Fikieme O rọ Gwọlọ nọ Ma rẹ Hai Wo

Ẹruore?

EME ọ hẹ via o hae jọ nọ Daniel nọ ọ jẹ mọ ẹyao-ọta nọ ma gbiku riẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na o gbe kru ẹruore nọ o wo vẹre na ziezi? Kọ ẹruore na ọ hai ti ru ẹyao-ọta riẹ na kpo? Ẹsejọhọ, makọ ohwo nọ o bi si ikẹ nọ ẹruore o re fiobọhọ gaga dede ọ te nwane rọwo ho inọ ẹyao Daniel na ọ hai ti kpo fiki ẹruore nọ o wo. Onana u ru omai riẹ oware jọ nọ u wuzou gaga, oye họ, u fo vievie he re ma rri ẹruore wọhọ oware nọ u re ku ẹbẹbẹ kpobi họ.

Ẹdẹ jọ, utu iyẹrẹ-enẹ jọ nọ a re se CBS News a kiẹ ọbo-imu jọ nọ a re se Dr. Nathan Cherney riwi. Evaọ ọkiẹriwo yena, ọzae nana ọ vẹvẹ ahwo unu inọ a gbẹ hae nwani roro nọ ohwo nọ ọ be mọ okpẹyao ọ tẹ nwani wo ẹruore, u ve ru nọ ẹyao riẹ o re ro kpo vẹrẹ vẹrẹ hẹ. Ọ ta nọ: “Ẹsejọ ezae jọ i re do ku eyae rai nọ e be mọ inọ a bi rẹro ewoma te he, oyejabọ nọ ẹyao rai o bi ro si otọ na. Oware utionana u re ru ahwo roro nọ ohwo nọ ọ be mọ ọ tẹ be hai rẹro ewoma kpahe obaro, ẹyao riẹ ọ vẹ nwani kpo. Nọ ẹyao na o je bi si otọ, o vẹ wọhọ nọ ohwo na ọ be whae ze. Oware utionana u woma vievie he.”

Uzẹme riẹ họ, a re gbiku uye nọ o be bẹ ahwo nọ a be mọ okpẹyao ho. Fikiere, u fo ho re egbẹnyusu gbe imoni ohwo otiọnana a ta eme nọ i re je ru udu brukpei inọ ọye ọ be whae ze nọ oma riẹ o gbẹ be rọ ga ha, keme onana u re tube ru ẹyao na ga viere. O make rrọ ere na, kọ ma rẹ nwani ku ei họ nọ ẹruore o re fiobọhọ kẹ ohwo vievie he?

Kakaka. Whaọ edọkita nọ ma fodẹ evaọ obehru na, iruo nọ o re ru họ, o re fiobọhọ kẹ ahwo nọ a mọ te uwhu no re udu o dina te ae otọ, re edada e gbẹ nwane da ae oma fia ha bọo ẹdẹ uwhu rai. Whaọ edọkita nọ i re ru iruo itienana a riẹ nọ oware jọ nọ u wuzou gaga họ, a rẹ gwọlọ epanọ a re ro ru eva were ohwo nọ ọ mọ te uwhu no na. Yọ ekiakiẹ nọ a ru i dhesẹ nọ ẹruore o re fiobọhọ kẹ ohwo otiọnana gaga.

