1, 2. Fikieme usu Jonatan avọ Devidi o rọ rrọ emamọ oriruo egbẹnyusu nọ e talamu ohwohwo?

U MUẸRO nọ oghẹrẹ udu nọ Devidi o wo u gbe Jonatan unu gaga. Devidi o kpe Goliat ọgwara na je bru “uzou ohwo Filistia na” se ọsẹ Jonatan, Sọl nọ ọ jọ ovie Izrẹl. (1 Samuẹle 17:57) Jonatan o wo avro vievie he inọ Ọghẹnẹ ọ jọ kugbe Devidi, yọ no umuo oke yena vrẹ Jonatan avọ Devidi a te zihe ruọ egbẹnyusu ekpekpe. A ya eyaa nọ a te nya siọ ohwohwo ba vievie he. (1 Samuẹle 18:1-3) Evaọ edẹ uzuazọ Jonatan kpobi, ọ talamu usu riẹ kugbe Devidi.

² Jonatan ọ talamu usu riẹ kugbe Devidi dede nọ Jihova ọ salọ Devidi re ọ rehọ ẹta Sọl nọ ọ jọ ovie Izrẹl viukpọ ọyomariẹ. Yọ okenọ Sọl ọ jẹ gwọlọ kpe Devidi no, Jonatan ọ jẹ ruawa kpahe ogbẹnyusu riẹ na. Jonatan ọ riẹ nọ Devidi ọ jọ udhude nọ ọ rrọ Horẹsh , fikiere ọ tẹ nyae tuduhọ iẹe awọ inọ ọ gbẹ rẹroso Jihova. Jonatan ọ tẹ ta kẹ Devidi nọ: “Whọ dhozọ họ; keme obọ Sọl ọsẹ mẹ u re ti  te owhẹ hẹ; whọ rẹ te jọ ovie Izrẹl, mẹ vẹ te jọ ethabọ ra.”—1 Samuẹle 23:16, 17.

3. Eme o mae jọ Jonatan oja vi usu riẹ kugbe Devidi, kọ ẹvẹ ma rọ riẹ? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

³ Ogbẹnyusu nọ ọ rẹ dhẹ siọ ọrivẹ ba ha nọ eware e tẹ make ga, ọ rẹ were omai gaga. Rekọ, fikinọ Jonatan ọ talamu usu riẹ kugbe Devidi ọvo ọ rọ were omai? Ijo, usu riẹ kugbe Jihova nọ Jonatan ọ talamu họ oware nọ o mae were omai kpahe iẹe. Onana u ru nọ ọ rọ talamu usu riẹ kugbe Devidi nọ ọ gbẹ jẹ rọ re iẹe ihri hi, dede nọ ọ riẹ nọ Devidi ọ te jọ ovie viukpọ ọyomariẹ. Jonatan o tube fiobọhọ kẹ Devidi fievahọ Jihova. Aimava na a talamu Jihova gbe ohwohwo. A koko eyaa nọ a ya kẹ ohwohwo inọ: “Jọ ỌNOWO na ọ jọ udevie mẹ avọ owhẹ, gbe udevie emọ ra avọ emọ mẹ bẹdẹ.”—1 Samuẹle 20:42.

4. (a) Eme ọ rẹ kẹ omai evawere gbe evevọwẹ? (b) Eme ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe?

⁴ O gwọlọ nọ mai omamai ma rẹ talamu ahwo uviuwou mai, egbẹnyusu mai, gbe inievo ukoko na. (1 Ahwo Tẹsalonika 2:10, 11) Dede na, Jihova nọ ma rẹ talamu o mai wuzou. Ọye ọ kẹ omai uzuazọ. (Eviavia 4:11) Ma re wo evawere gbe evevọwẹ nọ ma tẹ talamu ei. Dede na, o gwọlọ nọ ma rẹ talamu Ọghẹnẹ makọ evaọ oke ebẹbẹ. Evaọ uzoẹme nana, ma te ta kpahe iyero ene jọ nọ oriruo Jonatan o sai ro fiobọhọ kẹ omai talamu usu mai kugbe Jihova: (1) nọ ma tẹ ruẹ nọ ohwo jọ nọ o wo udu-esuo o fo ohwo nọ ma rẹ kẹ adhẹẹ hẹ fiki ekpehre uruemu riẹ, (2) nọ o tẹ gwọlọ nọ ma salọ ohwo nọ ma re yoẹme kẹ hayo talamu, (3) nọ ọkpako ukoko o te wo eriwo ọthọthọ kpahe omai hayo ru omai oware jọ nọ o kẹ omai uye, gbe (4) nọ o tẹ rrọ bẹbẹ re ma koko eyaa jọ.

