1-3. (a) Eme Pọl ọ ruẹ evaọ Athẹns nọ o jẹ kẹe uye gaga? (b) Eme oriruo Pọl o ti fiobọhọ kẹ omai ru?

 NỌ Pọl ọ jọ ẹwho nọ a re se Athẹns evaọ obọ Grisi, eware nọ ọ ruẹ e jẹ kẹe uye gaga. Ahwo a rẹ ziọ ẹwho na ti wuhrẹ obe. Amọ Socrates, Plato, gbe Aristotle nọ e jọ egba-eriariẹ a jẹ jọ etẹe wuhrẹ ahwo oke jọ. Ahwo Athẹns a wọ egagọ họ uzou, rekọ orọnọ Ọghẹnẹ a jẹ gọ họ. Oria kpobi nọ Pọl o rri evaọ ẹwho na, emema ọvo ọ be ruẹ, te etẹmpol rai, te oko-ore gbe eria efa. Pọl ọ riẹ nọ ẹdhọgọ ọ rẹ dha Jihova eva. (Ọny. 20:4, 5) Yọ ere ọvona o jẹ dha Pọl eva re.

² Nọ Pọl ọ nyaruọ oria nọ ahwo ẹwho na a rẹ jọ thueki, oware nọ ọ ruẹ evaọ etẹe u yoma wo umuo ho. A kwa emema ẹdhọ nọ a re se Hẹmis vọ akotọ oria nọ ahwo a rẹ mae rọ ruọ eva eki na. Iwou edhọ e tẹ jẹ vọ eki na. Koyehọ ẹdhọgọ họ oware nọ ahwo ẹwho na a be rọ họ. Kọ ẹvẹ Pọl ọ te sae rọ ta usi uwoma kẹ ahwo ẹwho na? Kọ Pọl ọ te sae gba omariẹ re ọ gbẹ rọ ofu ta ẹme kẹ ahwo na ha? Kọ ọ te sae ruẹ oware jọ ta ẹme te nọ o rẹ lẹliẹ ẹme Ọghẹnẹ ruọ ahwo na oma? Kọ ọ te sai wuhrẹ ahwo na epanọ a rẹ rọ gwọlọ Ọghẹnẹ re a ruẹ e riẹ?

³ Whọ tẹ ruẹ oghẹrẹ nọ Pọl ọ rọ ta ẹme kẹ egba-eriariẹ obọ Athẹns evaọ obe Iruẹru Ikọ 17:22-31, who re kpe enu fihọ ọvo. Ọ nabe rọ onaa gbe areghẹ biẹ ẹme na ruọ ahwo na oma. Oriruo Pọl o ti fiobọhọ kẹ omai riẹ epanọ ma rẹ rọ ta ẹme te eware nọ ahwo a riẹ, ma vẹ jẹ ta ẹme nọ ọ rẹ lẹliẹ ae roro.

4, 5. Diẹse Pọl ọ jẹ jọ ta usi uwoma evaọ Athẹns, kọ oghẹrẹ ahwo vẹ a jọ etẹe?

⁴ Okenọ Pọl o kpohọ erẹ usi uwoma ota avọ ivẹ riẹ evaọ oware wọhọ ukpe 50 C.E., ẹsiẹe o ro te obọ Athẹns. a Ọ jọ ẹwho na jẹ hẹrẹ Timoti avọ Saelas nọ a bi no obọ Bẹria ze. Ọ tẹ jẹ rọ uvẹ yena “jọ isinagọgo na rehọ ẹme Ọghẹnẹ lele ahwo Ju na . . . jiroro” wọhọ epanọ ọ be hai ru anwẹdẹ. Yọ ọ jẹ hai kpohọ “oria eki na,” nọ a re se agora re ọ ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu. (Iruẹru 17:17) Eki Athẹns ọ jọ ruaro reghe reghe. Yọ ọ jọ obọze ukiediwo-ọre  oria ukpekpehru jọ nọ a re se Akropolis, nọ ọ jọ ẹwho na. Orọnikọ eki ọvo a jẹ hae jọ oria yena tho ho. A jẹ hai kokohọ etẹe gba ẹgwae re. Obe jọ o ta nọ, “ahwo nọ a rẹ thueki, ahwo egọmeti, egba-eriariẹ gbe enọ i re kere ebe a jẹ hai kokohọ etẹe.” Ahwo ẹwho na a jẹ hai kokohọ etẹe gaga re a ta kpahe eware nọ a riẹ.

