1, 2. Erẹ vẹ Pọl o je kpohọ, kọ eme o sae jọ nọ ọ jẹ ruawa riẹ?

 O SAE jọ nọ Pọl o bi roro kpahe ẹme nọ Fẹstọs ọ ta kẹe na gaga inọ: “Obọ Siza whọ te nya.” Ẹsejọhọ o bi roro kpahe eware nọ e te via kẹe evaọ obei. U te ikpe ivẹ no nọ a rọ kare Pọl fihọ uwou-odi na, fikiere erẹ nana nọ o bi ro kpobọ Rom nọ o te rehọ oke lelehie na, u ti fiobọhọ kẹe ruẹ eware nọ ọ re ruẹ anwọ oke jọ họ. (Iruẹru 25:12) Pọl ọ rehọ orọ abade kpohọ erẹ unuẹse buobu no, yọ evaọ erẹ na buobu eware e riẹ nya ha. Fikiere o sae jọ nọ Pọl ọ be ruawa evaọ erẹ nana, o te bi je roro kpahe epanọ o ti ro gu ẹkẹ-unu riẹ kẹ Siza.

² Uzuazọ Pọl o jọ “ọza evaọ abade” unuẹse buobu. Isiasa okọ u zue rie, ọ tubẹ jọ evaọ abade ọraragha aso ọvo gbe okpẹdoke soso dede. (2 Kọr. 11:25, 26) U te no ere no, erẹ nana o wo ohẹriẹ gaga no erẹ usi uwoma ota nọ ọ jẹ hai kpohọ evaọ okenọ a ri mu ei hi. Enẹna ọ rrọ uwou-odi yọ a be rehọ iẹe no Sisaria kpobọ Rom, ugbo nọ u thabọ te emaele idu ivẹ (2,000). Kọ ọ te sai te obonọ o bi kpohọ na omakọkọ? O tẹ make rọnọ o te Rom gbẹsinẹdẹ, kọ a gbẹ te jọ obei bruoziẹ uwhu kpei? Kareghẹhọ nọ osu nọ ọ mai kpehru evaọ akpọ Setan oke yena o ti guẹdhọ riẹ na.

3. Eme Pọl ọ gba riẹ mu nọ o re ru, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzou nana?

³ Evaọ eware nọ ma wuhrẹ kpahe Pọl kpobi no na, kọ who roro nọ o rri nọ o gbe wo ẹruore he nọ o te roro kpahe oware nọ o sae via kẹe? O jọ ere vievie he! Ọ riẹ nọ ebẹbẹ i ti tei evaọ obaro, rekọ ọ riẹ oghẹrẹ ebẹbẹ nọ i ti tei hi. Pọl ọ riẹ nọ u wiruo ho re ọ ruawa vrẹta kpahe oware nọ ọ rẹ sai ru oware ovo kpahe he, keme o sai tube ru ei nọ o gbe ro wo oghọghọ họ. (Mat. 6:27, 34) Pọl ọ riẹ nọ Jihova ọ gwọlọ nọ ọ rọ uvẹ kpobi ta usi uwoma Uvie na kẹ ahwo, te isu ahwo-akpọ dede. (Iruẹru 9:15) Pọl ọ gba riẹ mu nọ o re ru iruo nọ a kẹ riẹ na ghelọ oware kpobi nọ o via kẹhẹ. Kọ ogbẹrọnọ ere ọvona ma gba riẹ mu nọ ma re ru nẹnẹ re? Nọ o rrọ ere na, joma wuhrẹ kpahe erẹ abade nọ Pọl ọ nya evaọ obọ Rom na, re ma ruẹ epanọ oriruo riẹ o sai ro fiobọhọ kẹ omai.