Oghẹrẹ nọ Ẹruore O Wuzou Te

Ohwo jọ nọ a re se Dr. W. Gifford-Jones nọ o re kere ebe kpahe usiwo-imu ọ ta nọ: “Ẹruore o re fiobọhọ kẹ ohwo gaga.” Ọ kiẹ ebe buobu riwi re ọ riẹ sọ,  nọ a tẹ be hai ru eva were ohwo nọ ọ mọ te uwhu no jẹ tuduhọ iẹe awọ, u re fiobọhọ kẹe. Keme wọhọ epanọ ahwo buobu a ta, onana u re ru nọ ohwo na o re ro wo ẹruore gbe evawere vi epaọ anwẹdẹ. Yọ ekiakiẹ jọ nọ a ru evaọ ukpe 1989 i dhesẹ nọ ahwo nọ a tuduhọ awọ enẹ a rria kri vrẹ epanọ ahwo a je roro. Rekọ ahwo jọ nọ a ru ekiakiẹ itieye na kẹle na a ta nọ a ruẹ oware nọ u dhesẹ nọ ere o ginẹ rrọ họ. O make rrọ ere na, a ru ekiakiẹ efa jọ no nọ i dhesẹ nọ a tẹ be hai tuduhọ ohwo nọ ọ be mọ awọ, ọ rẹ sasa vi ohwo nọ a tuduhọ awọ họ, yọ edada riẹ i re kpotọ.

Joma ta kpahe ekiakiẹ efa jọ nọ a ru kpahe ẹyao udu jọ nọ a re se coronary heart disease (CHD). A nọ ezae nọ i bu vrẹ odu ọvo gbe egba esa (1,300) sọ ẹsikpobi a be hai rẹro ewoma hayo eyoma kpahe obaro. Nọ a wariẹ ru ekiakiẹ nana evaọ ikpe ikpe nọ i lele i rie, a tẹ ruẹ nọ enwenọ ezae udhoree (160) evaọ usu ezae yena a wo ẹyao coronary heart disease (CHD) na no. Yọ evaọ usu ezae nọ i wo ẹyao na, enọ e ta ẹdẹ nọ eyoma a rẹ mai rẹro riẹ na ae a mai bu. Ọgba-eriariẹ jọ nọ a re se Laura Kubzansky nọ ọ rrọ owuhrẹ evaọ isukulu nọ a rẹ jọ wuhrẹ edọkita ọ ta kpahe iyẹrẹ nọ i no ekiakiẹ yena ze nọ: “Ona họ orọ ọsosuọ nọ ma ginẹ ruẹ oware nọ u ru rie mu omai ẹro inọ ohwo ọ tẹ be hai rẹro ewoma kpahe obaro, u re fiobọhọ kẹ udu na. Enọ a be ta anwẹdẹ kpobi na yọ eme atanọ.”

Ahwo jọ a re roro nọ oware ovo o thọ kugbe omai rai hi. Yọ ekiakiẹ nọ a ru i dhesẹ nọ a te ru obẹrọ kẹ ahwo otiọnana, oma rai o rẹ kake ga vi enọ i re rri nọ oma rai o rrọ hẹhẹhẹ. Ahwo jọ a tubẹ ta nọ ahwo nọ a re rẹro ewoma ẹsikpobi ae a rẹ mae rria tọ. Ekiakiẹ efa jọ nọ a ru i dhesẹ nọ ahwo nọ a kpako no a tẹ be hai roro nọ owho o nwani yoma tere he, u re fiobọhọ kẹ ae. Wọhọ oriruo, a dhesẹ eme jọ nọ a kere fihọ eria jọ kẹ ekpako soso jọ, yọ eme na i dhesẹ nọ ahwo nọ a kpako no a re wo areghẹ gbe eriariẹ gaga. Nọ ekpako soso yena e ruẹ eme na a te wo ẹgba, yọ oma o sasa e rai vi epaọ ọsosuọ. Oghẹrẹ nọ oma ohwo o rẹ jaja te nọ o te ru arozaha oma-uru-jaja evaọ eka ikpegbivẹ soso, ere oma ekpako soso nana o jọ re fiki eme yena nọ a ruẹ na.

