1, 2. (a) Fikieme ọbẹwẹ ọ rọ jọ ahwo na oma? (b) Amono a ziọ Ugbehru Kamẹl nọ a mukpahe Elaeja?

ELAEJA ọ kpare ovao ruẹ ogbotu ahwo nọ a be gadiẹ ziọ ugbehru Kamẹl. Dede nọ oke u ri vẹ muotọ họ, whọ rẹ ruẹ nọ ọbẹwẹ gbe ohọo ogaga u bi kpe ahwo na. Oso ọ re rrọ họ anwọ ikpe esa gbe ubro soso.

² Eruẹaro Ebale nọ i bu te egba ene gbe udhuvẹ gbe ikpe (450) a rrọ usu ahwo na be gọdiẹ ze, yọ a mukpahe Elaeja ọruẹaro Jihova na gaga. Jezibẹl aye ovie na o kpe idibo Jihova buobu no, rekọ Elaeja o gbe dikihẹ abọ Jihova be wọso egagọ Ebale. Kọ ẹvẹ ọ te wọso egagọ erue nana kri te? Ẹsejọhọ izerẹ Ebale na a bi roro nọ fikinọ Elaeja ọvo ọ rrọ abọ, ọ te sai ru ai oware ovo ho. (1 Iv. 18:4, 19, 20) Ehab ovie na omariẹ ọ dhẹ akẹkẹ riẹ ze, yọ o mukpahe Elaeja re.

3, 4. (a) Fikieme ozọ o sai ro mu Elaeja evaọ obọdẹ ẹdẹ yena? (b) Enọ vẹ ma te kẹ iyo rai?

³ Ẹdẹ nana ọ be te jọ obọdẹ ẹdẹ rọkẹ Elaeja. Ahwo na kpobi a be te ruẹ oware jọ nọ a re ruẹ ẹdẹvo ho, onọ a bi ti ro vuhu egagọ uzẹme gbe erọ ọrue. Ẹvẹ oma o jọ Elaeja ẹdẹ yena? Ozọ o rẹ sai mu ei keme ọyomariẹ yọ “ohwo wọhọ epanọ marọ na.” (Se Jemis 5:17.) O rẹ sae jọ Elaeja oma nọ ohwo ọvo ọ rrọ abọ riẹ hẹ keme ọ rrọ udevie ahwo nọ a wo ẹrọwọ họ, ovie nọ o kiuke ku egagọ Ọghẹnẹ no, gbe izerẹ Ebale nọ e wọhọ ijihẹ.—1 Iv. 18:22.

⁴ Eme ọ lẹliẹ emọ Izrẹl kie ruọ ẹbẹbẹ nana? Kọ eme whọ rẹ sai wuhrẹ no iku nana ze? Joma ta ẹme kpahe ẹrọwọ Elaeja gbe oghẹrẹ nọ ma sae rọ rehọ aro kele iei nẹnẹ.

5, 6. (a) Eware iyoma vẹ emọ Izrẹl a je ru? (b) Ẹvẹ Ehab ovie na o ro ru eva dha Jihova gaga?

⁵ Anwọ ikpe buobu ze na, Elaeja ọ be ruẹ ahwo riẹ nọ a  bi gbabọkẹ egagọ Jihova, yọ ọ rẹ sai ru oware ovo kpahe onana ha. Whaọ, u kri no nọ emọ Izrẹl a rọ salọ nọ a rẹ gọ edhọ erẹwho nọ e wariẹ e rai họ ukpenọ a rẹ gọ Jihova Ọghẹnẹ. Evaọ oke Elaeja yọ egagọ erue e dafia no.