4. Oghẹrẹ okọ vẹ Pọl ọ kake rro evaọ okenọ o je kpohọ erẹ, kọ amono a jọ kugbei?

⁴ A rehọ Pọl avọ amọfa nọ a gbẹ jọ uwou-odi kẹ oletu ogbaẹmo nọ a re se  Juliọs, a tẹ ruọ okọ nọ o wọ eware ehreki ziọ Sisaria. Obọ Adramitiọm okọ na u no ze, oria nọ ekọ e rẹ kpahe evaọ ofẹ ukiediwo-ọre Esia Minor. O rrọ abọdekọ okpẹwho Mitilini evaọ ukoliko Lesbos. Okọ na o te kaki kpobọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre, kẹsena o ve kpobọ ukiediwo-ọre, yọ a be wẹriẹ wọ ewha fihọ otọ jẹ wọ efa fihọ iẹe. A ku ekọ nana re ahwo a ruọ ae kpohọ erẹ hẹ, maero kọ ahwo nọ a rrọ uwou-odi. (Rri ẹkpẹti na “ Erẹ Abade gbe Oghẹrẹ nọ Ekọ Ilogbo E jẹ rọ Fa Eware nọ A be Zẹ.”) U woma gaga nọ Pọl ọvo ọ jọ Oleleikristi hi evaọ usu ahwo nọ a jọ uwou-odi na. Aristakọs avọ Luk nọ a jọ Ileleikristi re a jọ kugbei. Yọ Luk họ ohwo nọ o kere iku nana. Ma riẹ hẹ sọ ezae ivẹ nana nọ a nyasiọ Pọl ba ha na a jẹ ofa omarai, hayo sọ a wọ rai ọvọvẹ fikinọ a jẹ gbodibo kẹ Pọl.—Iruẹru 27:1, 2.

5. Amono Pọl ọ sae ruẹ evaọ Saedọn, kọ eme ma wuhrẹ no onana ze?

⁵ Nọ a jọ abade bi okpẹdoke soso kpobọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre no, evaọ ugbo nọ u thabọ te emaele udhosa-gbikpe, a tẹ kpahe Saedọn nọ ọ rrọ unueri Siria. O sae jọ nọ fikinọ Pọl yọ ọmotọ Rom nọ a ri bruoziẹ kpe he, Juliọs o ru rie epanọ a re ru ogbulegbu gheghe he. (Iruẹru 22:27, 28; 26:31, 32) Juliọs ọ kẹ Pọl uvẹ nwrotọ nyae ruẹ ibe Ileleikristi riẹ. O sae jọ nọ o were inievo na gaga re a rẹrote Pọl nọ ọ jọ uwou-odi kri no na! Kọ whọ sai roro kpahe idhere jọ nọ who re ro fiobọhọ kẹ ibe Ileleikristi ra wọhọ epanọ inievo na a ru na? Who te ru ere, eva e te were owhẹ re.—Iruẹru 27:3.

6-8. Nọ amọ Pọl a no Saedọn, eria sa-sa vẹ a bi te, kọ uvẹ vẹ u rovie fihọ kẹ Pọl nọ o sae jọ nọ ọ rọ ta usi uwoma na?

⁶ Nọ a lehọ no Saedọn no, a te bi akakotọ abade na vrẹ Silisia nọ ọ kẹle Tasọs, ẹwho Pọl. Luk ọ gbẹ fodẹ eria efa nọ a wẹriẹ hẹ, rekọ o kere nọ “ofou na ọ rọsuọ omai.” (Iruẹru 27:4, 5) O make jọ ere na, ma riẹ nọ Pọl ọ rehọ uvẹ kpobi nọ o wo rọ ta usi uwoma na. U mu omai ẹro nọ ọ ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a gbẹ jọ uwou-odi gbe amọfa nọ a jọ okọ na, te ibiokọ na gbe isoja na, gbe ahwo nọ a ruẹ evaọ unueri kpobi nọ  okọ na o kpahe. Kọ ma be rehọ uvẹ kpobi nọ u rovie fihọ kẹ omai nẹnẹ ta usi uwoma na re?

