Kpohọ eme nọ e riẹ eva

Kpohọ oria eware nọ e riẹe eva

UZOU AVỌ 13

‘Nọ A Lele Ai Si Ikẹ Gaga No’

‘Nọ A Lele Ai Si Ikẹ Gaga No’

A rehọ ẹme oyawo nọ ọ wha ikẹ ze se utu ẹruorote na

Iruẹru Ikọ 15:1-12 a rehọ e riẹ no ze

1-3. (a) Eme ọ jẹ te wha ohẹriẹ fihọ ukoko Ileleikristi na evaọ oke ọsosuọ? (b) Ẹvẹ iku nana nọ e rrọ obe Iruẹru Ikọ na i ti ro fiobọhọ kẹ omai?

 U RI kri hi nọ Pọl avọ Banabas a ro no erẹ usi uwoma ota ọsosuọ nọ a nya evaọ okpẹwho Antiọk nọ ọ rrọ Siria kpozi. Eva e be were ae gaga keme Jihova o “rovie edhere nọ a re ro wo ẹrọwọ kẹ erẹwho na no.” (Iruẹru 14:26, 27) A be ta usi uwoma na ziezi evaọ Antiọk yọ “ahwo buobu” nọ a rrọ ahwo Ju hu a bi kurẹriẹ zihe ruọ Ileleikristi.—Iruẹru 11:20-26.

2 Nọ usi na u do te obọ Judia, orọnikọ ahwo kpobi eva e were he. Ejọ i te je si ikẹ nọ o gba Ileleikristi kpobi họ nọ a rẹ yawo. Kọ ẹvẹ u fo nọ Ileleikristi nọ e rrọ ahwo Ju gbe enọ e rrọ ahwo Ju hu a re ru ohwohwo? Kọ o gbahọ nọ Ileleikristi nọ e rrọ ahwo Ju hu a re koko Uzi Mosis na? Ẹme na o te epanọ a jẹ rọ rehọ iẹe si ikẹ gaga, yọ o jẹ te hẹriẹ ukoko Ileleikristi na. Ẹvẹ a te sai ro ku ẹme na họ?

3 Ma ti wuhrẹ emamọ eware buobu evaọ iku nana nọ e rrọ obe Iruẹru Ikọ na. Onana u ti fiobọhọ kẹ omai ru oware nọ u kiehọ nọ eware nọ e rẹ sae wha ohẹriẹ ze e tẹ romavia evaọ ukoko na.

“Ajokpanọ Wha rẹ Yawo” (Iruẹru 15:1)

4. Eme Ileleikristi jọ nọ e rrọ ahwo Ju a je wuhrẹ, kọ onọ vẹ onana o wha ze?

4 Luk olele na o kere nọ: “Ezae jọ i no obọ Judia ze a te mu inievo na họ ewuhrẹ inọ: ‘Ajokpanọ wha rẹ yawo wọhọ epanọ uzi Mosis o ta, o gbẹ rrọ ere he, wha sai wo esiwo ho.’” (Iruẹru 15:1) Ma riẹ hẹ sọ “ezae [nọ] i no obọ Judia ze” na a jọ ahwo Farisi vẹre taure a te ti zihe ruọ Ileleikristi. Oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ kẹhẹ, o wọhọ nọ a gbe je roro wọhọ ahwo Farisi, enọ i je si izi kekeke. O sae jẹ jọ nọ a jẹ ta nọ ẹme nọ a be ta na obọ ikọ na gbe ekpako nọ e rrọ Jerusalẹm o no ze. (Iruẹru 15:23, 24) U te ikpe ikpegbesa no nọ Ọghẹnẹ o ro dhesẹ kẹ Pita inọ ọ jẹ ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu rehọ ziọ ukoko na no. Kọ fikieme Ileleikristi nọ e rrọ ahwo Ju a gbe je ro si ikẹ nọ ahwo kpobi a rẹ yawo hrọ? aIruẹru 10:24-29, 44-48.

