1-3. (a) Eme a je ru evaọ aso nọ Yutikọs o ro whu na? (b) Eme Pọl o ru, kọ eme oware nọ o via na u dhesẹ kpahe Pọl?

 PỌL avọ inievo buobu a kokohọ ubruwou ehru jọ evaọ Troas. Ọ ta ẹme kẹ inievo na oke krẹkri keme owọwọ nana họ orọ urere nọ ọ te jọ kugbe ae. Ma be ta ẹme na oke u te udevie aso no. A rọ ikpẹ buobu tu ubruwou na, onọ o lẹliẹ ẹrrorro rrọ uwou na, yọ ẹsejọhọ emamọ ofou ọ be ruọ ẹe eva ha. Whaọ ọmọzae jọ nọ a re se Yutikọs ọ keria unwido jọ. Epanọ Pọl ọ be rọ ta ẹme na, owezẹ u te su ọmọzae na vrẹ no, o te vre kie no edhe avọ esa uwou ehru na fihọ otọ!

² Nọ orọnọ Luk yọ ọbo-imu na, o sae jọ nọ ọ jọ usu ahwo ọsosuọ nọ a họrọ ruọ otafe nyai rri ọmọzae na. Nọ a te etẹe, a tẹ ruẹ nọ oware ovo o riẹ nọ a rẹ sai ru kpahe iẹe he. Yutikọs “o whu no.” (Iruẹru 20:9) Rekọ oware igbunu jọ o tẹ via. Pọl o te kie ruru ọmọzae na, ọ tẹ ta kẹ ogbotu na nọ: “Wha gbe ru edo ho, ọ rrọ uzuazọ.” Ere Pọl ọ rọ kpare Yutikọs ziọ uzuazọ!—Iruẹru 20:10.

³ Oware nana nọ o via na u dhesẹ epanọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ u wo ogaga te. Dede nọ ohwo ọvo ọ sae fo Pọl fiki uwhu Yutikọs na ha, o ru oware jọ fihọ iẹe. Ọ gwọlọ nọ inievo na a rẹ rrọ uweri no obọdẹ ewuhrẹ nana ha, hayo re ẹrọwọ rai o whrehe fiki oware nọ o via na. Nọ orọnọ Pọl ọ kpare Yutikọs no uwhu ze na, ọ rehọ ere sasa ukoko na oma jẹ kẹ ae ẹgba nọ a rẹ gbẹ rọ ta usi uwoma na avọ ajọwha. O rrọ vevẹ inọ Pọl o rri uzuazọ ghaghae gaga. Onana o kareghẹhọ omai ẹme nọ Pọl ọ ta inọ: “Azẹ ohwo ọvo ọ rrọ omẹ uzou hu.” (Iruẹru 20:26) Joma ta kpahe epanọ oriruo Pọl o sai ro fiobọhọ kẹ omai rri uzuazọ ghaghae re.

4. Oware idhọvẹ vẹ o via kẹ Pọl?

⁴ Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ uzou nọ o vrẹ na, oware jọ nọ o rẹ kẹ idhọvẹ gaga o via kẹ Pọl. Usi uwoma nọ ọ jẹ ta evaọ Ẹfisọs o lẹliẹ eva dha ahwo buobu. Idhogu-isiliva nọ e jẹ hai ru imiwou ẹdhọ Atẹmis rọ  kọ okọ a wọ ozighi lahwe. Iruẹru Ikọ 20:1 o ta nọ: “Nọ ozighi na o serihọ no, Pọl ọ tẹ vuẹ se ilele na nọ a nyaze, nọ ọ tuduhọ ae awọ jẹ ta kẹ ae nọ a jọ tou no, ọ tẹ ruọ edhere bi kpohọ Masidonia.”

5, 6. (a) Ẹvẹ o sae jọ nọ Pọl ọ jọ Masidonia kri te, kọ eme o ru kẹ inievo na evaọ obei? (b) Ẹvẹ Pọl o je rri ibe Ilelekristi riẹ?