⁶ Ehab ovie Izrẹl o ru eva dha Jihova gaga. Ọ rehọ Jezibẹl, ọmọtẹ ovie Saidọn. Jezibẹl ọ gba riẹ mu nọ ọ rẹ rehọ egagọ Ebale vi evaọ ẹkwotọ Izrẹl je si egagọ Jihova n’otọ. Ehab ọ tẹ nwane ruọ abọ aye riẹ. Ọ bọ etẹmpol gbe aruẹri kẹ Ebale jẹ wọ egagọ na họ uzou, bi go uzou kpotọ kẹ ẹdhọ na.—1 Iv. 16:30-33.

7. (a) Eme ọ lẹliẹ egagọ Ebale jọ yoyoma? (b) Kọ Ebaibol na ọ ta thọ nnọ u te ikpe esa gbe ubro taure oso ọ tẹ te rrọ evaọ oke Elaeja? (Rri  ẹkpẹti na re.)

⁷ Eme ọ lẹliẹ egagọ Ebale jọ yoyoma? O lẹliẹ emọ Izrẹl kiuke ku Ọghẹnẹ uzẹme na. U te no ere no, a jẹ jọ egagọ ru eware etọtọ. A wo igberẹ ezae avọ eyae evaọ etẹmpol rai, gbe ehaa igberẹ-ibro, yọ a jẹ rehọ emọ dhe idhe. Enana kpobi e lẹliẹ eva dha Jihova te epanọ o ro vi Elaeja bru Ehab re ọ vuẹe nọ oso ọ te rrọ họ, nnọ otọ na kpobi o te ya fia bẹsenọ Elaeja ọ rẹ ta nọ oso ọ rrọ. (1 Iv. 17:1) Nọ ikpe jọ e vrẹ no, Elaeja ọ tẹ wariẹ nya bru Ehab jẹ vuẹe nọ o koko ahwo na kpobi họ Ugbehru Kamẹl, te eruẹaro Ebale na. *

8. Eme ma re wuhrẹ no iku egagọ Ebale na ze nẹnẹ?

⁸ Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oyena ze nẹnẹ? Ahwo jọ a rẹ sai roro nọ iku egagọ Ebale e rẹ sai wuhrẹ omai oware ovo nẹnẹ hẹ keme etẹmpol gbe aruẹri Ebale e gbẹ rrọ họ. Rekọ ere o rrọ họ. (Rom 15:4) Otofa “Ebale” họ “ọnọ o wo” hayo “olori.” Jihova ọ ta kẹ idibo riẹ nọ a salọ ọyomariẹ wọhọ “ebale” rai, hayo ọnọ o wo rai. (Aiz. 54:5) Nẹnẹ, ahwo buobu a be gọ ilori sa-sa, bi le eware sa-sa ukpenọ a rẹ gọ Ọghẹnẹ Erumeru na. A be rọ uzuazọ rai kpobi le ugho, okọ, aruọzaha, omawere owezẹ ezae avọ eyae, jẹ be gọ edhọ ukpenọ a rẹ gọ Jihova, yọ eware nana nọ a bi le na i zihe ruọ ilori rai no. (Mat. 6:24; se Ahwo Rom 6:16.) Ma sae ta nọ ọkpọ iruemu nọ e jọ egagọ Ebale e gbẹ rrọ otọ nẹnẹ. Nọ ma te roro kpahe oware nọ o via kẹ egagọ Ebale evaọ oke  yena, o sai fi obọ họ kẹ omai salọ Ọghẹnẹ nọ ma rẹ gọ nẹnẹ.

9. (a) Fikieme Ugbehru Kamẹl o rọ rrọ oria nọ u fo nọ a rẹ jọ kpe omovuọ họ eruẹaro Ebale oma? (Rri oruvẹ-obotọ na re.) (b) Eme Elaeja ọ ta kẹ ahwo na?