 Eme ọ soriẹ ze nọ ẹruore nọ ohwo o re wo ẹsikpobi inọ ewoma jọ o ti no oware ze u re ro fiobọhọ kẹ oma na? Egba-eriariẹ gbe edọkita a re nwane riẹ uyo onọ yena ha. Fikieme? Ẹsejọhọ fikinọ a re te nwane riẹ kpahe oghẹrẹ nọ iroro gbe ugboma ohwo-akpọ na i re ru iruo ziezi hi. Rekọ egba-eriariẹ jọ nọ e kiẹ kpahe ẹme na ziezi no, a rẹ sae dina kuyo onọ yena. Wọhọ oriruo, profẹsọ jọ nọ o wuhrẹ kpahe oghẹrẹ nọ iriẹ-oma gbe ẹvori na i re ru iruo ọ ta nọ: “Nọ ohwo ọ tẹ be hae were eva je wo ẹruore nọ eware i ti woma evaọ obaro, u re ru nọ udu u re ro tei otọ. Fikiere u fo nọ ohwo ọ rẹ hai rẹro ewoma ẹsikpobi, ọ vẹ jẹ hae daoma ru eware nọ i re ru eva were iẹe, keme oyena u re fiobọhọ kẹ oma na.”

O sae jọ nọ edọkita gbe egba-eriariẹ jọ a re riẹ onana vẹre he. Rekọ ohwo nọ o bi wuhrẹ Ebaibol ọ rẹ riẹ nọ ere o rrọ. Wọhọ oriruo, evaọ oware wọhọ ikpe idu-esa (3,000) nọ e vrẹ, Ọghẹnẹ ọ rehọ Solomọn ovie nọ o wo areghẹ gaga na ro kere eme jọ fihọ otọ kpahe ẹme nana, inọ: “Udu nọ oghọghọ o rrọ yọ emamọ umu, rekọ uweri u re mi ohwo ẹgba.” (Itẹ 17:22) Muẹrohọ nọ orọnọ Ebaibol na ọ be jọ etenẹ ta nọ oghọghọ nọ o rrọ udu ohwo u re siwi ẹyao riẹ kpo ho, rekọ anọ yọ “emamọ umu,” koyehọ u re fiobọhọ kẹ oma na.

Ma te rri oghẹrẹ nọ evawere gbe ẹruore i re fiobọhọ kẹ oma na te, ma rẹ sae ta nọ, eware ivẹ nana e hae ginẹ rrọ umu nọ a rẹ sae lọ, ẹsejọhọ edọkita kpobi ọ hae ti kere iei kẹ ohwo nọ ọ be mọ inọ ọ dẹe re ọ lọ. Whaọ eware efa jọ e riẹ nọ ẹruore o re ru.

Oghẹrẹ nọ Uzuazọ Ohwo O rẹ jọ nọ O te Wo Ẹruore Hayo nọ O Gbe Wo Ho

Egba-eriariẹ e ta nọ ohwo ọ tẹ be hai wo ẹruore ẹsikpobi, u re fiobọhọ kẹe evaọ idhere buobu. Ahwo otiọnana ae a rẹ mae riẹ ru evaọ obọ isukulu, iruo, hayo evaọ arozaha ohrẹ-odhẹ. Wọhọ oriruo, a kiẹ emetẹ jọ nọ i re ru arozaha ohrẹ-odhẹ riwi. Ikoshu rai i je muẹrohọ omomọvo rai, a tẹ ta epanọ a roro nọ emetẹ na i ti ru te nọ arozaha oma-uhrowo na o te gine muhọ no. Evaọ oke ovona, a nọ emetẹ na re ae omarai a ta oghẹrẹ nọ a bi rẹro nọ a te daoma te. Nọ a dhẹ ohrẹ na no, nwane epanọ emetẹ na a rẹro nọ a te daoma te na, ere a gine ru te, orọnọ onọ ikoshu rai a ta na ha. Kọ fikieme ẹruore o re ro gine fiobọhọ te ere na?