⁵ Okenọ Pọl o je kpobọ Masidonia, ọ daji unueri nọ ekọ e rẹ kpahe evaọ Troas, ọ tẹ jọ etẹe omoke jọ. Pọl o je rẹro nọ Taitọs nọ a vi kpobọ Kọrint o ti kuomagbei evaọ etẹe. (2 Kọr. 2:12, 13) Rekọ nọ Pọl ọ ruẹ nọ Taitọs ọ te sae nyaze he, o te kpobọ Masidonia, ọ tẹ jọ etẹe evaọ oware wọhọ ẹgbukpe. Evaọ oke yena, ọ “jẹ ta eme buobu rọ tuduhọ ilele nọ e jọ obei awọ.” a (Iruẹru 20:2) Nọ omoke jọ o vrẹ no, Taitọs o te kuomagbe Pọl evaọ obọ Masidonia, ọ tẹ vuẹ Pọl epanọ inievo obọ Kọrint a ru kpahe ileta ọsosuọ nọ o kere se ai. (2 Kọr. 7:5-7) Onana o wọ Pọl nọ o ro kere ileta ọfa se ai, onọ ma bi se Ahwo Kọrint avọ ivẹ enẹna.

⁶ U woma kẹhẹ inọ Luk o kere inọ, Pọl ọ “tuduhọ” inievo na awọ evaọ okenọ o kpobọ Ẹfisọs avọ Masidonia na. Onana u dhesẹ epanọ Pọl o you inievo na te! Pọl ọ jọ wọhọ ahwo Farisi na vievie he enọ i je rri omarai nọ a woma vi amọfa. Ukpoye, o rri inievo na nọ ibe iruiruo riẹ  a rrọ. (Jọn 7:47-49; 1 Kọr. 3:9) Makọ evaọ okenọ ọ jẹ kẹ ae ọwhọkuo ọgaga, o rri rai nọ o woma vi ai hi.—2 Kọr. 2:4.

7. Ẹvẹ esẹro a sae rọ rehọ aro kele Pọl?

⁷ Nẹnẹ, ekpako ukoko avọ esẹro okogho a be daoma rọ aro kele Pọl. Nọ o tẹ make gwọlọ nọ a rẹ kẹ ohwo jọ ọwhọkuo ọgaga dede, a rẹ daoma ta ẹme na epanọ o rẹ rọ tuduhọ ohwo na awọ. Esẹro a rẹ daoma riẹ epanọ eware e rrọ amọfa oma, a vẹ tuduhọ ae awọ orọnikọ a re dhuaro kẹ ae he. Ọsẹro okogho jọ nọ o kri no ọ ta nọ: “Inievo-emezae gbe emetẹ mai buobu a gwọlọ ru oware nọ u kiehọ, rekọ evaọ ẹsibuobu, eware nọ a be ruẹ evaọ uzuazọ e rẹ lẹliẹ ai reghe no, ozọ u ve bi mu ai, a gbẹ riẹ onọ a re ru hu.” Ekpako na a sae tuduhọ inievo itieye na awọ.—Hib. 12:12, 13.

8, 9. (a) Eme u ru nọ Pọl o gbe kpobọ Siria ha wọhọ epanọ ọ jiroro vẹre? (b) Eme o sae jọ nọ o lẹliẹ ahwo Ju na fi Pọl họ eva?

⁸ Masidonia Pọl o no kpobọ Kọrint. b Nọ ọ jọ etẹe emerae esa no, ọ tẹ gwọlọ nọ o re kpobọ Sẹnkria, oria nọ ọ te jọ ruọ okọ kpobọ Siria. O ve ti no etẹe kpobọ Jerusalẹm, ọ vẹ rehọ eware nọ a zọhọ ze kẹ inievo nọ eware e rrọ gaga kẹ evaọ obei. c (Iruẹru 24:17; Rom 15:25, 26) Rekọ oware jọ o tẹ via idudhe nọ u nwene omaa Pọl. Iruẹru Ikọ 20:3 o ta nọ: “A gba ẹgwae oyoma kpahe iẹe.”

⁹ U gbe omai unu hu inọ ahwo Ju a mukpahe Pọl, keme a je rri rie nọ o kie no egagọ ahwo Ju. Yọ evaọ oke jọ nọ o vrẹ, Krispọs nọ o wuzou evaọ isinagọgo ahwo Kọrint o kurẹriẹ zihe ruọ Oleleikristi fiki usi uwoma nọ Pọl ọ ta. (Iruẹru 18:7, 8; 1 Kọr. 1:14) Evaọ oke ofa, ahwo Ju nọ a rrọ Kọrint a gu eware fihọ Pọl uzou evaọ aro Gallio nọ ọ jọ ọba ubrotọ Akeya. Rekọ Gallio ọ kpare ẹdhọ na kufiẹ inọ eme na uzẹme he. Oware yena o lẹliẹ eva dha ahwo Ju na gaga. (Iruẹru 18:12-17) O sae jọ nọ ahwo Ju nọ a rrọ Kọrint a riẹ hayo a viẹro ku nọ Pọl o ti kpobọ Sẹnkria nyae ruọ okọ kẹle, a tẹ lẹlẹ gba ẹgwae nọ a re kpohọ obei, a ve kpei no. Kọ eme Pọl o ti ru na?