⁹ Whọ tẹ rrọ ehru Ugbehru Kamẹl, whọ rẹ ruẹ ẹkwotọ Izrẹl ziezi, no ukiekpotọ ame Kishọn rite Abade Ologbo na (Abade Mediterenia) nọ ọ kẹle Kishọn, gbe igbehru Lebanọn nọ e rrọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre. * Rekọ nọ ọre ọ be vaze evaọ obọdẹ ẹdẹ nana, whọ rẹ ruẹ nọ oware jọ o thọ. Emamọ ẹkwotọ nana nọ Jihova ọ rọ kẹ emọ Abraham nọ u je wou  eware gaga na u gbe bi wou eware he. U zihe ruọ ẹkwotọ nọ uvo ọgaga ọ ya fia no fiki aghẹmeeyo emọ Izrẹl. Nọ ahwo na kpobi a kokohọ no, Elaeja o te go kẹle ae jẹ nọ ae nọ: “Ẹvẹ wha re wo eko iroro [ivẹ] krite? Otẹrọnọ ỌNOWO na họ Ọghẹnẹ, wha lele iei; otẹrọnọ Ebale, wha lele iei.”—1 Iv. 18:21.

10. Ẹvẹ emọ Izrẹl a ro wo ‘iroro ivẹ,’ kọ eme ọ thọrọ e rai ẹro?

¹⁰ Eme Elaeja o wo họ iroro nọ ọ ta kẹ ae nọ a wo ‘iroro ivẹ’? Ahwo na a riẹ hẹ nnọ Ebale nọ a be gọ na u dhesẹ nọ a kie no egagọ Jihova no. A roro nọ a sai dhe idhe kẹ Ebale, a vẹ jẹ yare obufihọ Jihova evaọ oke ovona. Ẹsejọhọ a je roro nọ Ebale o ti ru ekakọ rai vi je ru uthuru rai bu, kẹsena “ỌNOWO ogbaẹmo na” ọ vẹ thọ ae eva etoke ẹmo. (1 Sam. 17:45) Rekọ ugogo oware jọ o thọrọ e rae ẹro, nnọ ohwo nọ ọ be gọ Jihova ọ rẹ gọ ẹdhọ họ, yọ oware ovona o be thọrọ ahwo buobu ẹro nẹnẹ re. Jihova ọ gwọlọ nọ ọye ọvo a rẹ gọ, yọ o gine te ọnọ a rẹ gọ. Nọ ohwo nọ ọ be gọe ọ tẹ be gọ eware efa, o rẹ dhae eva je tube tu ei oma.—Se Ọnyano 20:5.

11. Fikieme ma sae rọ ta nọ ẹme nọ Elaeja ọ ta kẹ emọ Izrẹl evaọ Ugbehru Kamẹl na ọ sai fi obọ họ k’omai kiẹ omamai riwi?

¹¹ Fikiere, emọ Izrẹl a wo ‘iroro ivẹ,’ wọhọ ohwo nọ ọ be gwọlọ nya idhere ivẹ ẹsiẹvo. Ahwo buobu a bi ru ọkpọ oware utioye nẹnẹ, a be kẹ “ebale” hayo “ilori” efa uvẹ re i go egagọ Ọghẹnẹ họ akotọ. Nọ ma te ru lele ohrẹ nọ Elaeja ọ kẹ emọ Izrẹl na inọ a siọ iroro ivẹ ba ewo, o rẹ sai fi obọ họ kẹ omai kiẹ omamai riwi sọ Jihova ọvo ma be ginẹ gọ.

12, 13. (a) Ẹdawọ vẹ Elaeja ọ ta nọ a ru? (b) Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma fievahọ Ọghẹnẹ wọhọ epanọ Elaeja o ru?

¹² Elaeja ọ tẹ vuẹ ae nọ a ru ẹdawọ jọ. Ẹdawọ na ọ ga ha. Izerẹ Ebale a rẹ bọ agbada-idhe, a ve fi arao nọ a re ro dhe idhe họ ehru riẹ; kẹsena a vẹ lẹ se ọghẹnẹ rai re o vi erae ze. Elaeja o ve je ru epọvo na re. Ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ nọ ọ rehọ erae mi idhe na ọye họ Ọghẹnẹ.” Elaeja ọ riẹ nọ Jihova họ Ọghẹnẹ uzẹme na. Ẹrọwọ riẹ ọ ga te epanọ ọ rọ ta nọ eruẹaro Ebale a kake dawo. A tẹ salọ eruẹ nọ a ti ro dhe idhe kẹ Ebale. *—1 Iv. 18:24, 25.