⁵ Ahwo nọ Pọl ọ jọ oria eki na ruẹ a rrọ amahwo ekwẹkwẹ hẹ. Ahwo Ẹpikurọs gbe ahwo Stoik a jọ usu rai. b Ahwo Ẹpikurọs a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware he. Oware nọ a rọwo họ, u du gwọlọ nọ a rẹ dhozọ Ọghẹnẹ hẹ, ohwo o te whu no, oware ovo o rẹ gbẹ dae he, ahwo a sai ru oware uwoma, yọ ohwo ọ sai thihakọ oware uyoma. Kọ ahwo Stoik? Ahwo nana a ta nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ oria ọvo ho, anọ Ọghẹnẹ yọ ogaga jọ gheghe. Oware nọ o mae jarai oja họ, re ohwo o wo eriariẹ, o ve je rorote. Itu ahwo ivẹ nana a rọwo ho inọ a te kpare ahwo nọ a whu no ze wọhọ epanọ Ileleikristi a je wuhrẹ ahwo. Eware nọ a rọwo gbe enọ Ileleikristi a rọwo e jọ epọvo na vievie he. Eware nọ Ileleikristi a rọwo họ iwuhrẹ nọ e gba, yọ eye Pọl o je wuhrẹ ahwo.

6, 7. Eme egba-eriariẹ ahwo Griki jọ a ta kpahe Pọl, kọ eme ahwo jọ a re ru nẹnẹ?

⁶ Ẹvẹ egba-eriariẹ ahwo Griki na a rri eware nọ Pọl o je wuhrẹ? Ejọ e ta nọ Pọl o bi “gu ọriọriọ.” Evaọ ẹvẹrẹ Griki, otọ ẹme yena họ ohwo nọ ọ be ha ibi. (Iruẹru 17:18) Ọgba-eriariẹ Griki jọ nọ o wuhrẹ kpahe eme Ebaibol ọ ta nọ: “Oke ọsosuọ a jẹ hae rọ ẹme yena dhesẹ ọmọvra nọ ọ be lọ ibi evaọ otọ. Nọ u te oria jọ, a tẹ jẹ hae rọ ẹme na dhesẹ ohwo nọ ọ rẹ tọlọ eware nọ a re kiọkọ gbe eware efa nọ a kufiẹ evaọ obọ eki. Uwhremu na, a tẹ jẹ hae rọ ẹme na dhesẹ ohwo nọ unu o rẹ sa okpọ, nọ ọ tẹ nwani yo ẹme evaọ unu ohwo, ọ vẹ wọe nyae ta kẹ ahwo. Yọ a tẹ nọe, ọ sai tube gbiku oware nọ ọ jọ unu omọfa yo na ziezi hi.” Koyehọ ẹme nọ ahwo na a jẹ ta na họ, Pọl yọ ogbori gheghe nọ ọ be ta eme nọ o yo evaọ unu amọfa. Rekọ odẹ yena nọ a se Pọl na o wha omovuọ sei hi. Ọ rehọ fiki oyena siọ usi uwoma ba ẹta ha.

⁷ Ahwo a bi se omai ẹkoko otiọye na nẹnẹ re. Odẹ ọvo nọ a ri se omai Isẹri Jihova ha ọ riẹ hẹ, fiki eware nọ ma jọ Ebaibol wuhrẹ. Iticha jọ e rẹ ta nọ ohwo kpobi nọ o wo areghẹ ọ rẹ rọwo nọ ẹma a ma eware he. Ẹme nọ a be ta na họ, ohwo nọ ọ rọwo nọ eware kpobi i mu romavia ha, yọ ogbori. Ẹsejọ ma rẹ nyaku ahwo nọ a kpohọ isukulu gaga, ma vẹ vuẹ ae oware nọ Ebaibol ọ ta gbe eware efa nọ i dhesẹ nọ ẹma a ma eware. Rekọ ahwo otiọye na a re ru re ahwo a roro nọ ma riẹ oware ovo ho, inọ eware nọ ma jọ unu ahwo yo, eye ma be ta na. Rekọ ma rẹ daezọ rai hi, ma rẹ gbẹ ta usi uwoma ududu je dhesẹ kẹ ahwo nọ Jihova Ọghẹnẹ nọ o wo areghẹ gaga na ọye ọ ma eware kpobi nọ e rrọ otọakpọ na.—Evia. 4:11.