Egba-eriariẹ a ru ekiakiẹ gaga no kpahe ahwo nọ a re rẹro ewoma vievie he evaọ akpọ rai, yọ ekiakiẹ nana i fiobọhọ kẹ ai wuhrẹ eware buobu no. Ekiakiẹ sa-sa nọ a ru evaọ etoke ikpe 1960 i dhesẹ nọ erao a rẹ sae rọ ẹmẹrera wo oghẹrẹ uruemu jọ, oye họ, nọ oware jọ o tẹ bẹ ae eruo evaọ oke ọsosuọ, nọ oware na o jẹ wariẹ via ẹdẹfa, a rẹ nwani fi oma họ otọ wọhọ ẹsenọ oware ovo o riẹ nọ a rẹ sai ru hu. A tẹ jẹ ruẹ nọ oware nana o rẹ sae via kẹ ahwo-akpọ re. Wọhọ oriruo, a dawo ẹko ahwo jọ ẹdẹ jọ. Nọ a fi ae họ ubruwou jọ, a te ru re edo jọ nọ ọ rẹ gheghe ezọ o muhọ edo evaọ uwou na. A te dhesẹ ebọtini jọ kẹ ae nọ a rẹ nẹ unuẹse jọ re edo na ọ sai serihọ. Ahwo nana a te gine ru epanọ a vuẹ rai na, edo na o te serihọ.

Nọ a fi ẹko ahwo avivẹ họ ubruwou na, a tẹ vuẹ ae oware ovona. Rekọ, nọ ahwo nana a nẹ ebọtini na, edo na o serihọ họ. Ibuobu evaọ usu rai a tẹ nwani fi oma họ otọ inọ u wo oware ovo nọ a rẹ sai ru hu. Fikiere nọ a vuẹ ae nọ a ru oware utioye ofa jọ, a rọwo ru oware na ha, keme a rri nọ a te sai ru oware ovo kpahe ẹbẹbẹ na ha. Rekọ ahwo jọ evaọ usu rai a fi oma họ otọ vievie he, keme a wo ẹruore nọ a rẹ sai ru oware jọ.

Ohwo jọ nọ a re se Dr. Martin Seligman ọ jọ usu ahwo nọ a ru ekiakiẹ sa-sa na. Yọ fiki oware nana nọ ọ kiẹ via na, ọ tẹ ta nọ o re ru ekiakiẹ efa kpahe ahwo nọ a re rẹro ewoma ẹsikpobi gbe enọ i re rẹro ewoma evaọ akpọ rai vievie he. Ukuhọ riẹ ọ tẹ ta nọ ohwo o gbe bi rẹro ewoma vievie evaọ akpọ riẹ hẹ, u re ru nọ ohwo ọ gbẹ rọ nyaharo evaọ uzuazọ họ hayo tube ru nọ o gbe ro ru eware jọ nọ u fo nọ ọ hai ru hu. Ọzae na ọ ta nọ: “Anwọ ikpe udhegbisoi me bi ro ru ekiakiẹ kpahe oware nana, mẹ tẹ ruẹ nọ, ma tẹ be hae fo omamai kẹse kẹse inọ mai ma be whae ze nọ ikpehre eware e be rọ via kẹ omai je bi rẹro nọ eyeyoma ọvo eware i ti yoma, eware iyoma e rẹ ginẹ via kẹ omai vi ẹsenọ ma gbe wo iroro itieye he.”

Eme yena e sae gbe ahwo jọ na unu nẹnẹ, rekọ ahwo nọ a bi wuhrẹ Ebaibol na a riẹ nọ Ebaibol ọ ta ẹme otiọye no vẹre. O ta nọ: “Udu u te whrehe owhẹ evaọ ẹdẹ okpẹtu, ẹgba ra o re gbe tulo ho.” (Itẹ 24:10) Wọhọ epanọ Ebaibol na ọ ta vevẹ na, nọ udu o tẹ nwani whrehe ohwo no inọ ẹruore ọvo ọ gbẹ riẹ hẹ u re ru nọ o gbe ro wo ẹgba nọ o re ro ru oware nọ ọ gwọlọ ru hu. Kọ eme whọ rẹ sae ru re who gbe wo oghẹrẹ iroro itienana ha jẹ daoma hai rẹro ewoma ẹsikpobi?

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 4, 5]

Ẹruore o re fiobọhọ kẹ ohwo gaga