Ruẹrẹ Oma Kpahe kẹ Eware nọ Whọ te Rẹriẹ Ovao Dhe

“Mẹ jiroro nọ mẹ rẹ siọ isigareti ba evovo fiki ọmọ nọ mẹ yẹ obọ. Fikiere me te kere fihọ oria jọ evaọ uwou mai inọ, ‘A re vovo isigareti evaọ uwou nana ha.’ Rekọ nọ auwa ọvo o vrẹ no, isiuru isigareti nọ e jọ omẹ oma e ga te epanọ me ro tu erae họ ubi isigareti jọ je mu ei họ evovo.”​—Yoshimitsu, Japan.

WỌHỌ epanọ ma ruẹ evaọ oriruo Yoshimitsu na, o rẹ jọ bẹbẹ nọ ohwo ọ tẹ gwọlọ siọ isigareti ba evovo. Ofariẹ, ekiakiẹ i dhesẹ nọ enwenọ ahwo nọ a bu te udhone gbikpe evaọ usu udhusoi nọ a seba no, a rẹ wariẹ muhọ evovo nọ a tẹ rọ ọthobọ vovo ẹsiẹvo. Fikiere, otẹrọnọ whọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo, o gwọlọ nọ whọ rẹ ruẹrẹ oma kpahe re whọ sae seba evovo riẹriẹriẹ. Eware jọ vẹ e rẹ mai ru ei jọ bẹbẹ kẹ ahwo nọ a gwọlọ seba?

Nicotine o ti si owhẹ urru gaga: Isiuru nana e rẹ mae ga nọ whọ tẹ seba evovo te edẹ esa no, yọ i re kpotọ evaọ oware wọhọ eka ivẹ. Ohwo jọ nọ ọ seba evovo no ọ ta nọ evaọ oke oyena, “isiuru na e rẹ wọ ze ẹsiẹvo, yọ i re kpotọ kpehru.” O tẹ make rọnọ ikpe jọ e vrẹ no dede, isiuru isigareti ivovo e sae whẹ ruọ owhẹ udu ẹsiẹvo. O tẹ via ere, whọ nwane rrọ okpakpa muhọ evovo ho. Hẹrẹ te iminiti isoi hayo viere, isiuru na i ti kpotọ.

Eware efa nọ e te via kẹ owhẹ: Evaọ oke ọsosuọ, o rẹ jọ bẹbẹ kẹ ahwo nọ a seba evovo re a muẹrohọ hayo tẹrovi oware nọ a bi ru ziezi, yọ ẹkẹ-oma o rẹ ruọ ae lọlọhọ. A sai je wo edada evaọ oma rai, oma o rẹ sae okpọ, a rẹ royẹ, yọ a rẹ wọre owọre. Ofariẹ, o rẹ jọ bẹbẹ kẹ ae re a wo odiri, a rẹ kaki muofu, yọ a rẹ jọ ọkọkora. Rekọ eware nana buobu i re kpotọ evaọ oware wọhọ eka ene rite eka ezeza.

Evaọ oke nana, u wo eware jọ nọ whọ rẹ sai ru nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ. Wọhọ oriruo:

● Daoma wezẹ ziezi.

● Da ame buobu hayo da ame ibi-ire buobu. Re emamọ emu nọ i re kiehọ oma na ziezi.

● Daoma ru oware nọ u re ru oma ra jaja.

● Hai se ẹwẹ rehọ ziezi, jẹ jọ iroro ra ruẹ oma ra inọ whọ be wẹ ẹwẹ nọ ọ rrọ fuafo rehọ ziezi.

Eware nọ e rẹ kpare isiuru evovo: Eware nana yọ eware nọ e rẹ gwọlọ lẹliẹ owhẹ wariẹ muhọ evovo. Wọhọ oriruo, ẹsejọhọ who re vovo isigareti nọ whọ tẹ be da udi. O tẹ rrọ ere, ruẹ nọ whọ da udi ra vẹrẹ vẹrẹ nọ whọ tẹ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo. Nọ oke o be nyaharo na, whọ sae wariẹ mu udi ra họ ẹda wọhọ epanọ whọ jẹ hai ru vẹre ababọ ovariẹ.

