1, 2. (a) Ẹvẹ Isẹri Jihova a ro wo ohẹriẹ no egagọ efa? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana gbe onọ o rrọ aro na?

“ONO họ osu rai?” Ahwo a rẹ nọ Isẹri Jihova onọ nana ẹsibuobu. Yọ u re gbe omai unu hu keme evaọ egagọ buobu, u re wo ọzae hayo aye jọ nọ o re su ai. Wo ohẹriẹ, ma rẹ robọ s’udu ta avọ evawere inọ orọnikọ ohwo-akpọ nọ ọ gba ha họ Osu mai hi. Ukpoye, Jesu nọ ọ kparoma no uwhu ze no na họ ọnọ o bi su omai, yọ Jihova Ọsẹ obọ odhiwu riẹ họ ọnọ ọ be kpọe.—Mat. 23:10.

² Dede na, u wo utu ahwo jọ nẹnẹ nọ a jọ Ebaibol na se “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ” nọ ọ be kobaro kẹ idibo Ọghẹnẹ. (Mat. 24:45) Nọ o rrọ ere na, ẹvẹ ma rọ riẹ nọ Jihova ọ be ginẹ rọ Jesu nọ ma be ruẹ hẹ na su omai? Evaọ uzoẹme nana gbe onọ o rrọ aro na, ma te ta kpahe epanọ Jihova ọ rọ rehọ ahwo-akpọ sa-sa su idibo riẹ no anwọ ikpe buobu ze na. Izoẹme na e te ta kpahe eware esa nọ e kẹ imuẹro nọ Jihova ọ jẹ tha ezae nana uke, onọ u dhesẹ nọ ọye o je gine su idibo riẹ evaọ oke yena, yọ ọye o gbe bi su idibo riẹ nẹnẹ.—Aiz. 58:11.

3. Eme o fiobọhọ kẹ Mosis su ahwo Izrẹl?

³ Ẹzi ọfuafo o fiobọhọ kẹ ezae nọ Ọghẹnẹ o ro mu. Roro kpahe Mosis, ọnọ Ọghẹnẹ o ro mu re ọ jọ osu rọkẹ ahwo Izrẹl. Eme  o fiobọhọ kẹe ru iruo ilogbo yena nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ na? Jihova “ọ rehọ Ẹziẹri riẹ” rọ kẹe. (Se Aizaya 63:11-14.) Nọ orọnọ Jihova ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ kẹ Mosis na, o rọ vevẹ inọ ọyomariẹ o je su idibo riẹ na.

4. Ẹvẹ ahwo Izrẹl a sae rọ riẹ nọ Mosis o wo ẹzi Ọghẹnẹ? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁴ Nọ orọnọ ẹzi ọfuafo na yọ ẹgba nọ a rẹ ruẹ hẹ na, ẹvẹ ahwo Izrẹl a sae rọ riẹ nọ ẹzi nana o je gine fiobọhọ kẹ Mosis? Ẹzi ọfuafo na o fiobọhọ kẹ Mosis ru eware igbunu, jẹ kẹe udu nọ o ro whowho odẹ Ọghẹnẹ kẹ Fẹro. (Ọny. 7:1-3) Ẹzi ọfuafo na o te je ru nọ Mosis o ro wo emamọ iruemu wọhọ uyoyou, ẹwo, odiri, onọ u ru nọ ọ sai ro su ahwo Izrẹl. Onana u wo ohẹriẹ no isu erẹwho efa gaga, enọ e jọ eva gaga je wo oriobọ! (Ọny. 5:2, 6-9) O rrọ vevẹ: Jihova họ ọnọ ọ salọ Mosis re o su idibo Riẹ.

5. Dhesẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ ezae jọ evaọ Izrẹl su idibo riẹ.

⁵ Evaọ oke ofa, ẹzi Jihova o fiobọhọ kẹ amọfa nọ Jihova ọ salọ nọ a su idibo riẹ. Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta nọ “ẹzi areghẹ ọ tẹ vọ Joshua ọmọzae Nọn oma.” (Izie. 34:9) “Ẹzi ỌNOWO na ọ tẹ ruọ Gidiọn oma.” (Ibr. 6:34) “Ẹzi ỌNOWO na ọ tẹ ruọ oma Devidi.” (1 Sam. 16:13) Ezae nana kpobi a rẹroso ẹzi Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹ ae, yọ ẹzi na ọ kẹ rae ẹgba nọ a ro ru eware nọ a hae te sae rọ ẹgba obọrai ru hu. (Jos. 11:16, 17; Ibr. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Fikiere, eware nọ ahwo nana a ru kpobi e wha orro se Jihova.

6. Fikieme Ọghẹnẹ ọ rọ gwọlọ nọ idibo riẹ a yoẹme kẹ isu nọ o ro mu evaọ Izrẹl?

⁶ Ẹvẹ u fo nọ ahwo Izrẹl a hai ti ru nọ a ruẹ imuẹro ivevẹ nọ i dhesẹ nọ ẹzi Ọghẹnẹ o je fiobọhọ kẹ ezae yena? Okenọ a jẹ go kpahe Mosis nọ o je su ai, Jihova ọ nọ inọ: “Ẹvẹ ahwo na a re ti ri omẹ vo krite?” (Ik. 14:2, 11) Uzẹme, Jihova họ ọnọ ọ ginẹ salọ Mosis, Joshua, Gidiọn, gbe Devidi re a su idibo riẹ. Nọ ahwo na a te yoẹme kẹ ezae nana, kiyọ Jihova nọ ọ rrọ Osu rai a bi yoẹme kẹ na.

7. Ẹvẹ ikọ-odhiwu i ro fiobọhọ kẹ Mosis?

⁷ Ikọ-odhiwu i fiobọhọ kẹ ahwo nọ Jihova o ro mu. (Se Ahwo Hibru 1:7, 14.) Jihova o vi ikọ-odhiwu nyae rehọ Mosis mu, ruẹrẹ iẹe kpahe, jẹ kpọe. Ọghẹnẹ “ọ rehọ ẹkwoma ukọ-odhiwu nọ ọ romavia kẹe evaọ ure inwe na vi [Mosis] re ọ jọ osu gbe osiwi.” (Iruẹru 7:35) Jihova ọ rọ “ikọ-odhiwu” kẹ Mosis Uzi na, onọ o ro wuhrẹ ahwo Izrẹl. (Gal. 3:19) Yọ Jihova ọ ta kẹe nọ: “Su ahwo na kpohọ obonọ mẹ ta kẹ owhẹ; riri, ukọ-odhiwu mẹ ọ rẹ te karo kẹ owhẹ.” (Ọny. 32:34) Ebaibol na ọ ta ha inọ ahwo Izrẹl a ruẹ ukọ-odhiwu nọ o zihe ruọ ohwo-akpọ nọ o je ru iruo nana. Dede na, oghẹrẹ nọ Mosis o ro wuhrẹ jẹ kpọ ahwo na o kẹ imuẹro ivevẹ inọ ukọ-odhiwu o je fiobọhọ kẹe.

8. Ẹvẹ ikọ-odhiwu i ro fiobọhọ kẹ Joshua avọ Hẹzikaya?

⁸ Nọ oke o be nyaharo na, Joshua ọ tẹ rehọ ẹta Mosis, yọ “osu ogba-ẹmo ỌNOWO na” ọ kẹ riẹ ẹgba nọ o ro su idibo Ọghẹnẹ nyai lele ahwo Kenan fi ẹmo, onọ u ru nọ ahwo Izrẹl a ro fi ẹmo na kparobọ. (Jos. 5:13-15; 6:2, 21) U wo oke ofa jọ nọ egbaẹmo Asiria a seha nọ a te raha Jerusalẹm no, oke yena yọ Hẹzikaya ọ jọ ovie. Evaọ aso ọvo, “enjẹle ỌNOWO na ọ tẹ nya via, o je kpe ahwo idu udhe-uzii gbe isoi.”—2 Iv. 19:35.