⁷ Okọ na u te ti bi te Mira, oria nọ ekọ e rẹ kpahe evaọ ofẹ obọze ovatha-ọre Esia Minor. Pọl avọ amọfa a te no etẹe ruọ okọ ọfa nọ ọ te wọ ae te obọ Rom nọ a bi kpohọ na. (Iruẹru 27:6) Evaọ oke yena, obọ Ijipti ahwo Rom a jẹ hae jọ dẹ iwhiti rai buobu. Yọ ekọ Ijipti nọ e fa iwhiti na, Mira a rẹ kpahe. Nọ Juliọs ọ ruẹ okọ utioye na, ọ tẹ ta kẹ isoja na gbe ahwo nọ a jọ uwou-odi na re a ruọ ẹe. O wọhọ nọ okọ nana o rro vi onọ a kake rro na. Okọ na o wọ iwhiti buobu gbe ahwo nọ a te egba ivẹ gbe udhosa gbe ikpegbezeza (276), koyehọ ibiokọ na, isoja na, ahwo nọ a fihọ uwou-odi na, gbe amọfa nọ o wọhọ nọ a je kpobọ Rom. Nọ orọnọ ahwo nọ a ruọ okọ nana a bu vi enọ e jọ okọ ọsosuọ na, ahwo nọ Pọl ọ sae ta usi uwoma kẹ a bu vi epaọ ọsosuọ no, yọ u mu omai ẹro nọ Pọl ọ ta usi uwoma kẹ ibuobu rai.

⁸ A te ti bi te Konaidọs nọ ọ rrọ obọze ovatha-ọre Esia Minor. Nọ ofou ọ tẹ be riẹ fou evaọ abade na, okọ o rẹ sai bi ugbo yena evaọ okpẹdẹ. Rekọ Luk o kere nọ, “nọ okọ na o bi ẹmẹrera edẹ buobu no, ma tẹ rọ udugaga te Konaidọs.” (Iruẹru 27:7a) Fikinọ ofou na ọ jẹ kẹ uye gaga, a gbẹ sai bi epanọ u fo nọ a re bi hi. (Rri ẹkpẹti na “ Ifou Egaga nọ E jẹ Hai Fou Evaọ Abade Mediterenia.”) Dai roro epanọ udu u je bru ahwo nọ a jọ okọ na te, nọ ofou ọgaga gbe ẹkporo ọ be rọsuọ okọ na.

9, 10. Ẹbẹbẹ vẹ ọ romavia nọ a bi kẹle Kriti no?

⁹ Ohwo nọ o wuzou ibiokọ na ọ jẹ gwọlọ nọ a re bi no Konaidọs gbe kpobọ ofẹ ukiediwo-ọre, rekọ Luk nọ ọ jọ etẹe ọ ta nọ “ofou na ọ kẹ omai uvẹ bi ososo na vrẹ hẹ.” (Iruẹru 27:7b) Nọ okọ na u bi no akotọ ruọ obọ odede na, ofou ọgaga nọ o je fou no obọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre ze, ọ tẹ wọe rri obọze ovatha-ọre, yọ ẹsejọhọ ọ jẹ wọe siawọ gaga. Rekọ ukoliko Kriti u fiobọhọ za ofou ọgaga na dhe omojọ wọhọ epanọ ukoliko Saiprọs u fiobọhọ no vẹre. Nọ okọ na u bi vrẹ Salmoni no evaọ obọ oka ovatha-ọre Kriti, eware i te woma omojọ. Ẹvẹ o sae rọ jọ ere? Keme okọ na o jọ ofẹ obọze ovatha-ọre ukoliko na, obonọ ofou na o jọ ga tere he. Evaọ oke yena, udu u te te ahwo nọ a jọ okọ na otọ! Rekọ enọ i bi bi okọ na a riẹ nọ ezi ekpahe ọ be tha, yọ o rẹ jọ bẹbẹ re a bi evaọ oke yena. Fikiere, a gbẹ jẹ ruawa ghele.

¹⁰ Luk ọ ta vevẹ nọ: “Nọ ma be rọ udugaga bi vrẹ [Kriti] na, ma te te oria nọ a re se Unueri Uwoma.” O make jọ nọ ukoliko nọ a kẹle na o za ofou na dhe omojọ na, o jọ bẹbẹ re a kpọ okọ na ghele. Rekọ ukuhọ riẹ a te bi te oria nọ a sai jo gbolo umuokọ rai fihọ ame evaọ uto osese jọ nọ o rrọ oria yena, taure whọ tẹ te rọ ovao rri obọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre. Kọ ẹvẹ a jọ etẹe kri te? Luk ọ ta nọ a “jọ etẹe raha oke gaga,” rekọ epanọ a rria etẹe kri te, ere o te bẹ kẹ ae te re a bi. Keme amara Azie fihọ Akpe nọ ọ be tha na, o rẹ jọ bẹbẹ gaga re a bi ekọ evaọ abade na.—Iruẹru 27:8, 9.