8. (a) Eme ahwo jọ a ta kpahe eware nọ Pọl o je wuhrẹ? (b) Nọ Ebaibol ọ ta nọ a rehọ Pọl kpobọ Areopagọs na, eme họ otọ ẹme yena? (Rri ẹme-obotọ nọ ọ rrọ ẹwẹ-obe avọ 142.)

⁸ Amọfa jọ nọ a yo ẹme nọ Pọl ọ jẹ ta evaọ eki Athẹns na a ta nọ: “O wọhọ nọ  ọ be ta kpahe eghẹnẹ erẹwho efa nọ ma riẹ hẹ.” (Iruẹru 17:18) Kọ eghẹnẹ efa jọ Pọl ọ jẹ ginẹ ta usi uwoma kpahe kẹ ahwo na? Ẹme nọ ahwo yena a jẹ ta na yọ ẹme aroza ha. Ikpe buobu nọ e vrẹ, a rọ fiki oware utiọye na rehọ ọzae jọ nọ a re se Socrates guẹdhọ, a te kpei no. Re whọ riẹ nọ ginọ ẹme aroza ha, a rehọ Pọl kpobọ Areopagọs re o dhesẹ eware nọ o bi wuhrẹ ahwo na vevẹ keme a ri yo eme itieye na ẹdẹvo ho. c Kọ eme Pọl ọ te ta kẹ ahwo nana nọ a riẹ oware ovo nọ Ikereakere na e ta ha na re a rọwo ẹme riẹ?

9-11. (a) Ẹvẹ Pọl ọ rọ rehọ eware nọ ahwo na a bi ru ro mu ẹme họ? (b) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Pọl nọ ma te kpohọ usi uwoma?

⁹ Kareghẹhọ nọ, nọ Pọl ọ ruẹ emedhọ nọ e da ẹwho na fia, eva e dha riẹ gaga. Rekọ ọ nwane rọ ofu yena whọku ahwo na ha inọ jọ a siọ edhọgọ rai na  ba. Ọ rọ unu uwowolẹ gbe onaa ta ẹme kẹ ae. O muẹrohọ oware nọ a be daoma ru, ọ tẹ rọ etẹe ruọ ẹme na re eva e sae were ae. Ọ ta nọ: “Whai ahwo Athẹns, mẹ ruẹ nọ evaọ eware kpobi wha wo ozodhẹ eghẹnẹ na vi amọfa.” (Iruẹru 17:22) Pọl o bi jiri ahwo na nọ a se egagọ gboja gaga. Oware areghẹ o ru na. Ọ riẹ nọ, dede nọ ahwo na a be gọ edhọ, ẹsejọhọ ejọ rai a ginẹ gwọlọ riẹ Ọghẹnẹ, yọ a tẹ ta usi uwoma kẹ ae, a ti kurẹriẹ. Pọl ọ riẹ nọ oke jọ, ọyomariẹ ọ jẹ rọ “ogbori gbe ababọ ẹrọwọ” ru eware.—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Pọl ọ ruẹ oware jọ nọ u dhesẹ nọ ahwo Athẹns a gine se egagọ gboja. Ọ tẹ nwane ta ẹme kpahe iẹe re usi uwoma nọ ọ te ta kẹ ae o sae ruọ ae oma. Ọ ta nọ ọ ruẹ agbada-idhe jọ nọ a ro vi “Rọkẹ Ọghẹnẹ nọ A Riẹ Hẹ.” Obe jọ o ta nọ: “Ahwo Griki gbe amọfa jọ a jẹ hae rọ egbada-idhe vi kẹ ‘eghẹnẹ nọ a riẹ hẹ,’ re otẹrọnọ ọghẹnẹ jọ ọ riẹ nọ a be gọ họ fikinọ a riẹ riẹ hẹ, eva e gbẹ dhae he.” Agbada-idhe yena nọ ahwo Athẹns a ro vi na u dhesẹ nọ a riẹ nọ Ọghẹnẹ jọ ọ riẹ, nọ a riẹ hẹ. Pọl ọ tẹ ta ẹme rri ofẹ yena re ọ sae rọ ere ta usi uwoma kẹ ae. Ọ ta nọ: “Ọnọ wha be gọ nọ wha riẹ hẹ na, ọye me bi whowho kẹ owhai na.” (Iruẹru 17:23) Areghẹ Pọl ọ rọ ta emamọ ẹme jọ kẹ ae na. Orọnikọ ẹdhọ jọ nọ a riẹ hẹ ọ be ta usi uwoma kẹ ae kpahe na ha, rekọ Ọghẹnẹ uzẹme na, nọ a re riẹ hẹ na.