 ¹³ Eware igbunu e gbẹ be via wọhọ epanọ e jẹ via evaọ oke anwae he. Dede na, Jihova o ri nwene he. Ma rẹ sai fievahọ iẹe wọhọ epanọ Elaeja o ru na. Wọhọ oriruo, nọ ahwo a tẹ be vro ẹme Ebaibol, ma rẹ kẹ ae uvẹ re a kake ta onọ a rọwo. Wọhọ Elaeja, ma rẹ kuvẹ re Ọghẹnẹ uzẹme na ọvo o ku ẹme na họ. Ma re ru ere ẹkwoma Ẹme riẹ nọ ma re dhesẹ kẹ ahwo na, onọ o rẹ kpọ eware vi; ma rẹ rẹroso omobọ mai hi.—2 Tim. 3:16.

14. Oghẹrẹ vẹ Elaeja o ro se eruẹaro Ebale ẹkoko, kọ fikieme?

¹⁴ Eruẹaro Ebale a tẹ ruẹrẹ agbada-idhe rai họ je mu ọghẹnẹ rai họ ebo se. A je bo nọ: “O Ebale, yo kẹ omai!” Enẹ ọvo a je bo oke krẹkri. Ebaibol ọ ta nọ: “Rekọ a yo uru ovo ho, ohwo ọvo o yo ho.” Nọ ọre o te uzou no, Elaeja o te mu ae ẹkoko họ ese nnọ ẹsejọhọ obọ Ebale o rrọ oware, oyejabọ nọ o gbe ri ro yo kẹ ae he, gbe nnọ ẹsejọhọ ọ nyai ku-ame, hayo ọ be wezẹ yọ ọ gwọlọ nọ ohwo jọ ọ rẹ rọwo iẹe. Elaeja ọ ta kẹ ahwo iwhayo na nọ: “Wha bo gaga.” Elaeja ọ riẹ nọ egagọ Ebale yọ egagọ erue, yọ ọ gwọlọ nọ ahwo Ọghẹnẹ a vuhu onana mu.—1 Iv. 18:26, 27.

15. Ẹvẹ oware nọ o via kẹ eruẹaro Ebale na u ro dhesẹ nọ o rrọ oware areghẹ hẹ re ohwo ọ salọ olori ọfa siọ Jihova ba?

¹⁵ Nọ Elaeja ọ ta ere kẹ ae, ọwhọ ọ tẹ ruọ eruẹaro Ebale na oma te epanọ a je ro “bo gaga, rehọ ozuẹ gbe ọgbọdọ gbẹre oma rai wọhọ uruemu rai, bẹsenọ azẹ o ti ro hwẹ no oma rai ze.” Ghele na, Ebale o yo ho. “A yo uru ọvo ho, uvomohwo o yo ho, ohwo ọvo ọ daezọ họ.” (1 Iv. 18:28, 29) Uzẹme na họ, Ebale ọ rrọ oria ovo ho. Ebale yọ oware nọ Setan ọ jẹ rọ lẹliẹ ahwo họ re a ruẹsi kie no egagọ Jihova. Nọ ohwo ọ tẹ salọ olori ọfa siọ Jihova ba, u re kie kpe ohwo na, o vẹ jẹ wha omovuọ sei.—Se Olezi 25:3; 115:4-8.

16. (a) Eme agbada-idhe nọ Elaeja ọ ruẹrẹ evaọ Ugbehru Kamẹl na o kareghẹhọ emọ Izrẹl? (b) Eme ọfa Elaeja o ru nọ u dhesẹ nọ o fievahọ Jihova?

