1. Fikieme u ro fo re ma wuhrẹ kpahe ikọ-odhiwu?

JIHOVA ọ gwọlọ nọ ma riẹ uviuwou riẹ. Ikọ-odhiwu a rrọ uviuwou Ọghẹnẹ. Evaọ Ebaibol na, a se rai “emọ Ọghẹnẹ.” (Job 38:7) Eme ikọ-odhiwu a re ru? Ẹvẹ a ro fiobọhọ kẹ ahwo-akpọ no evaọ okenọ u kpemu? Kọ a sai fiobọhọ kẹ omai nẹnẹ?​—Rri Ẹme-Oruvẹ 8.

2. Ẹvẹ uzuazọ ikọ-odhiwu na u ro muhọ? Kọ bro ikọ-odhiwu e riẹ?

² O gwọlọ nọ ma rẹ riẹ oghẹrẹ nọ uzuazọ ikọ-odhiwu na u ro muhọ. Obe Ahwo Kọlọsi 1:16 o vuẹ omai nọ, okenọ Jihova ọ ma Jesu no, kẹsena a tẹ “ma eware efa kpobi evaọ obọ idhiwu na gbe otọakpọ na.” Enana i kugbe ikọ-odhiwu re. Bro ikọ-odhiwu e riẹ? Ebaibol na ọ ta nọ ikọ-odhiwu ima udhusoi buobu e riẹ.​—Olezi 103:20; Eviavia 5:11.

3. Eme obe Job 38:4-7 o vuẹ omai kpahe ikọ-odhiwu?

³ Ebaibol na o te je wuhrẹ nọ Jihova ọ ma ikọ-odhiwu na no taure ọ tẹ te ma otọakpọ na. Ẹvẹ o jọ ikọ-odhiwu na oma nọ a ruẹ otọakpọ na nọ Ọghẹnẹ ọ ma? Obe Job o vuẹ omai nọ eva e were ikọ-odhiwu na gaga. Ikọ-odhiwu na a wo usu okpekpe kugbe ohwohwo evaọ uviuwou Jihova nọ a rrọ na.​—Job 38:4-7.

4. Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ ikọ-odhiwu a wo isiuru kpahe ahwo-akpọ?

⁴ Ikọ-odhiwu a wo isiuru kpahe ahwo-akpọ gbe ẹjiroro nọ Jihova ọ rọ ma otọakpọ na gbe ahwo-akpọ. (Itẹ 8:30, 31; 1 Pita 1:11, 12) O kẹ rai uye gaga nọ Adamu avọ  Ivi a wọso Jihova. Yọ o be tubẹ mae kẹ ae uye nọ a be ruẹ nọ ahwo-akpọ buobu a bi yoẹme kẹ Jihova ha. Rekọ nọ ohwo o te kurẹriẹ je zihe bru Jihova ze, ikọ-odhiwu na a rẹ ghọghọ gaga. (Luk 15:10) Ikọ-odhiwu na a wo isiuru gaga kẹ ahwo nọ a be gọ Ọghẹnẹ. Jihova ọ rẹ rehọ ikọ-odhiwu fiobọhọ jẹ thọ idibo riẹ nọ e rrọ otọakpọ na. (Ahwo Hibru 1:7, 14) Joma ta kpahe iriruo jọ.

5. Ẹvẹ ikọ-odhiwu a ro fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ evaọ okenọ u kpemu?

 ⁵ Jihova o vi ikọ-odhiwu ivẹ nyai fiobọhọ kẹ Lọt avọ ahwo uwou riẹ re a sae dhẹ vabọ evaọ ọraha ikpewho Sọdọm avọ Gomora. (Emuhọ 19:15, 16) Ikpe udhusoi buobu nọ i lele i rie, a gbolo Daniẹl ọruẹaro na fihọ ọgọdọ ikpohrokpo, rekọ ikpohrokpo na e nwa riẹ oma ha keme ‘Ọghẹnẹ o vi ukọ-odhiwu riẹ ze, o te ruru unu ikpohrokpo na.’ (Daniẹl 6:22) Uwhremu na nọ a fi Pita ukọ na họ uwou-odi, Jihova o vi ukọ-odhiwu nyai si ei no uwou-odi ze. (Iruẹru Ikọ 12:6-11) Ikọ-odhiwu a fiobọhọ kẹ Jesu re evaọ okenọ ọ jọ otọakpọ. Wọhọ oriruo, nọ ọ họ-ame no, “ikọ-odhiwu e jẹ gbodibo kẹe.” (Mak 1:13) Yọ taure a te ti kpe Jesu, ukọ-odhiwu jọ ‘ọ bọ riẹ ga.’​—Luk 22:43.