5. Fikieme o rọ jọ bẹbẹ re ahwo Izrẹl a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ jẹ talamu ei evaọ okenọ Sọl ọ jọ ovie?

⁵ Jonatan avọ ahwo Izrẹl a jọ ẹbẹbẹ. Sọl, ovie nọ ọ jọ ọsẹ Jonatan ọ ghẹmeeyo kẹ Jihova, fikiere Jihova ọ tẹ se iẹe. (1 Samuẹle 15:17-23) Ghele na, Ọghẹnẹ ọ kẹ Sọl uvẹ re o gbe su ikpe buobu. Fikiere o jọ bẹbẹ kẹ ahwo na re a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ jẹ talamu usu rai kugbe ei, keme ovie nọ ọ keria “agbara uvie ỌNOWO” na o je ru eware iyoma gaga.—1 Iruẹru-Ivie 29:23.

6. Eme u dhesẹ nọ Jonatan ọ talamu usu riẹ kugbe Jihova?

⁶ Jonatan ọ talamu usu riẹ kugbe Jihova. Roro kpahe oware nọ Jonatan o ru okenọ Sọl o mu uzou họ eveghe kẹ Ọghẹnẹ no. (1 Samuẹle 13:13, 14) Oke yena, egbaẹmo ahwo Filistia nọ i bu te idu ọgba (30,000), a wọ ẹmo bru ahwo Izrẹl ze. Egbaẹmo egba ezeza (600) ọvo Sọl o wo, yọ ọyomariẹ avọ Jonatan ọvo a wo ekwakwa ẹmo. Rekọ ozọ u mu Jonatan he. Ọ kareghẹhọ ẹme Samuẹle ọruẹaro na nọ ọ ta nọ: “ỌNOWO na ọ sai ku ahwo riẹ fiẹ hẹ, fiki odẹ ulogbo riẹ.” (1 Samuẹle 12:22) Jonatan ọ ta kẹ ọgbaẹmo jọ nọ: “ỌNOWO ọ rẹ rọ fiki ubu hayo okakao se ahwo ba esiwo ho.” Fikiere Jonatan avọ ọgbaẹmo na a tẹ vẹ ruọ egbaẹmo ahwo Filistia na je kpe  enọ i bu te oware wọhọ 20. Jonatan o fi ẹrọwọ họ Jihova, yọ Jihova ọ ghale riẹ. Jihova o ru nọ otọ u ro nuhu, ozọ u te mu ahwo Filistia na. Kẹsena a te mu ohwohwo họ ekpe, enẹ ahwo Izrẹl a ro fi kparobọ.—1 Samuẹle 13:5, 15, 22; 14:1, 2, 6, 14, 15, 20.

7. Ẹvẹ Jonatan o je lele ọsẹ riẹ yeri?

⁷ Dede nọ Sọl ọ gbẹ jẹ ghẹmeeyo kẹ Jihova, Jonatan o je yoẹme kẹ Sọl ọsẹ riẹ ẹsikpobi nọ o tẹ lọhọ. Wọhọ oriruo, aimava a kuobọgbe fi ẹmo jẹ rọ thọ idibo Jihova.—1 Samuẹle 31:1, 2.

8, 9. Nọ ma tẹ be rọ adhẹẹ kẹ enọ i wo udu-esuo, ẹvẹ o rọ rọnọ Jihova ma be talamu na?