10. Kọ ma sae ta nọ Pọl yọ ọdhozọ fikinọ ọ rọwo nya orọ Sẹnkria ha? Ta oware nọ o gbẹ rọ rrọ ere he.

¹⁰ Fikinọ Pọl ọ gwọlọ nọ o re siwi uzuazọ riẹ jẹ sẹro igho nọ e riẹe obọ na, ọ tẹ jiroro nọ ọ rẹ nya orọ Masidonia zihe ukpenọ ọ rẹ nya orọ Sẹnkria. Uzẹme o rrọ inọ orọ okpa nọ ọ be te nya na o sae wha uye sei ghele. Igbulegbu e jẹ hae jọ edhere gaga evaọ oke yena. Makọ iwou nọ ahwo nọ a bi kpohọ erẹ a rẹ kpahe na, ozọ o jẹ hae jarai. O make jọ ere  na, Pọl o rri rie nọ o mai woma re ọ nya orọ okpa ukpenọ o re kpobọ Sẹnkria nọ a be jọ hẹriẹe re a kpei no. Yọ u woma gaga nọ Pọl ọvo ọ jọ usu hu. Ahwo jọ nọ a gbẹ jọ usu evaọ erẹ usi uwoma ota riẹ na họ, Aristakọs, Geyọs, Sekundos, Sopata, Timoti, Trọfimọs, gbe Tikikọs.—Iruẹru 20:3, 4.

11. Eme Ileleikristi nẹnẹ a rẹ sai ru rọ thọ omarai, kọ oriruo vẹ Jesu o fihotọ kẹ omai?

¹¹ Wọhọ Pọl, nọ Ileleikristi oke nana a tẹ rrọ usi uwoma a rẹ daoma ru epanọ a rẹ rọ thọ omarai. Evaọ eria jọ, a rẹ ghale ahwo fihọ itu-itu kpohọ usi uwoma, hayo imimava viukpọ omọvo. Kọ eme ma re ru rọ thọ omamai nọ a te bi kpokpo omai? Mai Ileleikristi ma riẹ nọ a rẹ siọ omai ba ekpokpo ho. (Jọn 15:20; 2 Tim. 3:12) O make rrọ ere na, ma re kekaro fihọ fi omamai họ ọza ha. Roro kpahe oriruo Jesu. U wo oke jọ nọ ahwo nọ a mukpahe Jesu evaọ Jerusalẹm a tọlọ itho re a ro fi ei, rekọ “Jesu o te dhere, ọ tẹ nya no etẹmpol na.” (Jọn 8:59) Evaọ oke ofa nọ ahwo Ju a jẹ gba ẹgwae nọ a re kpe Jesu no, “Jesu ọ gbẹ jẹ jọ ẹgbede nya evaọ udevie ahwo Ju hu, rekọ o te no etẹe kpohọ ubrotọ nọ o kẹle udhude na.” (Jọn 11:54) Jesu o ru oware nọ u fo re ọ sae thọ omariẹ nọ orọnọ o wọso oreva Ọghẹnẹ hẹ na. Ere ọvona mai Ileleikristi nẹnẹ ma re ru re.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Ẹvẹ o jọ kẹ inievo ukoko na nọ Pọl ọ kpare Yutikọs no uwhu ze? (b) Ẹruore vẹ ọ rrọ Ebaibol na nọ ọ rẹ sae lẹliẹ oma sasa ahwo nọ ahwo rai a whu?

¹² Pọl avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu na kpobi a gbẹ nya orọ Masidonia vrẹ, rekọ o wọhọ nọ a hẹrioma evaọ omoke jọ. O sae jọ nọ a wariẹ kuomagbe evaọ Troas. d Ebaibol na ọ ta nọ: “Evaọ oware wọhọ edẹ isoi ma te te ae oma evaọ Troas.” e (Iruẹru 20:6) Oria nana a jọ kpare Yutikọs no uwhu ze, ọnọ ma ta ẹme kpahe evaọ emuhọ uzou nana. Dai roro epanọ o jọ kẹ inievo na nọ a ruẹ Yutikọs nọ a kpare zihe ziọ uzuazọ no! Ebaibol na ọ ta nọ ahwo na “a ghọghọ gaga.”—Iruẹru 20:12.