9. Kọ sebaẹgba ahwo nọ Ọghẹnẹ o ro mu o kẹ ahwo Izrẹl uvẹ nọ a rẹ rọ ghẹmeeyo kẹ ae? Ru ei vẹ.

 ⁹ Dede nọ ikọ-odhiwu na a rrọ gbagba, ezae nọ a fiobọhọ kẹ na a jọ ahwo ọgbagba ha. U wo okejọ nọ Mosis ọ rọ orro kẹ Ọghẹnẹ hẹ evaọ iraro ahwo Izrẹl. (Ik. 20:12) Evaọ oke ofa jọ, Joshua ọ nọ mi Jihova ha taure ọ tẹ te re ọvọ kugbe ahwo Gibiọn. (Jos. 9:14, 15) Yọ u wo etoke jọ nọ Hẹzikaya “ọ jẹ vioma.” (2 Irv. 32:25, 26) Ghelọ sebaẹgba ezae nana, Jihova o rẹro nọ ahwo Izrẹl a re yoẹme kẹ ae. Jihova ọ jẹ rọ ikọ-odhiwu gbe ẹzi ọfuafo riẹ fiobọhọ kẹ ezae yena. Uzẹme, Jihova o je gine su idibo riẹ na.

10. Eme u dhesẹ nọ izi nọ Ọghẹnẹ o jie kẹ ahwo Izrẹl e jẹ kpọ Mosis re?

¹⁰ Ẹme Ọghẹnẹ ọ kpọ ahwo nọ o ro mu. A jọ Ebaibol na se izi nọ a kẹ ahwo Izrẹl na “izi Mosisi.” (1 Iv. 2:3) Dede na, Ebaibol na ọ ta vevẹ inọ Jihova họ ọnọ o jie izi na, yọ Mosis omariẹ ọ jọ otọ izi na re. (2 Irv. 34:14) Nọ Jihova o dhesẹ oghẹrẹ nọ Mosis ọ rẹ rehọ uwou-udhu egagọ na vi kẹe no, “ere Mosis o ru; wọhọ epanọ ỌNOWO na ọ ta kẹ ẹe na.”—Ọny. 40:1-16.

11, 12. (a) Eme o gwọlọ nọ Joshua gbe ivie efa nọ i su idibo Ọghẹnẹ oke anwae a re ru? (b) Ẹvẹ ezae nọ Ọghẹnẹ o ro mu a ro ru lele Ẹme Ọghẹnẹ?

¹¹ Okenọ Joshua o mu ahwo Izrẹl họ esuo no, o wo obe Ẹme Ọghẹnẹ nọ a kere fihotọ. Ọghẹnẹ ọ ta kẹe nọ: “Who re se i te aso te uvo, whọ vẹ yọre oma ru epanọ a kere fihọ eva riẹ.” (Jos. 1:8) Uwhremu na, ivie nọ i su idibo Ọghẹnẹ kpobi a ru epọvo na. O gba rai họ nọ a re se obe izi na kẹdẹ kẹdẹ, wariẹ kere iei fihọ oria ofa, je “koko eme uzi onana gbe ijaje enana.”—Se Iziewariẹ 17:18-20.

¹² Ẹvẹ ezae nọ i je su idibo Ọghẹnẹ na a ru lele Ẹme Ọghẹnẹ te? Joma ta kpahe Josaya ovie na. Okenọ a duku obe Uzi Mosis na, okere-obe Josaya o te je sei kẹe. * Kọ eme ovie na o ru? “Okenọ ovie [na] o yo ẹme obe uzi na, ọ tẹ bẹre iwu riẹ.” Rekọ orọnọ ere ọvo o ru hu. Ẹme Ọghẹnẹ ọ wọ Josaya kporo emedhọ nọ e jọ orẹwho na kpobi fihotọ je ru ọruẹrẹfihotọ nọ a ro ru Ehaa Ọnyavrẹ nọ a re ruẹ obọ riẹ hẹ. (2 Iv. 22:11; 23:1-23) Fikinọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ jẹ kpọ Josaya gbe amọfa nọ Ọghẹnẹ o ro mu oke yena, u no rai eva ze nọ a re nwene lele izi Ọghẹnẹ je ru izi na vẹ kẹ idibo Ọghẹnẹ. Enwene nana u ru nọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae a jẹ rọ jowọ nọ o rọwokugbe oreva Ọghẹnẹ.