5, 6. (a) Fikieme Ileleikristi jọ nọ e rrọ ahwo Ju a je ro si ikẹ nọ Ileleikristi kpobi a rẹ yawo hrọ? (b) Ohẹriẹ vẹ o rrọ ọvọ oyawo na avọ ọvọ nọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe Abraham? (Rri ẹme-obotọ.)

5 O sae jọ nọ ẹjiroro sa-sa o jẹ lẹliẹ ae wuhrẹ ahwo ere na. Oware jọ họ Jihova ọvo ọ ta nọ ahwo riẹ a hae yawo emezae rai, oyena yọ oka nọ u re dhesẹ nọ a wo usu kugbei. O jie uzi kẹ Abraham avọ ezae nọ e jọ uwou riẹ kpobi nọ jọ a yawo, ọ tẹ jẹ wariẹ jie uzi ọvona kẹ ahwo Izrẹl. b (Izerẹ 12:2, 3) Uzi Mosis o ta nọ ahwo erẹwho efa dede a rẹ yawo re a tẹ te sai ru eware jọ, wọhọ emu ehaa Ọnyavrẹ na nọ a rẹ re. (Ọny. 12:43, 44, 48, 49) Uzẹme na họ, ahwo Ju a rri rie nọ ọzae kpobi nọ ọ yawo ho ọ fo ho, yọ ọ sae gọ Ọghẹnẹ hẹ.—Aiz. 52:1.

6 Fikiere, o gwọlọ nọ ahwo Ju nọ a rrọ Ileleikristi a re wo ẹrọwọ gbe omaurokpotọ re a sai nwene iroro rai lele oghẹrẹ nọ Jihova o bi rri eware. A rehọ ọvọ ọkpokpọ na nwene ọvọ Uzi na no, fikiere orọnikọ a tẹ nwani yẹ ohwo fihọ orẹwho Ju yọ ọ rrọ usu ahwo Ọghẹnẹ no ho. Yọ ahwo Ju jọ nọ i zihe ruọ Ileleikristi na a jẹ rria udevie ahwo Ju, fikiere o gwọlọ nọ a rẹ gudu re a sae rọwo nọ Jesu họ Mesaya na jẹ gọ Ọghẹnẹ kugbe amọfa nọ a yawo ho.—Jeri. 31:31-33; Luk 22:20.

7. Eme “ezae [nọ] i no obọ Judia ze” na a wo otoriẹ riẹ hẹ?

7 Ma riẹ nọ izi Ọghẹnẹ i nwene he, keme eware nọ e rrọ evaọ ọvọ ọkpokpọ na i dhesẹ ẹjiroro nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ Uzi Mosis na via. (Mat. 22:36-40) Wọhọ oriruo, evaọ uwhremu na Pọl o kere kpahe ẹme oyawo na nọ: “Ohwo Ju họ ọnọ ọ rrọ ohwo Ju evaọ obeva, yọ oyawo riẹ orọ udu ẹkwoma ẹzi, orọnikọ ẹkwoma izi nọ a kere fihotọ họ.” (Rom 2:29; Izie. 10:16) “Ezae [nọ] i no obọ Judia ze” na a wo otoriẹ onana ha, a te je si ikẹ nọ Ọghẹnẹ ọ gbẹ gwọlọ nọ ahwo riẹ a rẹ yawo hrọ. Kọ a te rọwo nwene iroro rai?