Ghele na, nọ nicotine ọ tẹ make no azẹ ra no, eware nọ whọ jẹ hai ru yọ who bi vovo isigareti e sae lẹliẹ isiuru evovo ziọ owhẹ udu. Ọzae jọ nọ a re se Torben nọ ma fodẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na ọ ta nọ, “Nọ mẹ make siọ isigareti ba evovo te ikpe ikpegbizii no, iroro evovo e rẹ ruọ omẹ udu nọ mẹ tẹ be da ekọfi (coffee) evaọ oke ibreki.” Rekọ ẹmẹrera na, isigareti ivovo i ti gbe si owhẹ urru hu nọ whọ tẹ maki bi ru eware nọ whọ jẹ hai ru evaọ okenọ whọ jẹ hai ro vovo na.

O rẹ sae jọ bẹbẹ kẹ ohwo re ọ seba evovo nọ ọ tẹ be da udi. Fikiere nọ whọ tẹ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo, u fo nọ whọ rẹ kẹnoma kẹ udi gbe eria nọ a rẹ jọ zẹe. Ahwo buobu a rẹ wariẹ muhọ evovo nọ a tẹ be da udi. Fikieme o rọ rrọ ere?

● O tẹ make rọnọ ohwo ọ da umutho udi, onana u re ru nọ nicotine nọ ọ rrọ isigareti o rẹ rọ were iẹe gaga.

● Nọ ahwo buobu a tẹ keria be da udi je gbiku, ẹsibuobu a re vovo isigareti re.

● Nọ ohwo ọ tẹ da udi no, o re gbe rorote he, yọ ọ rẹ sae gba omariẹ hẹ. Oyejabọ nọ Ebaibol na ọ rọ ta nọ: “Enwaene . . . i re mi ohwo ọwhọ nọ o re ro ru oware nọ u kiehọ no.”​—Hosia 4:11.

Ahwo nọ whọ be jọ kugbe: Orọnikọ ahwo kpobi who re kuomagbe he. Wọhọ oriruo, o gwọlọ nọ whọ rẹ kẹnoma kẹ ahwo nọ a re vovo hayo ahwo nọ a rẹ sai zizie owhẹ re who lele ae vovo. Ofariẹ, kẹnoma kẹ ahwo nọ a rẹ gwọlọ se owhẹ ẹkoko fikinọ whọ be daoma re whọ seba evovo.

Nọ oware jọ o tẹ be kẹ owhẹ uye: Evaọ ekiakiẹ jọ nọ a ru, enwenọ imava evaọ usu imasa a wariẹ muhọ evovo evaọ okenọ eva e jẹ dhae hayo nọ oware jọ o jẹ kẹ ae uye. Otẹrọnọ oghẹrẹ iroro jọ o rẹ whae ze nọ whọ rẹ rọ gwọlọ wariẹ muhọ evovo, ru oware ofa jọ nọ o rẹ sai si iroro ra no isigareti. Whọ sae da ame, ta athethe, hayo tubẹ nya wariẹ. Daoma ru eware nọ e rẹ tuduhọ owhẹ awọ. Whọ sae lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹ owhẹ, hayo se eria jọ evaọ Ebaibol na.​—Olezi 19:14.

Who Gu Inoma Ha

● Ẹsiẹvo ọvo me se rie rehọ.

Uzẹme ẹme na: Nọ who te se iwiri isigareti rehọ makọ ẹsiẹvo ọvo dede, onana u re te kẹ enwenọ abọvo eware nọ e rẹ gwọlọ nicotine evaọ ẹvori ra evaọ euwa esa. Ukuhọ riẹ, whọ vẹ wariẹ muhọ evovo.

● Ivovavovo i re fiobọhọ kẹ omẹ kpairoro vrẹ idhọvẹ mẹ.

Uzẹme ẹme na: Ekiakiẹ i dhesẹ nọ nicotine u re tube ru nọ idhọvẹ e rẹ rọ jọ ohwo oma vi epaọ ọsosuọ. Nọ ohwo o te vovo, o sae jọ wọhọ ẹsenọ idhọvẹ riẹ i kpotọ, rekọ orọnọ idhọvẹ riẹ i gine kpotọ họ. Ukpoye, eware nọ e rẹ via kẹ ohwo nọ ọ tẹ be seba evovo eye i kpotọ evaọ omoke jọ na fikinọ ọ wariẹ vovo.

● U kri no nọ me bi ro vovo, mẹ sae seba ha.

Uzẹme ẹme na: Oghẹrẹ iroro itieye na e rẹ lẹliẹ udu whrehe ohwo. Ebaibol na ọ ta nọ: “Udu u te whrehe owhẹ evaọ ẹdẹ okpẹtu, ẹgba ra o re gbe tulo ho.” (Itẹ 24:10) Whaha iroro nọ i re ru ei bẹbẹ kẹ owhẹ re whọ sae seba evovo. Ohwo kpobi nọ ọ ginẹ gwọlọ siọ isigareti ba evovo, nọ o fi ehrẹ Ebaibol wọhọ enọ ma ta kpahe evaọ emagazini nana họ iruo, ọ sae ginẹ seba evovo.

