ gwọlọ nya na. Ebaibol ọ ta nọ: “Pọl ọ tẹ salọ Saelas, a tẹ ruọ edhere nọ inievo na a lẹ no inọ jọ Jihova o dhesẹ uwowou ulogbo kẹ ae.” (Iruẹru 15:40) Aimava a tẹ “nyate Siria gbe Silisia, yọ ọ be bọ ikoko na ga.”—Iruẹru 15:41.

11. Oniọvo jọ o te ru omai eva dha, ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Pọl avọ Banabas?

¹¹ Oware nọ o via kẹ Pọl avọ Banabas na o lẹliẹ omai riẹ nọ mai ahwo-akpọ ma ginẹ gba ha. Aimava na yọ ahwo nọ inievo nọ e jẹ rẹrote ukoko na soso a kẹ obọdẹ iruo. Yọ o wọhọ nọ Pọl ọ jọ utu ẹruorote na uwhremu na. Epanọ Pọl avọ Banabas a kparo te no evaọ ukoko na oke yena, ẹme yena o fou rai ẹwhọ ghele. Kọ aimava a nwani no ere zihe ruọ ewegrẹ? Ijo. Dede nọ a gba ha, a wo omaurokpotọ, yọ a jẹ daoma rọ aro kele Jesu. Ma riẹ nọ a ku ẹme na họ, jẹ rọvrẹ ohwohwo wọhọ epanọ u fo nọ Ileleikristi a re ru. (Ẹf. 4:1-3) Uwhremu na dede, Pọl avọ Mak a je ru eware kugbe evaọ ukoko na. a—Kọl. 4:10.

12. Ẹvẹ ekpako ukoko gbe esẹro okogho a rẹ rọ rehọ aro kele Pọl avọ Banabas?

 ¹² Pọl avọ Banabas a rrọ ahwo nọ ẹwhọ ọ rẹ were he. Banabas o you inievo na gaga, yọ ọ jẹ hai ru ọghọ gaga re. Oyejabọ ikọ na a je ro sei Banabas ukpenọ a sei uzedhe odẹ riẹ Josẹf. Yọ otọ odẹ yena nọ a je sei na họ “Ọmọ Omosasọ.” (Iruẹru 4:36) Pọl omariẹ o wou gaga re, yọ ọ jẹ hai tete inievo na. (1 Tẹs. 2:7, 8) Te ekpako ukoko te esẹro okogho a rẹ daoma rọ aro kele Pọl avọ Banabas. A re wo omaurokpotọ, a ve je you ekpako ibe rai gbe inievo na kpobi.—1 Pita 5:2, 3.

13, 14. (a) Ono họ Timoti, kọ ẹvẹ Pọl ọ rọ riẹe? (b) Eme o lẹliẹ Timoti were Pọl gaga? (c) Iruo vẹ a kẹ Timoti?

¹³ Pọl o te kpobọ Galesha nọ ahwo Rom a je su. A fi ikoko jọ họ unuakpọ yena no anwẹdẹ. Ẹmẹrera na, Pọl o te ti “te Dẹbi je te Listra.” Obe Iruẹru Ikọ ọ ta nọ: “Olele jọ nọ a re se Timoti ọ jọ etẹe, ọmọzae aye Ju jọ nọ ọ rrọ Oleleikristi rekọ ọsẹ riẹ ohwo Griki.”—Iruẹru 16:1. b

¹⁴ O wọhọ nọ Pọl ọ riẹ Timoti avọ ahwo uwou rai no anwọ okenọ ọ rọ kaki te ẹwho rai evaọ oware wọhọ 47 C.E. Rekọ oware wọhọ ikpe ivẹ hayo ikpe esa e vrẹ no taure o te ti zihe ze na. Yọ oghẹrẹ nọ ọ ruẹ Timoti evaọ ọnana nọ ọ rọ nyaze na o lẹliẹ eva Timoti were iẹe gaga. Ebaibol ọ ta nọ: “A ta emamọ ẹme kpahe” Timoti. Yọ orọnọ inievo nọ e jọ ẹwho riẹ ọvo a jẹ ta ẹme ezi riẹ hẹ, rekọ te inievo nọ e rrọ eria efa. Obe Iruẹru Ikọ o ta nọ inievo nọ e rrọ Listra gbe Aikoniọm a ta emamọ ẹme riẹ re. Aikoniọm ọ rehọ emaele udhe soso thabọ no Listra nọ Timoti ọ jẹ rria. (Iruẹru 16:2) Dede nọ Timoti ọ gbẹ jọ uzoge, ẹzi Ọghẹnẹ o ru nọ ekpako ukoko na a rọ kẹe iruo jọ nọ i wuzou gaga. A ta kẹe nọ ọ hai lele Pọl avọ Saelas kpohọ erẹ.—Iruẹru 16:3.

15, 16. Eme ọ jẹ lẹliẹ ahwo ta ẹme ezi Timoti gaga na?