13. Ohẹriẹ vẹ o jọ isu nọ i je su idibo Ọghẹnẹ avọ erọ erẹwho efa?

¹³ Ivie nana i wo ohẹriẹ gaga no isu erẹwho nọ e wariẹ e rai họ, enọ i je ru lele ereghẹ ekpakpafua ohwo-akpọ! Wọhọ oriruo, evaọ otọ isu Kenan, ahwo a je ru eware etọtọ wọhọ imoni nọ i re lele imoni wezẹ, ezae nọ i re lele ezae wezẹ, ahwo nọ a re lele erao wezẹ, emọ nọ a re ro dhe-idhe, gbe edhọ-egọ. (Izerẹ 18:6, 21-25) Ofariẹ isu Babilọn gbe erọ Ijipti a je koko izi ẹfuọ nọ Ọghẹnẹ o jie kẹ ahwo Izrẹl he, izi nọ egbaeriariẹ dede a rọwo nọ i wuzou kẹ omokpokpọ. (Ik. 19:13) Wo ohẹriẹ, idibo Ọghẹnẹ oke anwae a ruẹ nọ isu rai a se rie gboja gaga re ohwo kpobi ọ jọ fuafo evaọ ugboma, uruemu, gbe evaọ egagọ Jihova. O rrọ vevẹ, Jihova o je gine su idibo riẹ.

14. Fikieme Jihova ọ rọ whọku isu jọ nọ o ro mu?

 ¹⁴ Orọnikọ ivie kpobi nọ i su idibo Ọghẹnẹ evaọ oke anwae a koko izi Ọghẹnẹ hẹ. Isu nọ i je koko izi Ọghẹnẹ hẹ, a jẹ siọ obufihọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ, ikọ-odhiwu riẹ, gbe Ẹme riẹ. Jihova ọ jẹ hae whọku ivie itienana ẹsejọ, hayo tube nwene ae dede. (1 Sam. 13:13, 14) Nọ oke Jihova u te, ọ tẹ rọ ohwo jọ mu nọ o woma vi ivie kpobi nọ o ro mu no.

15. (a) Eme eruẹaro na a ta ro dhesẹ nọ osu oghẹrẹsa jọ ọ be tha? (b) Ono họ osu nọ a ruẹaro riẹ na?

¹⁵ Evaọ ikpe buobu, Jihova ọ ruẹaro inọ ọ rẹ te rehọ osu nọ o te, jẹ rrọ oghẹrẹsa ro mu kẹ idibo riẹ. Mosis ọ ta kẹ ahwo Izrẹl nọ: “ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai ọ rẹ te rehọ ọruẹaro wọhọ omẹ muẹ kẹ owhai eva udevie imoni rai—ọye wha re ti yo ẹme riẹ.” (Izie. 18:15) Aizaya ọ ruẹaro nọ ọnana ọ te jọ “osu gbe oletu.” (Aiz. 55:4) Yọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Daniẹl kere kpahe ẹtha “ọnọ a wholo na, ọmọzae-ovie na.” (Dan. 9:25) Uwhremu na, Jesu Kristi o dhesẹ omariẹ inọ ọye họ “Osu” idibo Ọghẹnẹ. (Se Matiu 23:10.) Ilele Jesu a rọ unevaze lele iei, yọ a ta nọ ọye họ ọnọ Jihova ọ ginẹ salọ. (Jọn 6:68, 69) Eme ọ kẹ rai imuẹro nọ Jesu họ ohwo nọ Jihova o je ro su idibo riẹ?