A je “Si Ikẹ Gaga jẹ Vro Avro” (Iruẹru 15:2)

8. Fikieme a rọ rehọ ẹme oyawo na se utu ẹruorote na evaọ obọ Jerusalẹm?

8 Luk ọ tẹ jẹ ta nọ: “Nọ Pọl avọ Banabas a lele ai [koyehọ ezae nọ “i no obọ Judia ze” na] si ikẹ gaga jẹ vro avro no, a te ru ọruẹrẹfihotọ re Pọl, Banabas, gbe amọfa jọ a nyabru ikọ na gbe ekpako na evaọ obọ Jerusalẹm fiki ẹme nana.” c (Iruẹru 15:2) Inievo nọ e jọ ukoko Antiọk na a je si ikẹ jẹ vro avro sọ o gba Ileleikristi họ nọ a rẹ yawo, yọ a jẹ rọwo gaviezọ kẹ ohwohwo ho keme a roro nọ ọrai na ọ gba. Re udhedhẹ gbe okugbe o sae gbẹ jọ ukoko na, inievo na a tẹ rehọ ẹme na se “ikọ na gbe ekpako na evaọ obọ Jerusalẹm,” enọ e jọ utu ẹruorote na evaọ oke yena. Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi ekpako nọ e jọ Antiọk na?

Ahwo jọ a je si ikẹ nọ: “O roja re a . . . jie uzi kẹ [ahwo erẹwho efa] inọ a koko Uzi Mosis”

9, 10. Oriruo vẹ inievo nọ e jọ Antiọk gbe Pọl avọ Banabas a fihotọ kẹ omai nẹnẹ?

9 Emamọ oware jọ nọ ma wuhrẹ no iku yena ze họ o gwọlọ nọ ma re fievahọ ukoko Ọghẹnẹ. Roro kpahe onana: Inievo obọ Antiọk na a riẹ nọ inievo nọ e jọ utu ẹruorote na yọ ahwo Ju. O make jọ ere na, a fievahọ nọ inievo yena a te sai ku ẹme oyawo na họ wọhọ epanọ Ikereakere na e ta. Fikieme a ro fievahọ ae? U mu rai ẹro nọ Jihova ọ te rọ ẹzi ọfuafo riẹ gbe Jesu Kristi nọ o wuzou ukoko na kpọ ae. (Mat. 28:18, 20; Ẹf. 1:22, 23) Nọ okpẹme jọ ọ tẹ rrọ otọ evaọ ukoko na nẹnẹ, joma rọ aro kele emamọ oriruo inievo Antiọk na re ma fievahọ ukoko Ọghẹnẹ gbe Utu Ẹruorote na inọ a ti ku ẹme na họ.

10 Ma te je wuhrẹ nọ u wuzou re ma wo omaurokpotọ gbe odiri. Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ rehọ Pọl avọ Banabas mu re a fiobọhọ kẹ ahwo erẹwho na, ghele na a rọ udu obọrai ku ẹme oyawo na họ evaọ obọ Antiọk ho. (Iruẹru 13:2, 3) Pọl o kere uwhremu na nọ: “Mẹ nya kpohọ [Jerusalẹm] keme Olori na o dhesẹ via kẹ omẹ nọ mẹ nya.” Oyena u dhesẹ nọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ jẹ kpọe. (Gal. 2:2) Nọ okpẹme jọ ọ tẹ romavia nẹnẹ nọ ọ sai si udhedhẹ gbe okugbe no ukoko na, ekpako na a rẹ daoma wo omaurokpotọ gbe odiri wọhọ epanọ inievo na a wo na. Ukpenọ omomọvo o re si ikẹ nọ oriẹ a rẹ rehọ, a rẹ daoma riẹ oware nọ Ebaibol na gbe ọrigbo nọ a re fievahọ na ọ ta kpahe ẹme na, a ve lele oyena.—Fil. 2:2, 3.

11, 12. Fikieme u ro wuzou re ma hẹrẹ Jihova?