¹³ Ma riẹ nọ eware igbunu itieye e gbẹ be via nẹnẹ hẹ. O make rrọ ere na, ẹruore ẹkparomatha nọ ọ rrọ Ebaibol na ọ sae lẹliẹ oma sasa ahwo kpobi nọ ohwo o whu ku. (Jọn 5:28, 29) Dai roro kpahe onana: Fikinọ Yutikọs ọ gba ha, ọ wariẹ whu ghele. (Rom 6:23) Rekọ ahwo nọ a te kpare no uwhu ze evaọ akpọ ọkpokpọ na a ti wo ẹruore inọ a te rria bẹdẹ bẹdẹ! Yọ ahwo nọ a be kpare kpobọ odhiwu re a lele Jesu su na a ti wo oma nọ u re whu hu. (1 Kọr. 15:51-53) Fikiere, mai Ileleikristi  nẹnẹ, te ma rrọ enọ a rọ ẹzi wholo hayo “igodẹ efa” na, ma wo emamọ ẹjiroro nọ ma sae rọ “ghọghọ gaga.”—Jọn 10:16.

14. Eme Pọl ọ ta kẹ ekpako ukoko Ẹfisọs nọ a ruẹ oma evaọ Malitọs?

¹⁴ Pọl avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu na a no Troas kpohọ Asọs, kẹsena a te kpobọ Mitilini, Kiọs, Samọs, gbe Malitọs. Pọl ọ jẹ gwọlọ nọ ọ rẹ kaki te obọ Jerusalẹm taure Ehaa Pẹntikọs i te ti muhọ. Nọ orọnọ Pọl ọ jẹ họrọ oma kpobọ Jerusalẹm na, u ru nọ ọ gbẹ ruọ otọ evaọ Ẹfisọs ho evaọ okenọ o je zihe ze. Rekọ fikinọ Pọl ọ gwọlọ nọ o re lele ekpako ukoko Ẹfisọs na ta ẹme, ọ tẹ ta kẹ ae nọ a nyabru ei ze Malitọs. (Iruẹru 20:13-17) Nọ a te etẹe, Pọl ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Wha riẹ epanọ me ru omamẹ evaọ udevie rai anwọ ẹdẹ ọsosuọ nọ mẹ rọ rehọ ithihi te ubrotọ Esia, be rọ omaurokpotọ kpobi gbodibo kẹ Olori na avọ irui-oviẹ gbe edawọ nọ i te omẹ fiki egwae iyoma nọ ahwo Ju a gba, ghele na, mẹ siọ ẹme ọvuọvo nọ ọ rẹ kẹ erere ba ẹta kẹ owhai hi, yọ mẹ siọ owhai ba ewuhrẹ hẹ evaọ ẹgbede je no uwou ruọ uwou. Rekọ mẹ romatotọ se isẹri kẹ ahwo Ju gbe ahwo Griki inọ a kurẹriẹ bru Ọghẹnẹ ze je fi ẹrọwọ họ Olori mai Jesu.”—Iruẹru 20:18-21.

15. Irere vẹ i re noi ze nọ ma tẹ be hae ta usi uwoma no uwou ruọ uwou?

 ¹⁵ U wo idhere sa-sa nọ ma sae rọ ta usi uwoma na kẹ ahwo nẹnẹ. Wọhọ Pọl, ma re kpohọ eria nọ ma rẹ jọ ruẹ ahwo, wọhọ eria nọ imoto e rẹ jọ wọ ahwo, iyẹrẹ nọ i re zurie, hayo obọ eki dede. Ghele na, re ma no uwou ruọ uwou họ ugogo edhere nọ Isẹri Jihova a be mae rọ ta usi uwoma na nẹnẹ. Fikieme? Oware jọ họ, usi uwoma nọ ma rẹ ta no uwou ruọ uwou u re ru ahwo kpobi wo uvẹ nọ a re ro yo ovuẹ Uvie na kẹse kẹse, onọ u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o wo ọriẹwẹ hẹ. U re je ru nọ ma sai ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a wo emamọ eva omomọvo, re a riẹ Ọghẹnẹ ziezi. Ofariẹ, ẹrọwọ mai ọ rẹ ga ziezi nọ ma tẹ be hae ta usi uwoma no uwou ruọ uwou, yọ u re je fiobọhọ kẹ omai thihakọ. Uzẹme na họ, oware jọ nọ a rọ riẹ Ileleikristi uzẹme nẹnẹ họ, a rẹ ta usi uwoma na “evaọ ẹgbede je no uwou ruọ uwou” avọ ajọwha.