6. (a) Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ ikọ-odhiwu a bi fiobọhọ kẹ ahwo Ọghẹnẹ nẹnẹ? (b) Enọ vẹ ma te kiyo rai?

⁶ Nẹnẹ, ikọ-odhiwu a gbẹ be romavia kẹ ahwo ho. Rekọ Ọghẹnẹ ọ gbẹ be rọ ikọ-odhiwu fiobọhọ kẹ idibo riẹ. Ebaibol na ọ ta nọ: “Ukọ-odhiwu Jihova o bi rou ahwo kpobi nọ a be dhozọ Riẹ, yọ ọ rẹ thọ ae.” (Olezi 34:7) Fikieme ma rọ gwọlọ nọ a thọ omai? Keme ma wo ewegrẹ nọ e ga vi omai nọ e gwọlọ nwa omai oma. Amono họ ewegrẹ yena? Bovẹ a no ze? Ẹvẹ a be rọ gwọlọ nwa omai oma? Re ma sai kiyo enọ nana, joma ta kpahe oware nọ o via nọ a nwane ma Adamu avọ Ivi no.

7. Eme Setan ọ viẹ ahwo jọ họ ru no?

⁷ Ma jọ Uzou avọ 3 wuhrẹ nọ ukọ-odhiwu jọ ọ wọso Ọghẹnẹ jẹ gwọlọ nọ o re su amọfa. Ebaibol na o se rie Setan Ẹdhọ na. (Eviavia 12:9) Setan ọ tẹ jẹ gwọlọ nọ amọfa a rẹ wọso Ọghẹnẹ re. Setan ọ viẹ Ivi họ raha uzi,  yọ anwọ oke yena ze, ọ viẹ ahwo-akpọ buobu họ no re. Rekọ, ahwo jọ wọhọ Ebẹle, Enọk, gbe Noa a gba riẹ mu inọ a re yoẹme kẹ Jihova.​—Ahwo Hibru 11:4, 5, 7.

8. (a) Ẹvẹ ikọ-odhiwu jọ a ro zihe ruọ idhivẹri? (b) Eme idhivẹri na a ru re owhe na ọ siọ ae ba ekpe?

⁸ Evaọ oke Noa, ikọ-odhiwu jọ a wọso Ọghẹnẹ, a te no uwou rai evaọ obọ odhiwu ze te rria otọakpọ wọhọ ahwo-akpọ. Fikieme? Ebaibol na ọ ta nọ a gwọlọ wo eyae. (Se Emuhọ 6:2.) Rekọ oware yena nọ ikọ-odhiwu na a ru na o thọ. (Jud 6) Wọhọ ikọ-odhiwu imuomu yena, ahwo buobu evaọ oke yena a te ti wo iruemu etọtọ gbe ozighi. Jihova ọ tẹ jiroro nọ ọ rẹ rehọ owhe ku otọakpọ na kpobi re ọ raha ahwo omuomu no. Rekọ o siwi idibo riẹ nọ i yoẹme kẹe. (Emuhọ 7:17, 23) Ikọ-odhiwu na a te zihe kpobọ odhiwu re a sae zọ. Ebaibol na o se ikọ-odhiwu nana idhivẹri. A keke aro fihọ kuomagbe Setan wọso Ọghẹnẹ, Ẹdhọ o te zihe ruọ osu rai.​—Matiu 9:34.

9. (a) Eme ọ via kẹ idhivẹri na nọ a zihe kpobọ odhiwu? (b) Eme ma bi ti wuhrẹ kpahe?