11. Ohrẹ vẹ Pọl ọ kẹ ahwo nọ a gbẹ jọ okọ na, kọ eme a ru ghele?

 ¹¹ O sae jọ nọ ahwo jọ nọ a jọ okọ na a jẹ nọ Pọl kpahe oware nọ a re ru, nọ orọnọ o kpohọ erẹ gaga no evaọ Mediterenia na. Pọl ọ tẹ ta kẹ ae nọ a gbe bi tao ho. A te gbe bi, “okpẹtu” o ti noi ze, yọ ahwo a sai tube whu dede. Rekọ ọkpokọ na avọ ohwo nọ o wo okọ na a gwọlọ nọ a re gbe bi vrẹ, ẹsejọhọ a je roro nọ o gba rai họ re a bi kpohọ oria nọ o mae foma. A tẹ ta ẹme na ruọ Juliọs oma, yọ ahwo buobu evaọ okọ na a ta nọ jọ a daoma re a te Phoenix, oria nọ ekọ e rẹ kpahe nọ ọ gbẹ rrọ obaro. O sae jọ nọ unueri yena o rrọ ruaro, yọ u wo eria nọ a rẹ sae jọ evaọ ezi ekpahe na. Fikiere nọ omofou jọ o muhọ efou no obọze ovatha-ọre ze, nọ a roro nọ u ti fiobọhọ kẹ ae bi, a te lehọ.—Iruẹru 27:10-13.

12. Eme a rẹriẹ ovao dhe nọ okọ na u no Kriti no, kọ eme ibiokọ na a ru re okpẹtu o gbe te ai hi?

¹² Rekọ u ri kri hi na, “ofou ọgaga” o te bi fou no obọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre ze. Ofou na ọ tẹ wọ ae kẹle “ukoliko osese jọ nọ a re se Kauda,” nọ a jọ evaọ omoke jọ, onọ o rehọ emaele udhuvẹ thabọ no Unueri Uwoma na. O make jọ ere na, ofou na ọ gbẹ jẹ wọ okọ na kpohọ ofẹ obọze ovatha-ọre, yọ o sai mu uwẹkpẹ evaọ unueri jọ nọ o kẹle Africa. Re a sae whaha oyena, ibiokọ na a tẹ wọ omokọ osese nọ okọ na u je si rueva vẹrẹ vẹrẹ. Rekọ udugaga a sai ro ru onana, keme o wọhọ nọ ame ọ vọ okọ osese na eva no. Kẹsena a tẹ rọ ifi gbe egbregba nya otọ okọ na wariẹ, re a rọ gba ire okọ na re e seba ẹhẹriẹ. A tẹ rra ifi nọ i kru ewẹ-ohọ okọ na fihotọ, a tẹ be daoma gaga re a sae va ẹkporo na abọ. Dai roro epanọ ozọ u je mu ahwo nọ a jọ okọ na ga te! Keme makọ epanọ a daoma te na, “ofou ọwhibo” na o gbe je fou okọ na gaga ghele. Evaọ ẹdẹ avọ esa, a te gbolo ifi gbe ekwakwa okọ na efa fihọ ame, ẹsejọhọ re okọ na o sai gbe vori.—Iruẹru 27:14-19.

13. Ẹvẹ o sae jọ nọ eware e jọ evaọ okọ nọ ẹkporo o je fi nọ Pọl ọ jọ eva na?