● Oghẹrẹ nọ oma u re ru ohwo nọ ọ gwọlọ seba evovo o ga hrọ kẹ omẹ.

Uzẹme ẹme na: Eware nọ i re ru ohwo nọ ọ gwọlọ siọ isigareti ba evovo e sae jọ gaga, rekọ nọ eka jọ e te vrẹ no, yọ i kpotọ no. Fikiere, jọ ozọ u mu owhẹ hẹ. Nọ urru isigareti ivovo o tẹ wariẹ si owhẹ evaọ emerae jọ hayo nọ imikpe jọ e tẹ vrẹ no, whọ ruawa ha. Isiuru na e sai kpotọ nọ iminiti jọ e tẹ vrẹ no otẹrọnọ who gbe vovo ho.

● Oware jọ o be thọ kugbe ẹvori mẹ.

Uzẹme ẹme na: Otẹrọnọ a bi siwi owhẹ fiki ẹyao ẹvori wọhọ ọkora ọgaga, hayo schizophrenia (koyehọ nọ uzou ohwo ọ gbẹ gba ha), ta kẹ edọkita ra re o fiobọhọ kẹ owhẹ siọ ivovavovo ba. Who te ru ere, o te were edọkita na gaga re o fiobọhọ kẹ owhẹ. Ọ sai nwene oghẹrẹ nọ o bi ro siwi owhẹ re eware nọ e rẹ via kẹ ohwo nọ ọ siọ isigareti ba evovo i gbe kpomahọ ẹyao ra na tere he, hayo ọ sai nwene imu nọ ọ be kẹ owhẹ.

● Mẹ tẹ rọ ọthobọ vovo ẹsiẹvo, o rẹ jọ omẹ oma nọ mẹ te sae seba evovo ho.

Uzẹme ẹme na: Whọ tẹ rọ ọthobọ vovo wọhọ epanọ o rẹ via kẹ ahwo buobu nọ a gwọlọ siọ isigareti ba evovo na, who du roro nọ whọ sae seba evovo ho ho. Daoma wariẹ mu eware nọ who je ru vẹre na họ eru, o bẹ owhẹ no ho. Ohwo nọ o kpe owọ họ otọ kie, ọ rẹ kpama. Rekọ nọ ọ gbẹ rọwo nọ ọ rẹ kpama ha, kiyọ oware jọ o thọ kugbei. Fikiere gbẹ hae daoma. Ẹmẹrera na whọ te siọ isigareti ba evovo.

Joma ta kpahe oriruo ọzae jọ nọ a re se Romualdo. Ikpe udhegbezeza soso o vovo isigareti, rekọ o vrẹ ikpe ọgba no nọ ọ rọ siọ isigareti ba evovo. O kere nọ, “Mẹ sai kele unuẹse nọ mẹ wariẹ muhọ evovo ho evaọ okenọ mẹ seba no. Yọ oke kpobi nọ o via kẹ omẹ, me re roro nọ mẹ te sae seba evovo ho. Rekọ mẹ tẹ gbaemu nọ mẹ gwọlọ mu usu okpekpe kugbe Jihova, yọ mẹ lẹ sei unuẹse buobu re o fiobọhọ kẹ omẹ. Uwhremu na mẹ tẹ ginẹ seba evovo riẹriẹriẹ.”

Evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma te ta kpahe eware efa jọ nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ wo evawere nọ whọ tẹ siọ isigareti ba evovo no.

[Ẹkpẹti hayo Uwoho]

O RE FI UZUAZO OHWO HỌ ỌZA EVAỌ OGHẸRẸ KPOBI NỌ A RU RIẸ FIHỌ

A rẹ sae rọ utaba (Tobacco) ru eware sa-sa. A rẹ zẹ eware jọ nọ a rehọ e riẹ ru evaọ iwou eki nọ a rẹ jọ zẹ imu nọ a rọ ebe-ẹwọ ru gbe oghẹrẹ emu nọ a rọ ibi-ire ru. Rekọ Ukoko Omokpokpọ Akpọ-Soso (World Health Organization) o ta nọ, “utaba ọ rẹ nwa ohwo oma evaọ oghẹrẹ kpobi nọ a ru riẹ fihọ kẹhẹ.” Eyao sa-sa nọ utaba o rẹ sae wha ze wọhọ ẹyao-ọta, gbe ẹyao udu e sai kpe ohwo. Eyae nọ i dihọ nọ i re vovo, a rẹ sae wha ẹyao fihọ ọmọ rai nọ ọ gbẹ rrọ obeva. Eware sa-sa vẹ a be hae rọ utaba ro ru?