¹¹ Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Pọl? Nọ ma te kpohọ usi uwoma, ma re muẹrohotọ. Ma te ru ere ẹsejọhọ ma te jọ uwou ohwo nọ ma nyabru, ighẹ riẹ, hayo oware jọ nọ o kuhọ oma ruẹ nọ ohwo na o se egagọ gboja. Ma sae ta kẹe nọ: ‘Mẹ ruẹ nọ whẹ yọ ohwo nọ o se egagọ gboja. Ahwo wọhọ owhẹ na mẹ gwọlọ lele ta ẹme.’ Ma te jiri ohwo na inọ o se egagọ gboja, eva e sae were iẹe, ọ vẹ te gaviezọ kẹ ẹme nọ ma te ta kẹe kpahe egagọ. Kareghẹhọ nọ ma rẹ rọ ahwo guẹdhọ họ fiki eware nọ a rọwo evaọ egagọ rai. Inievo buobu nọ e rrọ ukoko na nẹnẹ na a jọ egagọ erue oke jọ.

12. Eme Pọl o ru re ahwo na a sae gbẹ gaviezọ kẹ ẹme nọ ọ te ta kẹ ae?

¹² Whaọ Pọl ọ ruẹ oware jọ nọ ọ rọ ruọ ahwo na oma no, kọ ọ te sae ta ẹme nọ ọ te lẹliẹ ahwo na gbẹ gaviezọ kẹe? Pọl ọ ruẹ nọ ahwo nọ ọ jẹ ta usi uwoma kẹ na yọ ahwo nọ a rọwo iwuhrẹ ahwo Griki yọ a riẹ oware ovo nọ Ikereakere na e ta ha. Fikiere nọ ọ jẹ ta ẹme na, o ru eware nọ e rẹ lẹliẹ ahwo na gaviezọ kẹe. Orọ ọsosuọ, o wuhrẹ i rai oware nọ Ikereakere na e ta, rekọ ọ nwane vuẹ ae nọ, ‘Enẹ Ikereakere na e ta ha.’ Orọ avọ ivẹ, okenọ ọ jẹ ta kpahe eware jọ, o je fi omariẹ họ ẹme na re. Orọ avọ esa, ọ ta ẹme te eware jọ nọ a kere fihọ ebe ahwo Griki, re o dhesẹ kẹ ae nọ ahwo rai dede a ta kpahe eware nọ ọyomariẹ o bi wuhrẹ ai na. Kọ eme Pọl o wuhrẹ ahwo Athẹns na kpahe Ọghẹnẹ nọ a riẹ hẹ na? Joma ta kpahe ẹme nọ Pọl ọ ta kẹ ahwo na.

13. Ono Pọl ọ ta nọ ọ ma idhiwu gbe akpọ na, kọ eme ma wuhrẹ no ẹme riẹ na ze?

¹³ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ ma idhiwu gbe akpọ na. Pọl ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ nọ ọ ma akpọ na gbe eware kpobi nọ e rrọ eva riẹ, ọye họ Olori odhiwu gbe otọakpọ  na, fikiere ọ rẹ rria etẹmpol nọ a rọ abọ bọ họ.” d (Iruẹru 17:24) Orọnikọ idhiwu gbe akpọ na i mu roma lahwe he. Ọghẹnẹ uzẹme na ọye ọ ma eware na kpobi. (Ol. 146:6) Ọghẹnẹ nana họ Osu odhiwu gbe akpọ na. Ọ wọhọ Athena gbe edhọ efa nọ a rẹ bọ etẹmpol gbe egbada-idhe kẹ re a rọ duọ orro họ ae oma ha. Ọghẹnẹ uzẹme na ọ rro vi ohwo nọ ọ rẹ jọ etẹmpol nọ ahwo-akpọ gheghe a bọ. (1 Iv. 8:27) Otọ ẹme nọ Pọl ọ be ta na họ, Ọghẹnẹ uzẹme na ọ rro vi edhọ kpobi nọ ahwo a be gọ, nọ a re fihọ etẹmpol nọ a bọ.—Aiz. 40:18-26.

