OGHẸRẸ NỌ A JẸ RỌ WỌSO EBAIBOL NA: Ovuẹ Ebaibol na o were isu egọmeti gbe isu ichọche buobu hu. Ẹsibuobu, a jẹ rehọ ogaga rai whaha ahwo re a siọ Ebaibol na ba ewo, re a se iẹe ba ẹwariẹ kere, hayo re a se iẹe ba ẹfa fihọ evẹrẹ efa. Joma ta kpahe iriruo ivẹ jọ:

• Oware wọhọ ukpe 167 B.C.E.: Ovie Griki jọ nọ a re se Antiochus Epiphanes, ọ jẹ gwọlọ gba ahwo Ju họ egagọ ahwo Griki, fikiere o te juzi nọ a raha iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ e jariẹ no. Ogbiku jọ nọ a re se Heinrich Graetz ọ ta nọ, “Egbaẹmo riẹ a jẹ bẹre hayo mahe iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ a ruẹ, yọ a je kpe ohwo kpobi nọ a jọ obọ riẹ ruẹ iko-ebe nana nọ o bi se ai.”

• Oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu: Eva e jẹ dha isu ichọche Katọlik gaga nọ a tẹ ruẹ ahwo gheghe nọ a bi wuhrẹ ahwo uzẹme Ebaibol na viukpenọ a rẹ rọ iwuhrẹ Katọlik wuhrẹ ahwo. Fikiere ohwo kpobi nọ o wo obe Ebaibol na jọ u te no obe Olezi nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin no, a re rri rie wọhọ ohwo nọ ọ be wọso ichọche na. Ichọche na a tubẹ rọ ogbẹgwae jọ mu nọ u re “no iwou ruọ iwou romatotọ gwọlọ ahwo nọ a viẹro ku nọ a be wọso ichọche na, nọ a wo ebe Ebaibol efa viukpọ obe Olezi na ọvo evaọ ẹvẹrẹ Latin, kẹsena a vẹ mahe uwou kpobi nọ a jọ ruẹ ohwo otiọye.”

O hae jọnọ enọ e jẹ wọso Ebaibol na a sae raha iẹe no, eme riẹ kpobi e hai ti vru no.

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Dede nọ ẹkwotọ Izrẹl ọvo Antiochus ovie na ọ tẹrovi evaọ okenọ ọ jẹ rọ raha iko-ebe Ebaibol na, oke yena yọ ahwo Ju jọ a vaha ruọ ekwotọ sa-sa no. Egba-eriariẹ a tubẹ ta nọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, a tẹ ghale ahwo Ju kpohọ abava, ahwo nọ a bu viọ abọvo a jẹ rria ekwotọ efa evaọ oke yena. Ahwo Ju a jẹ hai fi Ikereakere na họ iwou-egagọ rai, yọ eye a jẹ hai se no ige te ige, makọ Ileleikristi dede.—Iruẹru Ikọ 15:21.

Evaọ oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu, ahwo nọ uzẹme Ebaibol na o were, a jẹ fa Ikereakere na fihọ evẹrẹ efa ghelọ ukpokpoma ogaga. Taure a te ti ru ẹjini nọ a re ro printi ebe ze dede evaọ oware wọhọ ukpe 1440, yọ a fa ebe Ebaibol na jọ buobu fihọ evẹrẹ 33 soso no! No umuo oke yena vrẹ, a fa je printi Ebaibol buobu.

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Ghelọ ọwọsuọ ivie gbe isu ichọche, Ebaibol na họ obe nọ a be mae fa jẹ be mae ghale evaọ akpọ na soso. U fiobọhọ kpọ izi gbe evẹrẹ erẹwho buobu no, je fiobọhọ kẹ ima ahwo buobu no evaọ uzuazọ.