⁸ Wọhọ Jonatan, u re dhesẹ nọ ma be talamu Jihova nọ ma tẹ be hai yoẹme kẹ isu egọmeti nọ i bi su orẹwho mai evaọ oke kpobi nọ o tẹ lọhọ. Jihova họ ọnọ ọ kuvẹ re “enọ i wo udu-esuo okpehru” a su omai, yọ ọ gwọlọ nọ ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ ae. (Se Ahwo Rom 13:1, 2.) Fikioye ma jẹ rọ adhẹẹ kẹ ohwo egọmeti o tẹ make rọnọ ọ be ta uzẹme he. Ẹhẹ, o gwọlọ nọ ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ ahwo kpobi nọ Jihova ọ kẹ udu-esuo.—1 Ahwo Kọrint 11:3; Ahwo Hibru 13:17.

⁹ Oniọvo-ọmọtẹ mai jọ nọ a re se Olga evaọ obọ South America ọ talamu usu riẹ kugbe Jihova, keme ọ jẹ rọ adhẹẹ kẹ ọzae riẹ dede nọ ọzae na o je  gboja kẹe. ^[1] (Rri ẹme-oruvẹ.) Fikinọ aye na yọ Osẹri Jihova, ẹsejọ ọzae na ọ rẹ ta ẹme kẹe he, yọ ẹsenọ ọ ta ẹme kẹe, o rẹ jọ eme ẹsọ. Ọ tubẹ ta kẹ aye na nọ ọ te wọ emọ rai kwa se iẹe ba. Rekọ Olga ọ “rọ eyoma hwosa eyoma” ha. Ọ daoma dhesẹ uruemu emamọ aye. Ọ jẹ hai there emu kẹe, fọrọ iwu riẹ, jẹ rẹrote ahwo uviuwou ọzae na efa. (Ahwo Rom 12:17) Ẹsikpobi nọ o tẹ lọhọ, ọ jẹ hai lele ọzae na weze bru ahwo uviuwou gbe egbẹnyusu riẹ. Wọhọ oriruo, okejọ nọ ọzae na o kpohọ ẹwho ọfa kẹ uwhori ọsẹ riẹ, Olga ọ ruẹrẹ eware kpobi nọ a te wha kpohọ uwhori na họ. Kẹsena, nọ a te obọ uwhori na no, ọ tẹ jẹ hẹrẹ ọzae na evaọ otafe ichọche na. Nọ ikpe buobu e ruemu no, ọzae Olga o te nwene uruemu riẹ je bi lele aye na riẹ yeri fikinọ aye na o thihakọ kẹe yọ ọ jẹ hae kẹe adhẹẹ. Enẹna, ọzae Olga ọ be hae tuduhọ iẹe awọ nọ o kpohọ ewuhrẹ yọ ọ rẹ wọe nya. Ẹsejọ dede o re lele iei jọ ewuhrẹ na.—1 Pita 3:1.

10. Ẹvẹ Jonatan ọ rọ riẹ ohwo nọ ọ rẹ talamu?

¹⁰ Nọ Sọl ọ ta nọ o re kpe Devidi no, Jonatan ọ rẹriẹ ovao dhe iroro-ejẹ nọ e jọ bẹbẹ kẹe gaga. Ọ gwọlọ nọ o re yoẹme kẹ ọsẹ riẹ, yọ evaọ oke ovona ọ gwọlọ nọ oware ovo o rẹ raha usu riẹ kugbe Devidi hi. Jonatan ọ riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ kugbe Devidi orọnikọ ọsẹ riẹ hẹ, fikiere ọ tẹ salọ nọ Devidi ọ rẹ talamu. Ọ vẹvẹ Devidi unu inọ o dhere, ọ tẹ jẹ vuẹ Sọl oware nọ u ro fo nọ ọ nyasiọ Devidi ba.—Se 1 Samuẹle 19:1-6.

11, 12. Ẹvẹ uyoyou nọ ma wo kẹ Ọghẹnẹ o sai ro fiobọhọ kẹ omai gbaemu nọ ma rẹ talamu ei?