¹³ Avro ọ riẹ hẹ inọ ozọ u je mu ahwo nọ a jọ okọ na gaga. Rekọ udu o jọ Pọl avọ ahwo nọ a jọ kugbei awọ. O jọ ere keme Olori na ọ vuẹ Pọl no vẹre inọ o ti se isẹri evaọ obọ Rom. Ukọ-odhiwu jọ ọ tẹ jẹ ta ẹme ọvona kẹe uwhremu na. (Iruẹru 19:21; 23:11) Ghele na, te aso te uvo evaọ eka ivẹ soso, ẹkporo ọgaga na o gbe je fi. Yọ fiki oso nọ ọ jẹ rọwo ka ha, yọ ẹgho ọlala o ruru elo ọre gbe isi na, ọkpokọ na ọ gbẹ riẹ oria nọ a rrọ gbe obonọ okọ na o bi kpohọ dede he. O jọ bẹbẹ dede re a re emu. A jẹ tubẹ kareghẹhọ obonọ emu ọ rrọ họ fiki ekpahe, oso, ozọ gbe awa nọ ọ jarai oma.

14, 15. (a) Fikieme Pọl ọ rọ kareghẹhọ ahwo nọ a gbẹ jọ okọ inọ ọ vẹvẹ e rai unu vẹre? (b) Eme ma sai wuhrẹ no ovuẹ ẹruore nọ Pọl ọ vuẹ ahwo na ze?

¹⁴ Pọl ọ tẹ kpama dikihẹ, ọ tẹ wariẹ ẹme nọ ọ ta rọ vẹvẹ ae unu vẹre. Rekọ orọnikọ ọ jẹ rọ ẹme riẹ na fo ibiokọ na ha. Ukpoye, eware nọ e be via na i dhesẹ nọ u fo nọ a hai lele ohrẹ Pọl na. Ọ tẹ ta nọ: “Mẹ be tuduhọ owhai awọ nọ wha kru udu ga, keme ohwo ọvo o ti whu hu, okọ na ọvo o ti vru.” (Iruẹru 27:21, 22) Eme yena e ginẹ sasa ahwo na oma gaga! O sae jẹ jọ nọ eva e were Pọl gaga re inọ Jihova ọ kẹ riẹ ovuẹ ẹruore yena nọ ọ vuẹ ahwo  nọ a jọ okọ na. U wuzou re ma kareghẹhọ re nọ uzuazọ ohwo-akpọ kpobi o rrọ ghaghae kẹ Jihova. Pita ukọ na o kere nọ: “Jihova ọ . . . gwọlọ nọ a raha ohwo ọvo ho rekọ ọ gwọlọ nọ ahwo kpobi a wo uvẹ nọ a re ro kurẹriẹ.” (2 Pita 3:9) Fikiere, u wuzou gaga re ma daoma vuẹ ahwo kpobi nọ ma rẹ sae vuẹ ovuẹ Jihova nọ o rẹ kẹ ẹruore na! Uzuazọ ahwo buobu o rrọ ọza.

¹⁵ O sae jọ nọ Pọl o se isẹri kẹ ahwo buobu no evaọ okọ na kpahe “ẹruore . . . eyaa nọ Ọghẹnẹ ọ ya.” (Iruẹru 26:6; Kọl. 1:5) Enẹna nọ o wọhọ nọ okọ na u bi ti zue na, Pọl ọ sae ta ẹme nọ u re ru ahwo na wo ẹruore inọ a te zọ. Ọ ta nọ: “Aso nana ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ nọ o wo omẹ, . . . o dikihẹ kẹle omẹ, ọ tẹ ta nọ, ‘Ozọ u mu owhẹ hẹ, Pọl. Who ti dikihẹ aro Siza hrọ, yọ rri! Ọghẹnẹ ọ be rọ fiki ra siwi ahwo kpobi nọ a rrọ okọ na kugbe owhẹ.’” Pọl ọ tẹ tuduhọ ae awọ nọ: “Fikiere wha kru udu ga, ezae, keme me fievahọ Ọghẹnẹ inọ o te via epanọ ọ ta kẹ omẹ na ẹrẹrẹe. Rekọ okọ na o ti zue omai kẹle ukoliko jọ.”—Iruẹru 27:23-26.

16, 17. (a) Oke vẹ Pọl ọ rọ lẹ, kọ eme u no rie ze? (b) Ẹvẹ unuovẹvẹ nọ Pọl ọ kẹ u ro rugba?