16, 17. Ẹvẹ Pọl o ro dhesẹ nọ ọ gudu, kọ oghẹrẹ vẹ Ileleikristi a be rọ rehọ aro kele iei nẹnẹ?

¹⁶ Pọl ọ ta kẹ ekpako ukoko Ẹfisọs na nọ ọ riẹ ebẹbẹ nọ i ti tei hi nọ o te zihe kpobọ Jerusalẹm no. Rekọ ọ ta nọ: “Me rri uzuazọ mẹ wọhọ okpoware ovo ho, thakpinọ mẹ dhẹ ohrẹ mẹ na te urere je ru iruo odibọgba nọ Olori na Jesu ọ kẹ omẹ na gba inọ me se isẹri ziezi kpahe usi uwoma orọ uwowou ulogbo Ọghẹnẹ.” (Iruẹru 20:24) Pọl o dhesẹ nọ ọ gudu, ọ kuvẹ hẹ re oware ovo, makọ ẹyao hayo ọwọsuọ ọgaga o whaha iẹe iruo nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ.

¹⁷ Ileleikristi a be rẹriẹ ovao dhe oghoghẹrẹ ebẹbẹ nẹnẹ re. Egọmeti o bi kpokpo otujọ jẹ ta nọ a gbẹ ta usi uwoma na ha. Ẹyao ọ be lahiẹ ejọ gaga, yọ ọkora ọgaga ọ rrọ efa oma. Izoge na a be rẹriẹ ovao dhe ibe emọ-isukulu rai nọ e rẹ gwọlọ bẹbẹ ae họ ru eware iyoma. Ghelọ ebẹbẹ nọ Isẹri Jihova a be rẹriẹ ovao dhe kẹhẹ, a bi kru ẹrọwọ rai wọhọ Pọl. Yọ a gba riẹ mu nọ a re “se isẹri ziezi kpahe usi uwoma” na.

18. Eme Pọl o ru nọ azẹ ohwo ọvo ọ gbẹ rọ riẹe uzou hu, kọ ẹvẹ ekpako obọ Ẹfisọs na a sai ro ru epọvo na re?

¹⁸ Nọ Pọl o gbe bi lele ekpako obọ Ẹfisọs ta ẹme na, ọ tẹ kẹ ae ohrẹ uvevẹ jọ jẹ kareghẹhọ ae oriruo nọ ọyomariẹ o fihotọ. Orọ ọsosuọ, ọ vuẹ rai nọ onana họ orọ urere nọ a te rọ ruẹ e riẹ. Kẹsena ọ tẹ ta nọ: “Azẹ ohwo ọvo ọ rrọ omẹ uzou hu, keme mẹ siọ ehrẹ Ọghẹnẹ kpobi ba ẹta kẹ owhai hi.” Ẹvẹ ekpako Ẹfisọs na a sae rọ rehọ aro kele Pọl re azẹ ohwo ọvo ọ gbẹ jọ uzou rai hi? Pọl ọ ta kẹ ae nọ: “Wha muẹrohọ omarai gbe uthuru na soso, enọ ẹzi ọfuafo na ọ rehọ owhai mu esẹro evaọ udevie rai, re wha sẹro ukoko Ọghẹnẹ, onọ ọ rehọ azẹ Ọmọ obọriẹ dẹ.” (Iruẹru 20:26-28) Pọl ọ vẹvẹ e rai unu nọ “ijera egeva” e te ruọ udevie uthuru na, a vẹ te “ta eme eviẹhọ re a ruẹsi si ilele na lele oma.” Kọ eme u fo nọ ekpako na a re ru? Pọl ọ vẹvẹ e rai unu nọ: “Wha jaja aro  vi, jẹ kareghẹhọ ẹsikpobi inọ ikpe esa soso, te aso te uvo, mẹ jẹ hrẹ owhai omomọvo avọ irui-oviẹ ẹsikpobi.”—Iruẹru 20:29-31.

19. Eme ahwo nọ a kie no ukoko na no a ru evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, kọ eme ọ via nọ ikpe buobu e vrẹ no?