¹⁶ Nọ owọwọ u te no, a tẹ kuvẹ re Elaeja o dhe ẹkẹ idhe riẹ. Ọ tẹ ruẹrẹ agbada-idhe Jihova họ, onọ ahwo na a raha no  vẹre. Itho 12 ọ rọ ruẹrẹ iẹe họ, ẹsejọhọ re o kareghẹhọ erua-ikpe orẹwho Izrẹl na nnọ a gbẹ rrọ otọ Uzi Mosis nọ Ọghẹnẹ o je kẹ erua 12 Izrẹl na. Kẹsena o te bru eruẹ fihọ ehru agbada-idhe na je ku ame ku agbada-idhe na, ẹsejọhọ Abade Mediterenia a vo ame na no ze. Ọ tubẹ tọ ọgọdọ wariẹ agbada-idhe na họ, je ku ame vọe. O ru enana kpobi ro dhesẹ nọ o fievahọ Jihova nọ o ti vi erae no odhiwu ze.—1 Iv. 18:30-35.

17. Ẹvẹ olẹ Elaeja u ro dhesẹ oware nọ ọ mai se gboja, kọ ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele iei nọ ma tẹ be lẹ?

¹⁷ Nọ Elaeja o ru enana kpobi no, ọ tẹ lẹ. Ẹme nọ ọ ta evaọ olẹ na o jọ vevẹ, yọ ọ ta oware nọ ọ mai se gboja. Orọ ọsosuọ, ọ gwọlọ nọ ahwo na a rẹ riẹ nọ Jihova họ “Ọghẹnẹ nọ ọ rọ eva Izrẹl,” orọnikọ Ebale he. Orọ avivẹ, ọ gwọlọ nọ ahwo kpobi a riẹ nọ ọruẹaro Jihova gheghe ọ rrọ; Ọghẹnẹ u fo nọ a rẹ rọ ujiro gbe orro kpobi kẹ. Ofariẹ, o dhesẹ nọ o gbe wo ọdawẹ kẹ ahwo riẹ, keme ọ lẹ nọ jọ Jihova o “kueva rai rẹriẹ.” (1 Iv. 18:36, 37) Elaeja o gbe you rai dede nọ aghẹmeeyo rai ọ wha uye na ze. Nọ ma tẹ be lẹ, kọ u gbe fo re ma rọ aro kele Elaeja dhesẹ omaurokpotọ, lẹ re Ọghẹnẹ o ru odẹ riẹ fo, jẹ lẹ roro amọfa nọ a gwọlọ obufihọ?

18, 19. (a) Ẹvẹ Jihova ọ rọ k’uyo olẹ Elaeja? (b) Ẹvẹ Elaeja ọ ta nọ a ru izerẹ Ebale, kọ fikieme u gbe ro fo nọ a re ohrọ rai hi?

¹⁸ Taure Elaeja ọ tẹ te lẹ, ẹsejọhọ ahwo na a je roro nọ Jihova o ti yo ho wọhọ epanọ Ebale o yo ho na. Rekọ nọ ọ lẹ kuhọ no, avro kpobi nọ ọ jọ udu ahwo na o te kuhọ. Ebaibol na ọ ta nọ: “Kẹsena erae ỌNOWO na i te kieze, e tẹ mahe idhe-emahọ na, gbe ire na, gbe itho na, gbe ovu na, i te je se ame nọ ọ jọ ọgọdọ na kpọ.” (1 Iv. 18:38) Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rọ k’uyo u gbunu kẹhẹ. Kọ eme ahwo na a ru?