16. Eme ọ kẹ imuẹro nọ ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ Jesu?

¹⁶ Ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ Jesu. Nọ Jesu ọ jẹ họ-ame, Jọn Ọhọahwoame na ọ ruẹ “odhiwu nọ o bi rovie, ọ tẹ ruẹ ẹzi Ọghẹnẹ nọ o bi bru rie tha wọhọ erueruẹ.” Kẹsena, “ẹzi na o te ru ei kpobọ udhude.” (Mak 1:10-12) Evaọ etoke odibọgba otọakpọ Jesu nọ o kiọkọ, ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹe ru iruo igbunu sa-sa jẹ ta ẹme evaọ oghẹrẹ nọ u dhesẹ nọ o wo udu no obọ Ọghẹnẹ ze. (Iruẹru 10:38) U te no ere no, ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ Jesu wo ubi ẹzi na, nọ o kẹre te uyoyou, oghọghọ, gbe ẹrọwọ ọgaga. (Jọn 15:9; Hib. 12:2) Osu ọfa ọ rrọ họ nọ ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ oghẹrẹ utiona. Jihova ọ ginẹ salọ Jesu.

17. Eme ikọ-odhiwu a ru ro fiobọhọ kẹ Jesu?

¹⁷ Ikọ-odhiwu i fiobọhọ kẹ Jesu. Nọ Jesu ọ họ-ame no, “ikọ-odhiwu e tẹ nyaze a tẹ be gbodibo kẹe.” (Mat. 4:11) Yọ euwa jọ taure o te ti whu, “ukọ-odhiwu jọ ọ tẹ romavia kẹe ọ tẹ bọe ga.” (Luk 22:43) Jesu o wo imuẹro nọ oke kpobi nọ ọ gwọlọ obufihọ ukọ-odhiwu re ọ sai ru oreva Ọghẹnẹ, Jihova o ti vi ọjọ ze te thae uke.—Mat. 26:53.

18, 19. Ẹvẹ Ẹme Ọghẹnẹ ọ rọ kpọ uzuazọ uyero Jesu gbe uwuhrẹ riẹ?

 ¹⁸ Ẹme Ọghẹnẹ ọ kpọ Jesu. No emuhọ odibọgba Jesu ze, ọ kuvẹ re Ikereakere na e kpọe. (Mat. 4:4) Ọ tubẹ kẹ Ẹme Ọghẹnẹ uvẹ re ọ kpọe te epanọ ọ rọ rọwo whu evaọ ure-oja. Makọ eme urere nọ ọ ta taure o te ti whu i kugbe ẹme eruẹaruẹ jọ nọ e rrọ ikereakere kpahe Mesaya na. (Mat. 27:46; Luk 23:46) Wo ohẹriẹ, isu egagọ oke riẹ a jẹ hai gbabọkẹ Ẹme Ọghẹnẹ nọ o gbẹ rọwokugbe iwuhrẹ rai nọ i no anwae ze he. Jesu ọ wariẹ ẹme nọ Jihova ọ rehọ Aizaya ọruẹaro na kere kpahe ae inọ: “Igbenu rai ahwo nana a be rọ kẹ omẹ ọghọ, rekọ udu rai u thabọ gaga no omẹ. A be gọ omẹ kufiẹ gheghe, keme iwuhrẹ ahwo a bi ro wuhrẹ.” (Mat. 15:7-9) Kọ Jihova ọ rẹ sae ginẹ salọ ahwo otiọye na re a su idibo riẹ?