¹⁹ “Ijera egeva” e ginẹ romavia evaọ obọ ekuhọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na. Evaọ oware wọhọ 98 C.E., Jọn ukọ na o kere nọ: “Makọ enẹna ibuobu enọ e rọsuọ Kristi a romavia no, . . . A no udevie mai vrẹ keme a wọhọ omai hi; keme o hae jọ nọ a wọhọ omai, a hae gbẹ jọ kugbe omai.” (1 Jọn 2:18, 19) Oware wọhọ ikpe egba ivẹ (200) nọ Jesu o whu no, esẹro nọ i kie no ukoko na no a te ru omarai fihọ utu ahwo nọ a je rri omarai nọ a woma vi amọfa kpobi. Kẹsena evaọ oware wọhọ ikpe egba esa (300) nọ Jesu o whu no, Osu Ologbo Rom nọ a re se Constantine o te kuenu kẹ utu egagọ erue nana. Ahwo nana nọ a kie no ukoko na no na a ginẹ “ta eme eviẹhọ” keme a jẹ rehọ iwuhrẹ egedhọ gbe iruemu rai gwa iwuhrẹ Ebaibol na, onọ u je ru ahwo roro nọ Ileleikristi a rrọ. Ikpichọche a gbe bi lele iruemu gbe iwuhrẹ erue yena rite inẹnẹ na.

20, 21. Ẹvẹ Pọl o ro dhesẹ nọ o wo iroro oriobọ họ, kọ oghẹrẹ vẹ ekpako ukoko a sae rọ rehọ aro kele iei nẹnẹ?

²⁰ Pọl ọ jọ wọhọ esẹro iyoma yena ha, enọ e jẹ rọ ukoko na kọ okọ uwhremu na. O ru iruo rọ rẹrote omariẹ, re ọ gbẹ jọ owha ogbẹgbẹdẹ kẹ ukoko na ha. Orọnikọ Pọl ọ jẹ gbodibo kẹ inievo ukoko na re a ruẹse kẹe igho ho. Pọl ọ tuduhọ ekpako ukoko Ẹfisọs na awọ inọ a gbodibo kẹ inievo ukoko na ababọ iroro oriobọ. Ọ ta kẹ ae nọ: “Wha re fiobọhọ kẹ enọ e ga ha, wha ve je wo ẹme Olori na Jesu họ iroro, nọ ọyomariẹ ọ ta nọ: ‘Ẹkẹ evawere e mae rrọ vi emio’”—Iruẹru 20:35.

²¹ Wọhọ Pọl, Ileleikristi nọ e rrọ ekpako ukoko nẹnẹ a be rọ unevaze gbodibo kẹ inievo rai evaọ ukoko na. A wọhọ isu ichọche Kristẹndọm ho, enọ i bi gboro igho mi ahwo egagọ rai ro ru omarai fe. Ukpoye, a riẹ inọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ a “sẹro ukoko” na ababọ oriobọ. Ahwo nọ a wo omorro hayo nọ e rẹ gwọlọ nọ amọfa a kẹ ae ọghọ a rẹ sae jọ ukoko na ha, keme ohwo kpobi nọ ọ be “gwọlọ orro kẹ omobọ riẹ,” u ti kiekpei uwhremu na. (Itẹ 25:27) Ohwo o te bi ru oware nọ a kẹ riẹ udu riẹ hẹ, omovuọ ọvo u re noi ze.—Itẹ 11:2.

22. Fikieme ekpako ukoko Ẹfisọs a ro you Pọl gaga?

²² Pọl o you inievo ukoko na gaga, oyejabọ nọ inievo ukoko na a ro you rie gaga re na. Nọ okenọ ọ te rọ nyasiọ ae ba u te no, “inievo na kpobi a te muhọ ẹviẹ gaga, a tẹ gbalọ Pọl jẹ nabe viọlọ iẹe.” (Iruẹru 20:37, 38) Inievo kpobi nọ i bi ru wọhọ Pọl, nọ e rẹ rehọ oke rai, ẹgba rai, gbe eware nọ a wo ro fiobọhọ kẹ amọfa a rẹ were omai gaga. Obọdẹ oriruo Pọl nọ ma wuhrẹ kpahe no na u dhesẹ nọ ọ jẹ yoma hayo bru okpa họ ẹme he, uzẹme dẹẹ ọ ta inọ: “Azẹ ohwo ọvo ọ rrọ omẹ uzou hu.”—Iruẹru 20:26.