¹⁹ Aikpobi a te bo nọ: “ỌNOWO na, họ Ọghẹnẹ; ỌNOWO na, họ Ọghẹnẹ.” (1 Iv. 18:39) Ahwo na kpobi a vuhu uzẹme na mu no. Rekọ a ri ru oware ovo nọ u dhesẹ nọ a wo ẹrọwọ họ. Uzẹme riẹ họ, re a rọ fiki erae nọ Jihova o vi no ehru ze bo nọ Jihova họ Ọghẹnẹ uzẹme na, o nwani dhesẹ nọ a wo ẹrọwọ họ. Fikiere, Elaeja ọ tẹ vuẹ ae oware nọ u fo nọ a  re ru. Oware na yọ onọ a hai ru no anwẹdẹ, ọ vuẹ rai nọ a ru epanọ Uzi Jihova o ta. Uzi Ọghẹnẹ o ta nọ a re kpe eruẹaro erue gbe otu nọ e be gọ edhọ. (Izie. 13:5-9) Izerẹ Ebale na yọ ewegrẹ Jihova Ọghẹnẹ, yọ a kekaro fihọ be wọso ẹjiroro riẹ. Kọ u fo nọ a re ohrọ rai? Vievie, keme ae omarai a re ohrọ emọ nọ a jẹ mahe ro dhe idhe kẹ Ebale he. (Se Itẹ 21:13; Jeri. 19:5) Izerẹ yena a fo ahwo nọ a rẹ re ohrọ rai hi. Fikiere Elaeja ọ tẹ ta nọ a kpe ai, yọ ere a gine ru.—1 Iv. 18:40.

20. Fikieme ẹme nọ egba-avro a ta kpahe izerẹ Ebale nọ Elaeja o kpe na u gbe ro muẹme he?

²⁰ Egba-avro inẹnẹ a rẹ sae ta nọ oware nọ a ru izerẹ Ebale evaọ Ugbehru Kamẹl na o thọ. Ahwo jọ a rẹ sai roro nọ itu egagọ jọ nẹnẹ a te rehọ oyena f’oma ro kpe ahwo nọ a kuomagbe egagọ rai hi. Yọ u gine yoma gaga nnọ itu egagọ buobu nẹnẹ a bi ru ozighi. Rekọ Elaeja ọ jọ ohwo otiọye he. Oware nọ o ru na o rọwo kugbe uvi ẹdhoguo Jihova. U te no ere no, uvi Ileleikristi a riẹ nọ a rẹ họre hayo kpe irumuomu nẹnẹ hẹ wọhọ epanọ Elaeja o ru na. Ukpoye, a re lele uzi nọ Jesu o je kẹ Ileleikristi nọ ọ ta kẹ Pita nọ: “Zihe ọlọkọ ra fihọ ẹta riẹ; keme e nọ e tọlọ ọlọkọ kpobi a re ti whuwhu ọlọkọ.” (Mat. 26:52) Jihova ọ te rehọ Ọmọ riẹ kpe irumuomu kpobi no evaọ obaro.

21. Ẹvẹ iku Elaeja e rọ rrọ emamọ oriruo kẹ Ileleikristi nẹnẹ?

²¹ Oware nọ u fo nọ uvi Ileleikristi a re ru họ, a rẹ rọ oghẹrẹ nọ a bi yeri uzuazọ rai dhesẹ nọ a wo ẹrọwọ. (Jọn 3:16) Edhere jọ nọ a re ro ru onana họ, a rẹ rehọ aro kele idibo Ọghẹnẹ nọ i wo ẹrọwọ wọhọ Elaeja. Ọ rehọ udu riẹ kpobi gọ Jihova, ọ tẹ jẹ tuduhọ amọfa awọ re a ru epọvo na. Ọ rọ aruọwha fere egagọ erue via, enọ Setan o je ro ru ahwo kiuke ku Jihova. Ọ tẹ jẹ rẹroso Jihova nnọ ọye ọvo ọ te kpọ eware vi ukpenọ ọ rẹ rẹroso ogaga gbe oreva obọriẹ. Elaeja o gine dikihẹ kẹ egagọ uzẹme. Jọ mai kpobi ma rọ aro kele ẹrọwọ riẹ.