14. Eme Pọl ọ ta nọ u dhesẹ nọ ohwo-akpọ ọ sae kẹ Ọghẹnẹ oware ovo ro fiobọhọ kẹe he?

¹⁴ Ahwo-akpọ a sai fiobọhọ kẹ Ọghẹnẹ hẹ. Ahwo nọ a rẹ gọ edhọ, a rẹ dẹ emamọ iwu nọ a re fihọ emedhọ rai, jẹ dẹ eware eghaghae nọ a rẹ rọ gọ ae. Ẹsejọ a rẹ wọ emu gbe idi se emedhọ na wọhọ ẹsenọ emedhọ na a te ginẹ re emu na jẹ da idi na. O sae jọ nọ egba-eriariẹ ahwo Griki jọ evaọ usu ahwo nọ Pọl ọ jẹ ta ẹme kẹ na a rọwo nọ ohwo-akpọ ọ sai fiobọhọ kẹ ọghẹnẹ nọ ọ be gọ họ. A tẹ ginẹ rọwo ere, kiyọ a te rọwo fihọ ẹme jọ nọ Pọl ọ ta inọ Ọghẹnẹ “o du gwọlọ obufihọ ahwo-akpọ họ wọhọ ẹsenọ oware jọ o kare iẹe.” Ma riẹ nọ oware ovo o kare Ọghẹnẹ nọ ọ ma omai na nọ ma rẹ sae kẹe he. Ọye họ ọnọ ọ kẹ ahwo-akpọ eware kpobi nọ a gwọlọ, te “uzuazọ gbe ẹwẹ gbe eware kpobi,” makọ uvo, oso gbe otọ nọ ma be kọ eware fihọ na. (Iruẹru 17:25; Emu. 2:7) Ọghẹnẹ ọ rẹroso ohwo-akpọ inọ ọ te kẹe oware jọ họ. Ọye họ ọnọ ọ be tubẹ kẹ ohwo-akpọ eware nọ ọ gwọlọ.

15. Eme Pọl ọ ta kẹ ahwo Athẹns nọ a je rri omarai nọ a woma vi ahwo nọ a rrọ ahwo Griki hi, kọ obọdẹ oware vẹ ma wuhrẹ noi ze?

¹⁵ Ọghẹnẹ ọye ọ ma ahwo kpobi. Ahwo Athẹns a je rri omarai nọ a woma vi amọfa nọ a rrọ ahwo Griki hi. Rekọ Ebaibol o dhesẹ nọ o thọ re ma roro nọ ma woma vi amọfa nọ a rrọ ahwo orẹwho  mai hi, hayo nọ a wo oghẹrẹ ovioma mai hi. (Izie. 10:17) Pọl ọ rọ areghẹ dhunu te ẹme nana. Ọ ta nọ: “[Ọghẹnẹ] ọ ma ahwo erẹwho na kpobi no oma ọzae ọvo ze.” Ẹsejọhọ ẹme yena o lẹliẹ ahwo na roro kpahe oghẹrẹ nọ a bi rri omarai na. (Iruẹru 17:26) Iku epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma Adamu nọ o yẹ ahwo-akpọ kpobi na ọye Pọl ọ jẹ ta ẹme kpahe na. Iku na e rrọ obe Emuhọ. (Emu. 1:26-28) Nọ orọnọ ọsẹgboni ọvo a yẹ ahwo-akpọ kpobi na, ohwo ọvo nọ ọ sae ta nọ orẹwho riẹ hayo ovioma riẹ o woma vi orọ amọfa ọ riẹ hẹ. Ẹme nọ Pọl ọ ta na o ti vẹ ahwo na ẹro gaga. Yọ ma jariẹ wuhrẹ obọdẹ oware jọ. Ma tẹ be ta usi uwoma, ma rẹ rọ areghẹ ta ẹme na re o ruọ ohwo na oma. Ghele na, ma re thihakọ ta uzẹme na kẹe re ọ riẹ oware nọ Ebaibol ọ ta.