¹¹ U wo okejọ nọ o rọ gwọlọ nọ oniọvo-ọmọtẹ mai jọ nọ a re se Alice evaọ obọ Australia ọ salọ ohwo nọ ọ rẹ talamu. Okenọ o je wuhrẹ Ebaibol na, ọ jẹ hae vuẹ ahwo uviuwou riẹ kpahe eware nọ o bi wuhrẹ. Ọ ta kẹ ae re inọ o ti gbe lele ai ru ehaa Kresimesi hi, yọ ọ vuẹ rai oware nọ o soriẹ. Oke ọsosuọ, onana o kẹ ahwo uviuwou riẹ uye. Rekọ uwhremu na, eva riẹ e tẹ jẹ dha ae gaga. O jarai oma nọ Alice ọ gbẹ be daezọ rai hi. Oni riẹ ọ tẹ ta nọ ọ gbẹ gwọlọ rọ ẹro ruẹe ofa ha. Alice ọ ta nọ: “Oware na u gbe omẹ unu yọ o da omẹ gaga, keme me gine you ahwo uviuwou mẹ. Ghele na, mẹ gba riẹ mu nọ Jihova avọ Ọmọ riẹ mẹ rẹ mai you, kẹsena mẹ tẹ họ-ame evaọ okokohọ nọ o lele i rie.”—Matiu 10:37.

¹² Ma rẹ kuvẹ vievie he re utu arozaha, isukulu, hayo orẹwho jọ u wuzou vi Jihova nọ ma re yoẹme kẹ jẹ talamu. Wọhọ oriruo, o jẹ hae were Henry gaga re o lele utu isukulu riẹ fi oware jọ nọ o wọhọ apele nọ a re se chess, yọ ọ jẹ gwọlọ nọ o re fi kẹ isukulu riẹ jẹ kparobọ. Rekọ fikinọ urere oka kpobi ọ jẹ hai fi chess, o gbe wo uvẹ nọ o re ro kpohọ usiuwoma hayo ewuhrẹ hẹ. Henry ọ ta nọ oma nọ ọ rọ kẹ isukulu riẹ, u te wuzou vi Ọghẹnẹ nọ o re yoẹme kẹ jẹ talamu. Fikiere ọ tẹ siọ chess na ba efi kẹ isukulu riẹ.—Matiu 6:33.

13. Ẹvẹ Ọghẹnẹ nọ ma rẹ talamu u re ro fiobọhọ kẹ omai thihakọ ẹbẹbẹ uviuwou mai?

¹³ Ẹsejọ o rẹ sae jọ bẹbẹ re ma talamu ahwo uviuwou mai sa-sa evaọ oke  ovona. Wọhọ oriruo, oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Ken ọ ta nọ: “Mẹ jẹ hae gwọlọ weze bru oni mẹ nọ ọ kpako no ẹsikpobi, yọ mẹ gwọlọ nọ ọ hae nyaze te rria kugbe omai ẹsejọ. Rekọ oni mẹ avọ aye mẹ a rẹ gba ha.” O fibae nọ: “Oke kpobi nọ me te ru eva were ọjọ, eva e vẹ dha ọnọ o kiọkọ.” Ken o te roro kpahe oware nọ Ebaibol na ọ ta je vuhumu nọ evaọ ẹme nana, aye riẹ u fo nọ o re ru eva were jẹ talamu. Fikiere o te roro ku oghẹrẹ nọ ọ sai ro ku ẹbẹbẹ na họ, yọ o were aye riẹ gaga. Kẹsena Ken ọ tẹ vuẹ aye riẹ oware nọ u ro fo nọ aye riẹ ọ rẹ jọ wowou kugbe oni riẹ. Ọ tẹ jẹ vuẹ oni riẹ oware nọ u ro fo re oni riẹ o lele aye riẹ yeri dhedhẹ.—Se Emuhọ 2:24; 1 Ahwo Kọrint 13:4, 5.

14. Ẹvẹ Sọl o je ru Jonatan?