11 Ẹsejọ o sae gwọlọ nọ ma hẹrẹ bẹsenọ Jihova o re ru omai wo otoriẹ ẹme jọ ziezi. Kareghẹhọ nọ evaọ oke Pọl, taure Jihova o te ti ru ei vẹ nọ u du gwọlọ nọ Ileleikristi nọ e rrọ ahwo erẹwho efa a rẹ yawo ho, inievo na a hẹrẹ te oware wọhọ 49 C.E., koyehọ, o rehọ te ikpe ikpegbesa no okenọ a rọ rehọ ẹzi wholo Kọniliọs evaọ 36 C.E. ze. Fikieme Jihova ọ rọ hẹrẹ kri te ere? O sae jọ nọ Ọghẹnẹ ọ jẹ gwọlọ kẹ ahwo Ju nọ e jọ Ileleikristi oke nọ a sai ro nwene iroro rai rọwokugbe iroro riẹ. U te ikpe odu ọvo gbe egba izii (1,900) no nọ ọvọ oyawo nọ Jihova ọ re kugbe Abraham nọ a you gaga je wo adhẹẹ kẹ na ọ rọ rrọ otọ, fikiere o te nwane lọhọ kẹ ae re a nwene iroro ho.—Jọn 16:12.

12 U woma gaga inọ Ọsẹ obọ odhiwu mai na ọ be rọ odiri wuhrẹ omai re ma jọ wọhọ ọyomariẹ! Eware nọ o bi wuhrẹ omai e rrọ rọkẹ ewoma mai. (Aiz. 48:17, 18; 64:8) Fikiere, joma wo omorro vievie he re ma si ikẹ nọ oware nọ ma bi roro oye o gba. Yọ ma du go ho nọ ukoko na u te nwene oghẹrẹ nọ ma bi ru eware hayo oghẹrẹ nọ ma wo otoriẹ oware jọ evaọ Ebaibol na. (Ọtausi. 7:8) Otẹrọnọ who muẹrohọ uruemu utioye evaọ omara, lẹ se Jihova je roro didi kpahe iku nọ e rrọ Iruẹru Ikọ uzou avọ 15 na. d

13. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma wo odiri wọhọ Jihova evaọ usi uwoma ota na?

13 O gwọlọ nọ ma wo odiri nọ ma te bi wuhrẹ Ebaibol kugbe ahwo nọ o rrọ bẹbẹ kẹ re a siobọno iwuhrẹ gbe eware jọ nọ Ebaibol o mukpahe nọ e jẹ hae were ae. Nọ o tẹ via ere, ma re gbe thihakọ kẹ ae jẹ hẹrẹ sọ a te kuvẹ re ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ ai nwene. (1 Kọr. 3:6, 7) Ofariẹ, ma rẹ hae lẹ kpahe ẹme na. Oghẹrẹ nọ o rrọ kpobi kẹhẹ, Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹ omai riẹ edhere nọ ọ mai woma nọ ma re ro fiobọhọ kẹ ae.—1 Jọn 5:14.

A “Rọ Unu Kotọ” Gbiku Eware nọ E Via (Iruẹru 15:3-5)

14, 15. (a) Ẹvẹ inievo ukoko Antiọk a ro dhesẹ nọ a rri Pọl avọ Banabas gbe ahwo nọ a gbẹ jọ usu ghaghae? (b) Ẹvẹ amọ Pọl a rọ tuduhọ inievo nọ a wẹriẹ bru awọ?

14 Luk o kere haro nọ: “Nọ inievo ukoko na a su ai họ aro omojọ no, ezae nana a tẹ ruabọhọ onya rai nya Fonisia gbe Sameria vrẹ, be rọ unu kotọ gbiku kẹ ae epanọ ahwo erẹwho na a bi ro kurẹriẹ, a tẹ be rọ ere wha oghọghọ ulogbo se inievo na kpobi.” (Iruẹru 15:3) Esu nọ inievo ukoko na a su Pọl avọ Banabas gbe amọfa nọ a gbe je kpohọ erẹ na u dhesẹ nọ a you rai je rri rai ghaghae. U te je dhesẹ nọ a gwọlọ nọ Ọghẹnẹ ọ ghale ae. Onana yọ emamọ oriruo ọfa nọ inievo obọ Antiọk na a fihotọ kẹ omai! Kọ whọ be hae rọ ọghọ kẹ inievo emezae gbe emetẹ ra, “maero kọ [ekpako nọ] i bi ru iruo gaga evaọ ẹmeọta gbe amọfa owuhrẹ”?—1 Tim. 5:17.