⁹ Fiki ọwọsuọ rai, Jihova ọ kuvẹ hẹ re idhivẹri na a wariẹ kuomagbe emọ riẹ nọ i kiọkọ. (2 Pita 2:4) Idhivẹri na a rẹ gbẹ sai zihe oma ruọ ahwo-akpọ ofa ha, rekọ a gbe bi “su akpọ na soso thọ.” (Eviavia 12:9; 1 Jọn 5:19) Joma wuhrẹ oghẹrẹ nọ a be rọ viẹ ahwo buobu họ, hayo su ai thọ.​—Se 2 Ahwo Kọrint 2:11.

10. Idhere vẹ idhivẹri a be rọ viẹ ahwo họ nẹnẹ?

¹⁰ Idhivẹri a be rehọ idhere buobu viẹ ahwo họ. Edhere jọ nọ a bi ro ru onana họ, ahwo jọ a re lele idhivẹri ta ẹme ovavo, efa a rẹ nyusu kugbe ai ẹkwoma  omọfa jọ nọ o re lele idhivẹri ta ẹme kẹ ae, ohwo wọhọ ọbo-ẹva, hayo ọruẹaro. A re se uruemu nana iruẹru-imizi. Rekọ Ebaibol na o jie uzi kẹ omai nọ ma kẹnoma thethabọ no oware kpobi nọ idhivẹri na a wobọ kugbe. (Ahwo Galesha 5:19-21) Fikieme? Wọhọ epanọ ozuẹ ọ rẹ rehọ oware jọ kpahe ẹta kẹ erao na, ere idhivẹri a rẹ rehọ eware sa-sa kpahe ẹta rọ viẹ ahwo họ re a sae kpọ uzuazọ rai.​—Rri Ẹme-Oruvẹ 26.

11. Eme họ ẹva-ọgba, kọ fikieme ma rẹ rọ whaha iẹe?

¹¹ Edhere jọ nọ a be rọ viẹ ahwo họ nẹnẹ họ ẹkwoma ẹva-ọgba. Ẹva-ọgba họ epanọ a rẹ rọ ogaga imizi kiẹ otọ oware nọ o te via evaọ obaro hayo oware nọ a riẹ hẹ. Ahwo jọ a re ru onana ẹkwoma isi nọ a re rri rọ gbẹva, eware-oka nọ a rẹ gwọlọ, ekade nọ a rẹ rọ gbẹva, ughẹgbe nọ a rẹ rọ gbẹva, hayo isi evabọ ohwo nọ a re rri rọ gbẹva. Ahwo buobu a roro nọ enwoma evuọvo e rrọ iruẹru nana ha, rekọ enwoma e da rai fia. Iruẹru nana i re yoyoma gaga. Wọhọ oriruo, Ebaibol na o dhesẹ nọ idhivẹri na gbe ahwo nọ a rẹ gbẹva a re ruiruo kugbe. Ma jọ obe Iruẹru Ikọ 16:16-18 se kpahe ọmọtẹ jọ nọ o je ru iruẹru “ẹva-ọgba” nọ “idhivẹri ọ jẹ kẹ ẹgba aruọruẹ.” Rekọ nọ Pọl ukọ na o le idhivẹri na noi oma no, ọmọtẹ na ọ gbẹ jẹ sae ruẹaro ho.

12. (a) Fikieme u ro yoma gaga re ma lele ahwo nọ a whu no ta ẹme? (b) Fikieme idibo Ọghẹnẹ a gbe ro kuomagbe ahwo ru iruemu ẹwho nọ i wobọ kugbe idhivẹri hi?