¹⁶ U te eka ivẹ soso no nọ ofou ọ be rọ wọ okọ na, yọ ọ wọ riẹ thabọ te  oware wọhọ emaele egba isoi gbe udhuvẹ (540) no. Ibiokọ na a te je roro nọ a kẹle okpa no, ẹsejọhọ fikinọ a bi yo edo ẹkporo nọ o bi fi ruọ okpa. A tẹ jọ obọ emuokọ na siobọno imuokọ fihọ ame, re okọ na u gbe su hu, a vẹ sae kpọ ovao riẹ rri obọ okpa re a kpahe. Evaọ oke yena, ibiokọ na a tẹ jẹ gwọlọ dhẹ no okọ na, rekọ isoja na e tẹ whaha ae. Pọl ọ tẹ ta kẹ oletu ogbaẹmo na avọ isoja na nọ: “Ajokpanọ ezae nana a rẹ daji okọ na, o gbẹ rrọ ere he wha te zọ họ.” Fikinọ okọ na u dhomamu no omojọ, Pọl ọ tẹ tuduhọ ahwo na kpobi awọ nọ a re emu. Ọ tẹ jẹ wariẹ ta kẹ ae nọ a te zọ. Pọl “ọ tẹ jọ iraro rai kpobi lẹ yere Ọghẹnẹ.” (Iruẹru 27:31, 35) Pọl ọ rọ olẹ nọ ọ lẹ ro yere Ọghẹnẹ na fi emamọ oriruo hotọ kẹ Luk, Aristakọs, gbe Ileleikristi nẹnẹ. Nọ whọ tẹ be lẹ evaọ oria nọ te owhẹ te inievo efa wha jọ kokohọ, kọ eme ra e be hae tuduhọ ae awọ jẹ sasa ae oma?

¹⁷ Nọ Pọl ọ lẹ no, “aikpobi a te kru udu ga, ae omarai a te mu emu họ ẹre.” (Iruẹru 27:36) Re okọ na o sai gbe vori ziezi jẹ sai te obọ okpa, a te gbe je gbolo iwhiti efa no okọ na kufiẹ. Nọ oke o ke no, ibiokọ na a te bru ifi imuokọ na no, a tẹ jẹ rra ifi nọ a rọ gba ivi na evaọ obemu okọ na no. Kẹsena a tẹ kpare ẹwẹ-ohọ nọ ọ rrọ obọ ẹruokọ na kpehru, re a sai bi okọ na kpobọ okpa. Rekọ ẹruokọ na o te mu uwẹkpẹ hayo ọloho, kẹsena obemu okọ na o te muhọ ebru ibribro fiki ẹkporo nọ ọ jẹ tehe iẹe. Isoja jọ a jẹ gwọlọ kpe ahwo nọ a jọ uwou-odi na no re a gbẹ dhẹ vabọ họ, rekọ Juliọs ọ tẹ whaha ae. Ọ tẹ ta kẹ enọ e rẹ sae ya ame nọ a ya ruọ obọ okpa, hayo re a kru eware vori kpobọ okpa. Aro nọ Pọl ọ ruẹ na o gine rugba, keme ahwo egba ivẹ gbe udhosa gbe ikpegbezeza (276) nọ e jọ okọ na kpobi a zọ. “Ere ahwo na kpobi a ro te okpa gbẹsinẹdẹ.” Rekọ diẹse a jọ evaọ oke yena?—Iruẹru 27:44.

18-20. Oghẹrẹ vẹ ahwo Mọlta a ro “dhesẹ uwowou . . . evaọ edhere ologbo,” kọ oware igbunu vẹ Ọghẹnẹ o ru kẹ Pọl?

¹⁸ Ahwo nọ a zọ na a jọ ukoliko Mọlta evaọ ofẹ obọze ovatha-ọre Sicili.  (Rri ẹkpẹti na “ Diẹse Mọlta Ọ Rrọ?”) Luk o kere nọ ahwo ẹvẹrẹ ọfa nọ a jọ ukoliko na “a dhesẹ uwowou kẹ [ae] evaọ edhere ologbo.” (Iruẹru 28:2) A koko erae họ kẹ erara nọ e ya kpahe okpa na, keme oma rai kpobi o vo no yọ a je nuhu fiki ekpahe. Erae na e sasa e rai oma dede nọ oso ọ jẹ rrọ yọ ekpahe e jariẹ. U te je ru nọ oware igbunu jọ o rọ via.