15 Nọ a jọ edhere je kpobọ Jerusalẹm na, Pọl avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu a tẹ wẹriẹ Fonisia gbe Sameria, a tẹ “rọ unu kotọ” gbiku epanọ ahwo buobu nọ a rrọ ahwo Ju hu a bi ro zihe ruọ Ileleikristi. O wọhọ nọ inievo jọ nọ e gaviezọ kẹ iku na yọ Ileleikristi nọ e jọ ahwo Ju nọ e dhẹ kpohọ obei evaọ okenọ a kpe Stivin no fiki ẹrọwọ riẹ. Epọvo na o rrọ nẹnẹ re, o rẹ were omai gaga nọ ma te yo iyẹrẹ epanọ Jihova ọ be rọ ghale iruo usi uwoma ota na, maero nọ a te bi kpokpo omai. Fikiere, re ma hai yo iyẹrẹ itieye na, joma hae daoma kpohọ iwuhrẹ gbe ikokohọ, je se iku eware nọ e via nọ a be hai kere fihọ ebe mai gbe jw.org na.

16. Eme u dhesẹ nọ ẹme oyawo na yọ okpẹme?

16 Nọ inievo nọ i je no obọ Antiọk ze na a nya ugbo nọ u thabọ te emaele egba esa gbe udhuvẹ-gbikpe (350) no, a te te obonọ a be nya. Luk o kere nọ: “Nọ a te Jerusalẹm, ukoko na gbe ikọ na gbe ekpako na a te dede ae rehọ sasasa, a te gbiku eware buobu nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma rai ru no.” (Iruẹru 15:4) Rekọ “ahwo utu Farisi jọ nọ a zihe ruọ ilele no a tẹ kpama no egbara rai, a tẹ ta nọ: ‘O roja re a yawo ai je jie uzi kẹ ai inọ a koko Uzi Mosis.’” (Iruẹru 15:5) O rrọ vevẹ nọ ẹme oyawo nọ ọ rrọ otọ na yọ okpẹme nọ o ginẹ gwọlọ nọ a re kuhọ.

“Ikọ na gbe Ekpako na A te Kokohọ” (Iruẹru 15:6-12)

17. Inievo vẹ e jọ utu ẹruorote na evaọ Jerusalẹm, kọ fikieme “ekpako na” a rọ jọ usu rai?

17 Obe Itẹ 13:10 o ta nọ: “Enọ e rẹ gwọlọ ohrẹ mi amọfa a wo areghẹ.” Wọhọ epanọ oria ikere yena o ta na, “ikọ na gbe ekpako na a te kokohọ re a jiroro kpahe ẹme [oyawo na].” (Iruẹru 15:6) “Ikọ na gbe ekpako na” a tẹ jiroro nọ a kere se ikoko na kpobi wọhọ epanọ Utu Ẹruorote na u bi ru nẹnẹ re na. Fikieme “ekpako na” a je ro ru iruo kugbe ikọ na? Kareghẹhọ nọ evaọ oke nana yọ a kpe Jemis ukọ na no, a te je fi Pita ukọ na họ uwou-odi evaọ omoke jọ. Kọ o sae jọ nọ eware itieye jọ e via kẹ ikọ nọ i kiọkọ re? O tẹ rrọ ere, kiyọ u wuzou re inievo efa nọ a rọ ẹzi wholo a kuomagbe ikọ na rẹrote iruo na.

18, 19. Didi ẹme Pita ọ ta, kọ eme ẹme riẹ o fiobọhọ kẹ ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe vuhumu?