¹⁵ Dede nọ Timoti ọ gbẹ jọ uzoge, inievo na a jẹ ta ẹme ezi riẹ gaga. Fikieme? Kọ fiki epanọ ọ riẹ obe te, epanọ o wo erru te, hayo fiki eware jọ nọ ọ rẹ riẹ ru gaga? Ma riẹ nọ eware nọ mai ahwo-akpọ ma re rri eye. Oke jọ nọ Samuẹle ọruẹaro na ọ ruẹ epanọ ọmọ Jẹsi jọ o wo erru te, ọ tẹ nwani roro nọ ọye Jihova ọ gwọlọ nọ a ro mu ovie. Rekọ Jihova ọ tẹ ta kẹe nọ: “Orọnikọ epanọ ohwo-akpọ o re rri eware ere Ọghẹnẹ o re rri eware he, keme oware nọ ibiaro ohwo-akpọ e be ruẹ ọvo ọ rẹ ruẹ, rekọ Jihova ọ rẹ ruẹ obọ udu na.” (1 Sam. 16:7) Emamọ uruemu Timoti oye o lẹliẹ inievo na jẹ ta ẹme ezi riẹ, orọnikọ oware ofa jọ họ.

 ¹⁶ Nọ ikpe jọ e vrẹ no, Pọl ukọ na ọ ta emamọ ẹme Timoti re. Ọ ta nọ Timoti ọ rẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ inievo na nọ o gbẹ make lọhọ họ. Yọ ọ rẹ rehọ eva riẹ kpobi ru iruo nọ a kẹ riẹ evaọ ukoko na. (Fil. 2:20-22) O te je wo “ẹrọwọ . . . nọ ọ kare eviẹhọ.”—2 Tim. 1:5.

17. Ẹvẹ izoge na a be rọ rehọ aro kele Timoti?

¹⁷ Izoge buobu evaọ ukoko na a be rọ aro kele Timoti. A be daoma re a wo uruemu nọ o rẹ were Ọghẹnẹ. O tẹ whae ze nọ eva rai e be rọ were Jihova. Yọ inievo ukoko na a be ta ẹme ezi rai gaga. (Itẹ 22:1; 1 Tim. 4:15) Izoge na a bi dhesẹ nọ a wo ẹrọwọ nọ ọ kare eviẹhọ. A be lẹlẹ ru eware nọ Jihova o mukpahe he, okenọ a jẹ rrọ kugbe inievo na, a ve ru wọhọ emamọ ahwo. (Ol. 26:4) O wha riẹ ze nọ Jihova ọ be rọ rehọ ae ru iruo evaọ ukoko na wọhọ epanọ ọ jẹ rehọ Timoti ru iruo na. A be daoma te iwhowho-uvie nọ e re họ-ame he. Nọ oke o be nya na, a vẹ rọ uzuazọ rai kẹ Jihova jẹ họ-ame. O tẹ be lẹliẹ eva rai were amọfa nọ a you Jihova nọ a be ruẹ e rai.

18. (a) Nọ Pọl avọ Timoti a jẹ nyai rri ikoko na, eware jọ vẹ a jẹ vuẹ inievo na? (b) Kọ eme o no rie ze nọ inievo na a ru oware nọ ikọ gbe ekpako na a ta?

¹⁸ Pọl avọ Timoti a ru iruo usi uwoma ota na kugbe ikpe buobu, yọ utu ẹruorote oke yena o vi rai kpohọ eria buobu. Ebaibol ọ ta nọ: “Nọ a bi no okpẹwho ruọ okpẹwho na, yọ a be vuẹ inievo na izi nọ ikọ na gbe ekpako na evaọ obọ Jerusalẹm a rọwo fihọ na re a koko ai.” (Iruẹru 16:4) Yọ inievo na a jẹ daoma ru eware nọ ikọ na gbe ekpako nọ e jọ obọ Jerusalẹm a ta. Kọ eme u no rie ze? Ebaibol ọ ta nọ: “Ikoko na e tẹ jọ gaga evaọ ẹrọwọ na je bi vihọ no ẹdẹ te ẹdẹ.”—Iruẹru 16:5.

19, 20. Fikieme o rọ roja re ma hai yoẹme kẹ “enọ e be kobaro” evaọ ukoko na?

¹⁹ Nẹnẹ, ma te bi “yoẹme kẹ enọ e be kobaro” evaọ ukoko na, Jihova ọ rẹ ghale omai. (Hib. 13:17) Ma riẹ nọ edẹ urere na ma rrọ na, yọ eware i bi dhe enwenwene. Fikiere, nọ “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” ọ tẹ nwane vuẹ omai inọ ma ru oware jọ, ma re ru ei. (Mat. 24:45; 1 Kọr. 7:29-31) Nọ ma te bi lele ehrẹ nọ a be kẹ omai, ma ti reghe no ukoko na no ho. Yọ ma te kare epe evaọ akpọ nana nọ o gbeku na.—Jem. 1:27.

²⁰ Pọl, Banabas, Mak, gbe ekpako efa nọ e jọ ukoko Ileleikristi na evaọ oke nọ u kpemu, ahwo-akpọ nọ a gba ha a jọ. Epọvo na re nẹnẹ, te ekpako ukoko te inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na a gba ha. (Rom 5:12; Jem. 3:2) Rekọ ma sai fievahọ Utu Ẹruorote na, keme oware kpobi nọ a be ta, Ebaibol a be rehọ iẹe no ze, yọ a bi lele oriruo ikọ na. (2 Tim. 1:13, 14) O tẹ so ẹe ze nọ ẹrọwọ inievo na o bi ro dhe ẹgẹga.