¹² Idhivẹri na a be rọ edhere ọfa viẹ ahwo họ. A rẹ gwọlọ ru omai roro nọ ma rẹ sae ta ẹme kẹ ahwo nọ a whu no gbe nọ ahwo nọ a whu no na a gbẹ rrọ uzuazọ evaọ oria jọ, yọ a rẹ sae ta ẹme kẹ omai hayo nwa omai oma. Wọhọ oriruo, nọ ogbẹnyusu ohwo hayo omoni riẹ o te whu, ahwo jọ a rẹ nyabru ohwo nọ o re lele izi  ta ẹme, ọnọ ọ ta nọ ọ rẹ sai lele ohwo nọ o whu no na ta ẹme. Izi na e sae vuẹ ohwo na eware jọ kpahe ogbẹnyusu riẹ hayo omoni riẹ nọ o whu na hayo a sae tubẹ ya urru ohwo nọ o whu no na. (1 Samuẹle 28:3-19) Eware buobu nọ a rẹ jọ iwhori ru i dhesẹ nọ ahwo a rọwo nọ enọ i whu no na a gbẹ rrọ uzuazọ evaọ eria jọ. Enana i kugbe epati nọ a re ru evaọ uwhori, ekareghẹhọ uwhori nọ a re ru, idhe nọ a re dhe kẹ ahwo nọ a whu no, eware jọ nọ a rẹ ta kẹ aye-uku nọ o ru, hayo iwhekipini. Nọ Ileleikristi na a tẹ se nọ a re ru eware nana ha, ahwo uwou rai gbe ahwo ẹwho rai a re lele ai whọ, lae eka, hayo tubẹ ta nọ a re gbe lele ai ru oware ovo ho. Rekọ Ileleikristi a riẹ nọ ahwo nọ a whu no a rrọ uzuazọ evaọ oria ovo ho. Ma rẹ sai lele ai ta ẹme he, yọ a rẹ sae nwa omai oma ha. (Olezi 115:17) Yọroma gaga. Whọ daoma lele ohwo nọ o whu no hayo idhivẹri ta ẹme vievie he, yọ who dhomahọ iruemu ẹwho nọ i wobọ kugbe idhivẹri vievie he.​—Se Iziewariẹ 18:10, 11; Aizaya 8:19.

13. Eme ahwo nọ a jẹ dhozọ idhivẹri vẹre a sai ru no?

¹³ U te no eviẹhọ no, idhivẹri na a re je ru ozọ mu ahwo. Nẹnẹ na, Setan avọ idhivẹri riẹ a riẹ nọ “omoke kakao” u kiọkọ taure Ọghẹnẹ ọ tẹ te raha ai no otọakpọ na no, fikiere a be rọ ozighi gbe ofu ru eware vi epaọ anwẹdẹ kpobi. (Eviavia 12:12, 17) Rekọ idu ahwo buobu nọ a jẹ hae dhozọ idhivẹri vẹre a gbẹ be dhozọ rai hi. Ẹvẹ a sai ro no igbo ozodhẹ idhivẹri?

14. Ẹvẹ ma sai ro no igbo idhivẹri na wọhọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ?

¹⁴ Ebaibol na ọ vuẹ omai oghẹrẹ nọ ma sae rọ wọso idhivẹri na gbe epanọ ma sai ro no igbo rai. Wọhọ  oriruo, ahwo jọ evaọ okpẹwho nọ a re se Ẹfisọs a jẹ hai lele idhivẹri na ta ẹme taure a tẹ te riẹ uzẹme na. Ẹvẹ a ro no igbo rai? Ebaibol na ọ ta nọ: “Ibuobu nọ i je ru iruẹru emajiki a kwa ebe rai kokohọ a tẹ mahe ae evaọ iraro ahwo kpobi.” (Iruẹru Ikọ 19:19) Fikinọ a gwọlọ jọ Ileleikristi, a raha eware kpobi nọ a je ro ru emajiki. Oware utioye na o gwọlọ nẹnẹ re. Ohwo kpobi nọ ọ gwọlọ gọ Jihova ọ rẹ raha oware kpobi nọ u wobọ kugbe idhivẹri. Enana e sae jọ ebe, emagazini, obe nọ a drọ isi fihọ nọ a re rri rọ gbẹva, ifimu, ile, eware aroza, gbe iwoho eware emajiki hayo eware idhivẹri nọ ahwo a rehọ wọhọ eware aroza nọ e rẹ wha ẹbẹbẹ ze he. E sae jẹ jọ eware nọ ahwo a re kuhọ oma re a rọ thọ omarai no eware okpẹtu.​—1 Ahwo Kọrint 10:21.