18 Luk o gbiku na haro nọ: “Nọ a ta ẹme na gaga lelehie no, Pita ọ tẹ kpama ọ tẹ ta . . . nọ: ‘Ezae, inievo, wha riẹ nọ no emuhọ ze, Ọghẹnẹ ọ salọ omẹ evaọ udevie rai re ahwo erẹwho na a sae jọ unu mẹ yo usi uwoma na re a kurẹriẹ. Yọ Ọghẹnẹ, ọnọ ọ riẹ udu ahwo, ọ kẹ imuẹro nọ ọ jẹ rai rehọ no ẹkwoma ẹzi ọfuafo nọ ọ kẹ rai wọhọ epanọ ọ kẹ omai re. Yọ o rri rai inọ a wo ohẹriẹ no omai hi, rekọ o ru udu rai fo fiki ẹrọwọ rai.’” (Iruẹru 15:7-9) Wọhọ epanọ obe jọ o ta, ẹme Griki nọ a fa “ta ẹme na gaga lelehie” evaọ owọ avọ 7 na, u dhesẹ re nọ a nọ enọ jẹ romatotọ kiẹ ẹme na ziezi. O make rọnọ a wo ọvuọ iroro riẹ kpahe ẹme na, aikpobi a ta iroro rai via vevẹ.

19 Pita ọ rọ ẹme riẹ na kareghẹhọ ahwo nọ a jọ ẹgwae na inọ ọyomariẹ ọ jariẹ evaọ okenọ Ọghẹnẹ ọ rọ kake rehọ ẹzi riẹ wholo ahwo orẹwho ọfa nọ a yawo ho, koyehọ Kọniliọs avọ uviuwou riẹ evaọ 36 C.E. Nọ orọnọ Jihova o gbe fi ohẹriẹ họ udevie ahwo Ju gbe ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu na, kọ ahwo-akpọ a wo udu nọ a re ro ru ere? U te no ere no, ẹrọwọ nọ ohwo o fihọ Kristi o rẹ lẹliẹ Ọghẹnẹ jẹ egagọ riẹ rehọ, orọnikọ Uzi Mosis nọ o bi koko ho.—Gal. 2:16.

20. Ẹvẹ ahwo nọ a je si ikẹ nọ amọfa a rẹ yawo hrọ a jẹ rọ “dawo Ọghẹnẹ”?

20 Fiki ẹme nọ Ọghẹnẹ ọ ta gbe epanọ ọ rọ rehọ ẹzi riẹ kẹ ahwo, Pita o te ku ẹme riẹ họ nọ: “Kọ fikieme wha be rọ dawo Ọghẹnẹ ẹkwoma owhowha nọ wha be gwọlọ gba họ uriohọ ilele na, onọ esẹ-esẹ mai gbe omai a sae wọ họ? Ukpoye, ma wo ẹrọwọ inọ ma ti wo esiwo ẹkwoma uwowou ulogbo Olori na Jesu, yọ ere ọvona o rrọ kẹ ae re.” (Iruẹru 15:10, 11) Pita ọ ta nọ ahwo nọ a je si ikẹ nọ Ileleikristi a rẹ yawo hrọ na a be “dawo Ọghẹnẹ” hayo odiri riẹ. Uzi nọ ahwo Ju omarai a jẹ sai koko ziezi hi nọ o lẹliẹ Ọghẹnẹ bruoziẹ uwhu kpe ae na, oye a jẹ gwọlọ gbahọ ahwo erẹwho efa uzou na. (Gal. 3:10) Ukpenọ ahwo Ju na a re si ikẹ oyawo, u fo nọ uwowou ulogbo nọ Ọghẹnẹ o dhesẹ kẹ ae ẹkwoma Jesu o da ae ẹro.

21. Eme Banabas avọ Pọl a ta nọ i fiobọhọ kẹ inievo na jẹ emamọ iroro?

21 Fikinọ eme Pita na i duobọte ahwo na gaga, “aikpobi a tẹ fọ tou.” Kẹsena Banabas avọ Pọl a te gbiku “eware eka gbe eware igbunu buobu nọ Ọghẹnẹ o ru ẹkwoma rai evaọ udevie ahwo erẹwho na.” (Iruẹru 15:12) Enẹna nọ ikọ na avọ ekpako na a yo eme na kpobi no na, a sae jiroro nọ e te rọwokugbe oreva Ọghẹnẹ evaọ ẹme oyawo na.