¹⁹ Orọnikọ owojẹ riẹ ọvo Jesu ọ jẹ kuvẹ re Ẹme Ọghẹnẹ ọ kpọ họ rekọ te uwuhrẹ riẹ re. Okenọ ọ rẹriẹ ovao dhe avro kpahe ẹme egagọ, ọ rọ areghẹ hayo otoriẹ obọriẹ nọ u kpehru thesiwa na rọ kuyo ho. Ukpoye Ikereakere na ọ jẹ rọ kẹ ahwo uyo. (Mat. 22:33-40) Yọ orọnikọ o je gbiku omariẹ kpahe uzuazọ nọ o yeri evaọ obọ odhiwu hayo epanọ a rọ ma ehrugbakpọ na ha, ukpoye o “rovie iroro rai ziezi re a wo otoriẹ Ikereakere na.” (Luk 24:32, 45) Jesu o wo isiuru kẹ Ẹme Ọghẹnẹ, yọ ọ jẹ rọ ajọwha rehọ iẹe wuhrẹ amọfa.

20. (a) Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ ọ romakpotọ kẹ Ọghẹnẹ? (b) Eme ohẹriẹ nọ o rrọ Jesu avọ Herọd Agripa ọsosuọ u ru omai riẹ kpahe oghẹrẹ ohwo nọ Jihova ọ rẹ salọ re o su?

²⁰ Dede nọ “eme ezi” Jesu i je gbe ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe unu, ọ rọ orro na kẹ Jihova Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ Owuhrẹ riẹ. (Luk 4:22) Okenọ ọdafe jọ o ku edẹ họ Jesu inọ “Owuhrẹ owoma,” Jesu ọ kpahe kẹe avọ omaurokpotọ nọ: “Fikieme who ro se omẹ owoma? Ohwo ọvo o woma ha ajokpaọ omọvo, Ọghẹnẹ.” (Mak 10:17, 18) Onana u wo ohẹriẹ gaga no uruemu nọ Herọd Agripa ọsosuọ o dhesẹ, ọnọ ọ jọ ovie hayo osu Judia oware wọhọ ikpe eree uwhremu na. Evaọ ẹdẹ jọ nọ a kokohọ kẹ ẹgwae ologbo jọ, Herọd ọ “tẹ gọ obọdẹ ẹgọ ovie.” Nọ ọ jẹ ta ẹme, ogbotu na ọ tẹ koyẹ kẹe je bo nọ: “Nọ urru ọghẹnẹ, orọnikọ orọ ohwo-akpọ họ!” U muẹro nọ Herọd o je yeghe oma inọ o te kẹ ujiro na. Eme o no rie ze? “Ẹsiẹvo na, ukọ-odhiwu Jihova ọ tẹ rehọ ẹyao tehe iẹe, keme ọ rehọ oruaro na kẹ Ọghẹnẹ hẹ, ihoi i te mu ei họ ẹre, o te whu.” (Iruẹru 12:21-23) O rrọ vevẹ, ohwo nọ o rri otọ mu ọ rẹ sae ta nọ Jihova ọ ginẹ salọ Herọd ho. Evaọ abọdekọ riẹ, Jesu ọ kẹ imuẹro nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ salọ e riẹ, yọ ọ rọ orro kẹ Jihova oke kpobi inọ ọye họ Osu nọ ọ mai kpehru, nọ o bi gine su idibo riẹ.

21. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

²¹ A rọ Jesu mu re o su imikpe jọ ọvo ho. Nọ a kpare iẹe no uwhu ze no, ọ ta nọ: “A rehọ udu kpobi kẹ omẹ no evaọ odhiwu gbe otọakpọ. . . . Rri! Mẹ rrọ kugbe owhai edẹ na kpobi rite oke urere uyero-akpọ na.” (Mat. 28:18-20) Rekọ nọ o rọnọ Jesu ọ rrọ obọ odhiwu yọ ma rẹ ruẹ e riẹ hẹ na, ẹvẹ o ti ro su idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ otọakpọ? Amono Jihova ọ te salọ re a kobaro kẹ idibo Riẹ evaọ otọ ekpakpọ Jesu Kristi? Ẹvẹ Ileleikristi a sai ro vuhu ahwo nana? Uzoẹme nọ o rrọ aro na o te kuyo enọ nana.