15. Eme ọfa ma re ru re ma sae wọso Setan avọ idhivẹri riẹ?

¹⁵ Nọ ikpe jọ e vrẹ no nọ Ileleikristi obọ Ẹfisọs a mahe ebe rai nọ i wobọ kugbe iruẹru-imizi no, Pọl ukọ na o kere se ai nọ a gbe wo “ohọre,” koyehọ o gbẹ gwọlọ nọ a rẹ daoma wọso “izi imuomu” na. (Ahwo Ẹfisọs 6:12) Ẹhẹ, dede nọ Ileleikristi obọ Ẹfisọs na a mahe ebe rai no, idhivẹri na a gbẹ jẹ gwọlọ nwae oma. Kọ eme ọfa o gwọlọ nọ a re ru? Pọl ọ ta kẹ ae nọ: “Wha tọlọ ojese ologbo ẹrọwọ na, onọ wha sai ro furie ese kpobi nọ e be ware erae nọ omuomu na ọ be sa.” (Ahwo Ẹfisọs 6:16) Wọhọ epanọ ojese ọ rẹ thọ osoja evaọ ẹmo na, ere ẹrọwọ mai ọ rẹ thọ omai re. Ma te fi eva mai kpobi họ Jihova ọ rẹ sae thọ omai, ma sae wọso Setan gbe idhivẹri na.​—Matiu 17:20.

16. Ẹvẹ ma sai ro ru ẹrọwọ nọ ma fihọ Jihova ga vi epaọ ọsosuọ?

¹⁶ Ẹvẹ ma sai ro ru ẹrọwọ nọ ma fihọ Jihova ga vi epaọ ọsosuọ? O gwọlọ nọ ma re se Ebaibol na kẹdẹ  kẹdẹ jẹ daoma rẹroso Jihova inọ ọ te thọ omai. Ma te fi eva mai kpobi họ Jihova, Setan avọ idhivẹri riẹ a rẹ sae nwa omai oma vievie he.​—1 Jọn 5:5.

17. Eme ọfa ọ te thọ omai no obọ idhivẹri na?

¹⁷ Eme ọfa o gwọlọ nọ Ileleikristi obọ Ẹfisọs na a re ru? A jẹ rria okpẹwho nọ iruẹru-imizi e vọ. Fikiere Pọl ọ ta kẹ ae nọ: “Wha hae jọ evaọ uyero kpobi lẹ.” (Ahwo Ẹfisọs 6:18) O gwọlọ nọ a rẹ lẹ se Jihova ẹsikpobi re ọ thọ ae. Kọ ẹvẹ kpahe omai? Ma be rria akpọ nọ iruẹru-imizi e dafia. Fikiere o gwọlọ nọ ma rẹ lẹ se Jihova re ọ thọ omai re, yọ o gwọlọ nọ ma re se odẹ riẹ evaọ olẹ na. (Se Itẹ 18:10.) Ma tẹ be lẹ se Jihova ẹsikpobi re ọ thọ omai no obọ Setan, Jihova ọ te kuyo elẹ mai.​—Olezi 145:19; Matiu 6:13.

18, 19. (a) Ẹvẹ ma sai ro fi kparobọ evaọ ohọre nọ ma bi lele Setan avọ idhivẹri na họre na? (b) Onọ vẹ ma te kuyo riẹ evaọ uzoẹme notha?

¹⁸ Ma tẹ raha oware kpobi evaọ uzuazọ mai nọ u wobọ kugbe iruẹru-imizi jẹ rẹroso Jihova inọ ọ te thọ omai, ma te sae wọso Setan avọ idhivẹri riẹ. U du gwọlọ nọ ma rẹ dhozọ rai vievie he. (Se Jemis 4:7, 8.) Jihova ọ ga vi idhivẹri na thethabọ. Ọ kẹ rai uye evaọ oke Noa, yọ ọ te raha ai no evaọ obaro. (Jud 6) Kareghẹhọ nọ mai ọvo ma be họre ohọre nana ha, Jihova ọ rrọ kugbe omai. Jihova ọ be rọ ikọ-odhiwu riẹ thọ omai. (2 Ivie 6:15-17) Ma wo imuẹro inọ Jihova o ti fiobọhọ kẹ omai fi Setan avọ idhivẹri riẹ kparobọ evaọ ohọre nana.​—1 Pita 5:6, 7; 2 Pita 2:9.

¹⁹ Rekọ otẹrọnọ Setan avọ idhivẹri na a be wha ebẹbẹ se omai gaga, fikieme Ọghẹnẹ ọ gbẹ re rọ raha ai no ho? Ma te kuyo onọ nana evaọ uzoẹme notha.