16. Eme Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ohwo-akpọ o re ru?

¹⁶ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ahwo-akpọ a kẹle iẹe. Ẹsejọhọ egba-eriariẹ nọ e jọ usu ahwo nọ Pọl ọ jẹ ta ẹme kẹ na a be hae ta ẹme kpahe oware nọ ohwo-akpọ ọ rọ fiki riẹ rrọ uzuazọ. Rekọ a te sae ta ẹme ọvo nọ u ti vẹ ahwo ẹro ziezi hi. Rekọ Pọl ọ ta ẹme te oware nọ Ọghẹnẹ ọ rọ fiki riẹ ma ahwo-akpọ. Ọ ta nọ a ma ahwo-akpọ “re a ruẹse gwọlọ Ọghẹnẹ, otẹrọnọ a rẹ sae gwọlọ iẹe ziezi a rẹ ginẹ ruẹ e riẹ, rekọ, evaọ uzẹme o thabọ no omai omomọvo ho.” (Iruẹru 17:27) Ọghẹnẹ nọ ahwo Athẹns na a riẹ hẹ na ọ rrọ Ọghẹnẹ nọ a rẹ sae riẹ hẹ hẹ. Ahwo nọ a ginẹ gwọlọ wuhrẹ kpahe iẹe re a riẹe, o thabọ no ai hi. (Ol. 145:18) Nọ Pọl ọ jẹ ta ẹme na, ọ ta nọ “omai.” Koyehọ o fi omariẹ họ usu ahwo nọ u fo nọ a rẹ “gwọlọ” Ọghẹnẹ ziezi.

17, 18. Fikieme u ro fo re ahwo-akpọ a riẹ nọ Ọghẹnẹ o you rai, kọ eme ma wuhrẹ nọ ma te rri epanọ Pọl ọ rọ ta ẹme te eware nọ a kere fihọ ebe ahwo Griki?

¹⁷ U fo re ahwo-akpọ a riẹ nọ Ọghẹnẹ o you rai gaga. Pọl ọ ta nọ mai  ahwo-akpọ ma “wo uzuazọ, be nya jẹ be rria.” Ahwo jọ nọ a wuhrẹ kpahe eme Ebaibol gaga a ta nọ eme nọ ọgba-eriariẹ Kriti jọ nọ a re se Epimenides o kere eye Pọl ọ jẹ ta kpahe na. Ọzae na ọ jọ akpọ evaọ ikpe-udhusoi avọ ezeza taure Kristi ọ tẹ te ze, yọ “ahwo Athẹns a jẹ hae rehọ iẹe zaro ho.” Pọl ọ fodẹ oware ofa nọ o rẹ lẹliẹ ahwo-akpọ riẹ nọ Ọghẹnẹ o you rai. Ọ ta nọ: “Eketa obọrai jọ a ta inọ, ‘Keme mai yọ emọ riẹ re.’” (Iruẹru 17:28) U fo re ahwo-akpọ a rri Ọghẹnẹ inọ Ọsẹ rai ọ rrọ. Ọye ọ ma Adamu nọ o yẹ ahwo-akpọ kpobi na. Re ẹme na o sai te ahwo na udu ziezi, o dhunu te eme jọ nọ e rrọ ebe ahwo Griki. Ahwo nọ ọ jẹ ta ẹme kẹ na a te siọ eme nọ e rrọ ebe yena ba ẹrọwo ho. e Ẹsejọ ma re ru ọkpọ oware nọ Pọl o ru na nọ ma tẹ rrọ usi uwoma. Ma rẹ dina dhunu te eme jọ nọ e rrọ ebe ikuigbe, ebe nọ e rẹ fotọ eme, gbe ebe efa nọ ahwo a riẹ nọ e ta uzẹme. Ma sae ta ẹme te emamọ ẹme jọ nọ ọ rrọ obe jọ nọ ahwo a fievahọ eme riẹ ro dhesẹ kẹ ohwo nọ ma be ta usi uwoma kẹ inọ ehaa hayo eware jọ nọ egagọ jọ i bi ru na e thọ.

¹⁸ Pọl ọ rọ eme nọ ọ be ta kẹ ahwo na anwẹsiẹ na ro wuhrẹ ae eware jọ nọ i wuzou gaga kpahe Ọghẹnẹ no. Yọ ọ rọ areghẹ ta ẹme na re u te ae udu. Kọ eme Pọl ọ gwọlọ nọ ahwo na a ru nọ o wuhrẹ ae eware yena no na? Ọ raha oke he, ọ vuẹ rai oware nọ u fo nọ a re ru.