Bidis: Nọ oghẹrẹ isigareti nọ ohwo ọ rẹ rọ obọ variẹ, yọ unuakpọ Asia a rẹ mae jọ vovo iei. Eware nọ i re no eva riẹ ze wọhọ nicotine, iwiri, gbe oware jọ nọ o rẹ nua oma na nọ a re se tar, i bu vi erọ isigareti gheghe.

Isiga: Nọ oghẹrẹ isigareti nọ a rẹ rehọ ebe utaba rọ variẹ hayo a vẹ rọ ebe nọ a rọ ebe utaba ro ru variẹ iẹe, yọ utaba o rẹ jọ eva riẹ. Fikinọ ekẹmika nọ ọ rrọ isiga u bu te orọ isigareti gheghe he, onana u re ru nọ ohwo ọ sai ro se nicotine nọ ọ rrọ isiga rehọ o tẹ make rọnọ o ri tu erae họ iẹe dede he.

Isigareti nọ a re se kretek hayo clove: A rẹ rehọ utaba gbe oware jọ nọ a re se clove ro ru ei, rekọ utaba na u re bu vi enwenọ abọvo. Eware nọ i re no eva riẹ ze wọhọ nicotine, iwiri, gbe oware jọ nọ o rẹ nua oma na nọ a re se tar, i bu vi erọ isigareti gheghe.

Ọko (pipe): Te ohwo nọ o bi vovo ọko te ohwo nọ o bi vovo isigareti gheghe epọvo na. Eware ivẹ nana e rẹ whae ze nọ ohwo o re ro wo ẹyao ọta gbe eyao efa nọ e rẹ wha ze.

Utaba nọ a re vovo ho: A sae fi ei họ unu re, rọ inwe sei rehọ, hayo a sae gua ae kugbe eware efa wọhọ gutkha nọ a re kuhọ unu re evaọ ofẹ Asia jọ. Nicotine ọ rẹ jọ unu na da ruọ oma ohwo je no etẹe ruọ azẹ na. Fikiere utaba nọ a re vovo ho o rrọ yoyoma wọhọ isigareti nọ a re vovo.

Ọko ame (Water pipe, onọ a re je se bong, hookah, narghile, shisha): Evaọ oghẹrẹ isigareti nana, a re fi ame họ oware nọ a re ro vovo na, kẹsena iwiri na e vẹ nya udevie ame na vrẹ taure ohwo o te ti sei rehọ. Dede na, eware nọ e rẹ nwa ohwo oma gbe enọ e rẹ wha ẹyao ọta ze, e rẹ gbẹ ruọ ohwo oma ghele.

[Ẹkpẹti hayo Uwoho]

NỌ WHO TE BI FIOBỌHỌ KẸ OMỌFA RE Ọ SEBA EVOVO

● Hae ta eme nọ e rẹ tuduhọ iẹe awọ. Nọ who te jiri ohwo, o rẹ tuduhọ iẹe awọ vi ẹsenọ whọ tẹ fo iẹe hayo whọku ei. Ẹme wọhọ, “Mẹ riẹ nọ whọ sai ru ei nọ whọ tẹ wariẹ daoma,” o wo ẹgba vi ẹsenọ whọ rẹ ta nọ, “O jẹ wariẹ thọ owhẹ obọ no!”

● Hae rọvrẹ. Hae kpairoro vrẹ ofu hayo eme egaga nọ ohwo nọ ọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo ọ ta kẹ owhẹ. Ta eme nọ e rọ wowolẹ kẹe wọhọ, “Mẹ riẹ nọ o ginẹ lọhọ kẹ owhẹ hẹ, rekọ eva e were omẹ gaga nọ whọ be daoma re whọ seba evovo.” Rekọ whọ ta vievie he inọ, “Okenọ who je ro vovo na whọ mae rọ were omẹ!”

● Jọ emamọ ogbẹnyusu. Ebaibol na ọ ta nọ: “Emamọ ogbẹnyusu o re dhesẹ uyoyou ẹsikpobi[,] ọ tẹ jẹ rrọ oniọvo nọ a yẹ fiki oke idhọvẹ.” (Itẹ 17:17) Daoma wo odiri je dhesẹ uyoyou kẹ ohwo nọ ọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo “ẹsikpobi,” ghelọ epanọ ovao riẹ o rrọ kẹhẹ.