¹⁹ Fikinọ Pọl ọ gwọlọ fiobọhọ kẹ ahwo na kpobi, ọ tẹ tọlọ ire jọ fihọ erae na. Nọ o je ru ere na, araomuomu jọ nọ o wo obi, o te no erae na ze fiki ẹrrorro na, ọ tẹ tatakọ họ iẹe obọ. Ahwo Mọlta na a je roro nọ eghẹnẹ rai e jẹ kẹ Pọl uye na fiki imuomu riẹ. a

²⁰ Nọ ahwo ẹwho na a ruẹ nọ araomuomu na ọ tatakọ họ Pọl, a te je roro nọ “oma riẹ u ti fu.” Obe jọ o ta nọ ẹme Griki nọ a fa evaọ etenẹ na yọ ẹme nọ a rẹ ta evaọ ofẹ imu. Onana u re gbe omai unu hu keme Luk nọ a se “ọbo-imu oyoyou” na ọ rẹ sai roro ku ẹme otiọye na lọlọhọ. (Iruẹru 28:6; Kọl. 4:14) Oghẹrẹ nọ o jọ kpobi kẹhẹ, Pọl ọ frẹ araomuomu na fihọ erae na, yọ oware uyoma ovo o via kẹe he.

21. (a) Eware jọ vẹ Luk ọ fodẹ gbiae evaọ abọ nana iku riẹ na? (b) Eware igbunu vẹ Pọl o ru, kọ eme o lẹliẹ ahwo Mọlta na ru?

²¹ Ọzae jọ nọ o fe nọ o wo etọ nọ a re se Pọbliọs ọ jẹ rria oria yena. O sae jọ nọ ọye ọ jọ osu ahwo Rom evaọ Mọlta. Luk o se rie “ọzae nọ ọ viodẹ evaọ ukoliko na,” yọ ere ọvona a se rie re evaọ itho ivẹ jọ nọ a kere odẹ riẹ fihọ evaọ Mọlta. Ọzae na ọ nabi dede Pọl avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu rehọ, ọ tẹ rẹrote ai ziezi evaọ edẹ esa. Rekọ ọsẹ Pọbliọs ọ jẹ mọ. Evaọ onana re, Luk o dhesẹ oghẹrẹ ẹyao nọ ọzae na ọ jẹ mọ dẹẹ. O kere nọ ọzae na “o kiẹzẹ ehwa nọ ọ be mọ ifiva yọ eva-iyoma e be dae.” Pọl ọ tẹ lẹ, ọ tẹ rọ abọ riẹ kpahe iẹe, o te siwi ei. Fikinọ oware igbunu nọ Pọl o ru na o duobọte ahwo ẹwho na gaga, a tẹ wọ amọfa nọ a jẹ mọ ze re o siwi ai. A tẹ jẹ rọ ekẹ gbe eware buobu se Pọl avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu.—Iruẹru 28:7-10.

22. (a) Eme profẹsọ jọ ọ ta kpahe iku nọ Luk o gbe kpahe erẹ nọ a je kpohọ evaọ obọ Rom na? (b) Eme ma ti wuhrẹ kpahe evaọ uzou nọ o kẹle onana?

²² Iku erẹ nana nọ Pọl ọ nya evaọ abade nọ ma wuhrẹ kpahe na, e rrọ gbagba je muẹro. Profẹsọ jọ ọ ta nọ: “Iku nọ Luk o gbe yọ iku jọ nọ e mai vẹ evaọ Ebaibol na soso. Ọ rọ unu kotọ gbiku epanọ a jẹ hai ro bi ekọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, o te je gbiku epanọ eware e jẹ hae jọ evaọ ofẹ ovatha-ọre Mediterenia na gbagba.” O sae jọ nọ ọ sai gbiku na ere fikinọ o je kere eware fihotọ nọ o bi lele Pọl kpohọ erẹ na. O tẹ rrọ ere, kiyọ eware buobu e riẹ nọ o kere fihotọ evaọ abọ nọ o kiọkọ evaọ erẹ na. Eme ọ te via kẹ Pọl nọ a te te obọ Rom no? Ma ti wuhrẹ kpahe onana.