19, 20. (a) Ẹvẹ Pọl ọ rọ rehọ areghẹ vuẹ ahwo na nọ re ohwo-akpọ ọ gọ ẹmema nọ ọye ọvo ọ kare, areghẹ ọ riẹ hẹ? (b) Eme u fo nọ ahwo na a re ru?

¹⁹ U te oke nọ Pọl ọ te rọ vuẹ ahwo na oware nọ u fo nọ a re ru no. Ọ kaki dhunu te eware jọ nọ ahwo Griki a kere. Ọ ta nọ: “Fikiere, nọ orọnọ mai yọ emọ Ọghẹnẹ na, u fo ho re ma roro nọ Ọghẹnẹ ọ wọhọ igoru hayo isiliva hayo utho, wọhọ oware nọ ọwena jọ o ru gbe oware nọ ahwo-akpọ a rehọ onaa rai ru.” (Iruẹru 17:29) Nọ orọnọ Ọghẹnẹ ọye ọ ma ahwo-akpọ na, kọ ẹvẹ emema nọ ahwo-akpọ ọvo a rọ abọ rai ma e sae jẹ rọ jọ Ọghẹnẹ? Whọ ruẹ areghẹ nọ Pọl ọ rọ ta ẹme na? Ẹme riẹ na o dhesẹ nọ re ohwo-akpọ ọ gọ ẹmema nọ ọye ọvo ọ kare, areghẹ ọ riẹ hẹ. (Ol. 115:4-8; Aiz. 44:9-20) Pọl ọ ta nọ, “u fo ho re ma roro nọ.” O fi omariẹ họ ẹme na re, re ẹme na ọ gbẹ kẹ ahwo na uye ga hrọ họ.

²⁰ Pọl ọ vuẹ ahwo na nọ u fo nọ a re ru oware jọ. Ọ vuẹ rai nọ: “Uzẹme, Ọghẹnẹ ọ kpairoro vrẹ oke ogbori yena no [koyehọ oke nọ ahwo na a je ro roro nọ eva rai e rẹ were Ọghẹnẹ nọ a tẹ be gọ emema]; rekọ enẹna ọ be ta kẹ ahwo kpobi evaọ oria kpobi nọ a kurẹriẹ.” (Iruẹru 17:30) Ẹsejọhọ u gbe ejọ unu inọ Pọl ọ be vuẹ ae nọ a re kurẹriẹ. Rekọ Pọl ọ rọ ẹme riẹ na dhesẹ vevẹ nọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ ma rai, fikiere ọ te rehọ ae guẹdhọ nọ a gbe ru oware nọ u fo ho. Oye o jẹ roja re a gwọlọ Ọghẹnẹ, wuhrẹ kpahe iẹe, a ve siobọno eware nọ e rẹ dhae eva je ru oreva riẹ. Koyehọ u fo re ahwo Athẹns na a riẹ nọ ẹdhọgọ yọ uzioraha, a ve kurẹriẹ.

21, 22. Oware vẹ u wuzou gaga nọ Pọl o ro ku ẹme nọ o je lele ahwo Athẹns ta na họ, kọ ẹvẹ ẹme na o ro te omai nẹnẹ re?

 ²¹ Pọl ọ ta ẹme jọ nọ o wuzou gaga nọ o je ku ẹme riẹ họ. Ọ ta nọ: “[Ọghẹnẹ] o fi ẹdẹ họ no nọ ọ jiroro nọ o ti ro bruoziẹ akpọ na soso evaọ ẹrẹreokie ẹkwoma ohwo nọ o ro mu no, yọ ọ kẹ ahwo kpobi imuẹro no ẹkwoma uwhu nọ ọ kpare riẹ no ze.” (Iruẹru 17:31) Ẹdẹ Oziẹobro ọ be tha, fikiere o roja gaga re ahwo na a gwọlọ Ọghẹnẹ uzẹme na re a riẹe. Pọl ọ fodẹ odẹ obruoziẹ nọ a ro mu na ha. Rekọ ọ ta ẹme jọ nọ u gbunu gaga kpahe obruoziẹ na. Ọ ta nọ obruoziẹ na ọ jọ ohwo-akpọ oke jọ, o whu, Ọghẹnẹ ọ tẹ kpare iẹe ze.