¹⁴ Ma rẹ sae jẹ talamu Jihova nọ ọkpako ukoko jọ o te ru omai oware jọ nọ o kẹ omai uye. Dede nọ Ọghẹnẹ ọ rọ Sọl mu ovie, Sọl o ru eware jọ nọ e kẹ ọmọ riẹ uye gaga. Sọl ọ riẹ oware nọ o soriẹ nọ Jonatan o ro you Devidi hi. Fikiere, okenọ Jonatan ọ jẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ Devidi, eva e dha Sọl gaga, o te kpomovuọ họ iẹe oma evaọ iraro ahwo. Rekọ Jonatan ọ jẹ rọ adhẹẹ kẹ ọsẹ riẹ ghele. Evaọ oke ovona, ọ talamu Jihova gbe Devidi, ọnọ Ọghẹnẹ ọ salọ re ọ jọ ovie nọ ọ te rehọ ẹta Sọl.—1 Samuẹle 20:30-41.

15. Nọ oniọvo jọ o te ru oware nọ o kẹ omai uye, eme u fo nọ ma re ru?

 ¹⁵ Evaọ ikoko sa-sa nẹnẹ, ekpako ukoko a rẹ gwọlọ ru eware nọ e rẹ kẹ omai uye he. Rekọ inievo nana a gba ha. Fikiere, ẹsejọ a re wo otoriẹ ẹjiroro nọ ma ro ru oware jọ họ. (1 Samuẹle 1:13-17) Nọ o rrọ ere na, nọ a gbe wo otoriẹ oware jọ nọ ma ru hu hayo a te wo eriwo ọthọthọ kpahe omai, ajọ ma gbẹ talamu Jihova.

16. Iyero vẹ o jọ gwọlọ nọ ma talamu Ọghẹnẹ jẹ whaha oriobọ?

¹⁶ Sọl ọ gwọlọ nọ Jonatan ọ rẹ jọ ovie Izrẹl nọ ọyomariẹ o te whu no orọnikọ Devidi hi. (1 Samuẹle 20:31) Rekọ Jonatan o you Jihova yọ ọ talamu ei. Fikiere ukpenọ Jonatan ọ re Devidi ihri fiki oriobọ, o te zihe ruọ ogbẹnyusu Devidi je koko eyaa nọ ọ ya kẹe. Uzẹme riẹ họ, ohwo kpobi nọ o you Jihova jẹ talamu ei “ọ [rẹ] yeya kẹ ọrivẹ riẹ nọ ọ rẹ rẹriẹ hẹ, o tẹ make yayẹ e dede.” (Olezi 15:4) Fikinọ ma talamu Ọghẹnẹ, ma re koko eyaa mai. Wọhọ oriruo, ma te ru ọtamuo jọ nọ o wobọ kugbe ekiọthuọ, ma re ru lele iei nọ o tẹ make rrọ bẹbẹ. Yọ ma te wo ẹbẹbẹ evaọ orọo mai, u re dhesẹ nọ ma you Jihova nọ ma tẹ talamu ọzae hayo aye mai.—Se Malakae 2:13-16.

17. Ẹvẹ oware nọ ma jọ uzoẹme nana wuhrẹ u ro fiobọhọ kẹ owhẹ no?

¹⁷ O gwọlọ nọ ma rẹ talamu Ọghẹnẹ makọ evaọ oke obẹbẹ wọhọ epanọ Jonatan o ru na. Fikiere, joma talamu inievo mai evaọ ukoko na, o tẹ make rọnọ a ru oware jọ nọ o kẹ omai uye. Ẹsiẹe ma ti ro ru Jihova eva were, yọ onana o te kẹ omai evawere gaga. (Itẹ 27:11) Ma wo imuẹro nọ Jihova o ti ru oware nọ o mai woma kẹ omai ẹsikpobi, jẹ rẹrote omai. Evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma ti wuhrẹ eware jọ mi ahwo jọ evaọ oke Devidi nọ a talamu amọfa gbe enọ i ru ere he.