22-24. (a) Oghẹrẹ vẹ Utu Ẹruorote oke mai nana o be rọ rehọ aro kele utu ẹruorote ikpe-udhusoi ọsosuọ na? (b) Ẹvẹ ekpako ukoko a sai ro dhesẹ nọ a gwọlọ ru eware lele epanọ Jihova ọ gwọlọ?

22 Evaọ oke mai nana re, nọ Utu Ẹruorote na u te kokohọ, a rẹ kiẹ Ebaibol na riwi re a riẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ, a vẹ jẹ lẹ gaga re ọ kẹ ae ẹzi ọfuafo riẹ. (Ol. 119:105; Mat. 7:7-11) Re Utu Ẹruorote na o sae jiroro nọ e rẹ rọwokugbe oreva Ọghẹnẹ, a rẹ rehọ eware nọ a te ta kpahe evaọ ẹgwae rai kẹ omomọvo kpahotọ re a sai roro kpahe ae ziezi jẹ lẹ kpahe ae. (Itẹ 15:28) Nọ a tẹ rrọ ẹgwae, inievo nana nọ a rọ ẹzi wholo na, a rẹ ta ọvuọ iroro riẹ via vevẹ avọ adhẹẹ. Yọ Ebaibol na a rẹ mae rehọ eme rai no ze.

23 U fo nọ ekpako ukoko a rẹ rọ aro kele oriruo yena. Yọ otẹrọnọ ekpako ukoko a ta kpahe okpẹme jọ no evaọ ẹgwae rai rekọ a sai ku ei họ họ, a sai kere se uwou ogha rai hayo inievo nọ a ro mu, wọhọ esẹro okogho. Uwou ogha na o sai je kere se Utu Ẹruorote na nọ o tẹ gwọlọ ere.

24 Uzẹme na họ, Jihova ọ rẹ ghale ahwo nọ a re ru lele oghẹrẹ nọ ukoko na o ruẹrẹ eware fihọ, enọ i wo omaurokpotọ, odiri, je bi yoẹme. Wọhọ epanọ ma te ruẹ evaọ uzoẹme nọ o kẹle onana, Jihova o re ru ai wo udhedhẹ, okugbe, je ru nọ ukoko na u re ro vihọ.

a Rri ẹkpẹti na “ Eware nọ Inievo Erue na I je Wuhrẹ.”

b Ọvọ oyawo na o wo ohẹriẹ no ọvọ nọ Jihova ọ re kugbe Abraham, onọ o gbẹ rrọ otọ rite inẹnẹ na. Ọvọ nọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe Abraham na o mu iruo họ evaọ 1943 B.C.E. okenọ Abraham (nọ a je se Abram) ọ rọ fa ethẹ Yufretis vrẹ nọ o je kpobọ Kenan. Oke yena yọ ọ jọ ikpe udhosa gbe ikpegbisoi. Evaọ ukpe 1919 B.C.E. nọ Abraham ọ jọ ikpe udhone gbe ikpegbizii Ọghẹnẹ ọ rọ re ọvọ oyawo na kugbei.—Emu. 12:1-8; 17:1, 9-14; Gal. 3:17.

c O wọhọ nọ Taitọs, ohwo Griki nọ ọ jọ Oleleikristi ọ jọ usu ahwo nọ a vi na. Uwhremu na ọ jọ ohwo nọ Pọl o fievahọ nọ a gbe je kpohọ erẹ usi uwoma ota riẹ. (Gal. 2:1; Tait. 1:4) Ọ jọ ohwo orẹwho ọfa nọ ọ yawo ho, rekọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹzi ọfuafo riẹ wholo iei, ọ tẹ jẹ jọ emamọ oniọvo.—Gal. 2:3.