²² U fo re ma roro kpahe ẹme nọ Pọl o ro ku ẹme riẹ họ na gaga. Ma riẹ nọ Jesu Kristi họ obruoziẹ nọ Ọghẹnẹ o ro mu, nọ a kpare no uwhu ze na. (Jọn 5:22) Ma tẹ jẹ riẹ nọ Ẹdẹ Oziẹobro na ọ te jọ ẹdẹ ọvo ho, rekọ u ti kri te odu-ikpe, yọ o kẹle gaga no. (Evia. 20:4, 6) Ozọ Ẹdẹ Oziẹobro na o bi mu omai hi keme ma riẹ nọ, ahwo nọ a ti bru kẹ inọ a kiẹrẹe, a ti wo eghale buobu. Eware iwoma kpobi nọ ma bi rẹro rai na i ti te omai obọ evaọ oke yena. Ma riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ te se eware yena ba eru hu keme ọ kpare Jesu no uwhu ze. Oware u re gbe gbunu vi ẹkparomatha riẹ hẹ.

23. Eme ọ via nọ Pọl ọ ta usi uwoma kẹ ahwo na no?

²³ Nọ ahwo na a yo ẹme Pọl na kpobi no, o were ahwo jọ rekọ o were ahwo jọ họ. Ebaibol ọ ta nọ, nọ a yo kpahe ẹkparomatha enọ i whu no, “ejọ i te mu ẹkoko họ ese.” Amọfa jọ a se Pọl ẹkoko ho, rekọ a gwọlọ kurẹriẹ hẹ. A ta kẹ Pọl nọ: “Ma te wariẹ yo mi owhẹ kpahe onana oke ofa.” (Iruẹru 17:32) Rekọ umutho ahwo jọ a kurẹriẹ. Ebaibol ọ ta nọ: “Ezae jọ a te kuomagbei a te zihe ruọ ilele. Ejọ rai họ Diọnisiọs, ọnọ ọ jọ obruoziẹ evaọ okọto Areopagọs na, gbe aye jọ nọ a re se Damaris, gbe amọfa.” (Iruẹru 17:34) Ọkpọ oware ovona o be via nẹnẹ. Ahwo jọ nọ ma rẹ ta usi uwoma kẹ a rẹ rọ omai se ẹkoko. Ejọ e rẹ nwani se omai ẹkoko ho, rekọ usi uwoma na o rẹ were ae he. Ghele na, usi uwoma Uvie na o rẹ were ahwo jọ, a ve gine kurẹriẹ. Yọ o tẹ via ere, eva e rẹ were omai gaga.

24. Eme ma wuhrẹ no ẹme nọ Pọl ọ ta kẹ ahwo evaọ obọ Areopagọs na ze?

²⁴ Oghẹrẹ nọ Pọl ọ rọ ta ẹme kẹ ahwo na, o lẹliẹ omai riẹ epanọ ma re ro mu ẹme họ jẹ rehọ ẹmẹrera tae ruọ ahwo oma. O tẹ jẹ lẹliẹ omai riẹ epanọ ma rẹ rọ ta ẹme nọ o rẹ lẹliẹ ahwo riẹ nọ uzẹme ma be ta. Yọ ma tẹ nyaku ahwo jọ nọ a rọwo iwuhrẹ erue kri no, joma roro nọ ẹdẹdẹ yena a te rọ rọwo oware nọ ma bi wuhrẹ ae he. Ma rẹ rọ areghẹ ta ẹme kẹ ae. Ma wuhrẹ oware ofa jọ nọ u wuzou gaga. Oye họ, dede nọ ma gwọlọ ta ẹme nọ o rẹ lẹliẹ ahwo gaviezọ kẹ omai, ma re thihakọ vuẹ ae oware nọ Ebaibol ọ ta vevẹ. Ma tẹ be rọ aro kele Pọl ukọ na, ma te ta ẹme ruọ ahwo oma ziezi nọ ma te kpohọ usi uwoma. Oriruo riẹ o re fiobọhọ kẹ ekpako ukoko nọ a sai ro wuhrẹ ahwo ziezi evaọ ukoko na. Mai kpobi ma tẹ be rọ aro kele Pọl, ma ti fiobọhọ kẹ ahwo re a “gwọlọ Ọghẹnẹ, . . . a [vẹ] ginẹ ruẹ e riẹ.”—Iruẹru 17:27.