U KRI no nọ Solomọn ovie owareghẹ na o ro kere eme yena, yọ e nwani dhesẹ oware nọ ahwo-akpọ a gwọlọ. Fikinọ uzuazọ o rrọ kpẹkpẹe yọ ohwo ọvo ọ be sae va uwhu abọ họ, ikuigbe i dhesẹ nọ ahwo-akpọ a be gwọlọ epanọ a sai ro wo uzuazọ uthethei.

Wọhọ oriruo, a kere iku-esia buobu kpahe ovie Sumer jọ nọ a re se Gilgamesh. Iku jọ nọ a kere kpahe iẹe họ, o kpohọ erẹ ugbothabọ jọ re ọ nyai wuhrẹ epanọ ọ sae rọ va uwhu abọ, rekọ ọ sai wuhrẹ iẹe he.

Evaọ ikpe-udhusoi avọ ene taure Kristi ọ tẹ te ze, ahwo jọ nọ a re se alchemist evaọ obọ China a ru umu jọ nọ a roro nọ o rẹ sae lẹliẹ ohwo rria krẹkri. Oware jọ nọ a re se arsenic gbe mercury a kugbe ro ru umu na. Umu nana o wha uwhu se isu China buobu. Evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ isoi rite udhusoi avọ ikpegbisoi oke mai na, alchemist sa-sa evaọ Europe a jẹ gwọlọ ru igoru fihọ epanọ ohwo ọ sae rọ lọe fihọ eva re o ruiruo evaọ oma ohwo. Fikinọ igoru o re mu ekagba ha, a roro nọ o sai fiobọhọ kẹ ohwo rria kri.

Nẹnẹ na, ahwo nọ a wuhrẹ kpahe egẹgẹ-uzuazọ a bi ru ekiakiẹ re a riẹ oware nọ o be wha owho ze. Wọhọ enọ i ru umu nọ a roro nọ o rẹ whaha uwhu na, oware nọ egba-eriariẹ nana a bi ru na u dhesẹ nọ ahwo-akpọ a gbẹ be gwọlọ epanọ a sae rọ whaha owho gbe uwhu. Rekọ eme a gwọlọ via no?

Egba-eriariẹ nọ i wuhrẹ kpahe ugboma ohwo-akpọ a ta nọ eware nọ e be wha owho gbe uwhu ze i bu vi egba esa (300). Evaọ imikpe jọ nọ i kpemu na, egba-eriariẹ nọ i wuhrẹ kpahe egẹgẹ-uzuazọ a daoma ru inwene fihọ egẹgẹ-uzuazọ erao gbe ahwo jọ re a seba ẹwho. Fiki oware nana nọ egba-eriariẹ a ru na, o wha riẹ ze nọ ahwo jọ nọ a fe gaga a rọ wọ igho buobu kẹ ae re a kiẹ kpahe “oware nọ o be wha uwhu ze.” Kọ eme egba-eriariẹ a sae kiẹ via no?

Egba-eriariẹ a be gwọlọ epanọ ohwo ọ sae rọ rria krẹkri. Egba-eriariẹ jọ a roro nọ oware jọ nọ a re se telomeres o be wha owho ze. Telomeres ọ rrọ eva oware jọ nọ a re se chromosomes evaọ ogẹgẹ-uzuazọ. Telomeres họ oware nọ o rẹ thọ evuẹ nọ e rrọ ogẹgẹ-uzuazọ nọ ogẹgẹ na o tẹ be ghale kpohọ abava. Oke kpobi nọ ogẹgẹ o ghale, Telomeres na e vẹ kpẹre vi epanọ e jọ. Ukuhọ riẹ, ogẹgẹ na o rẹ gbẹ ghale he, kẹsena owho o ve muhọ.

 Evaọ 2009, ọgba-eriariẹ jọ nọ a re se Elizabeth Blackburn avọ ahwo nọ a bi lele iei ru iruo a kiẹ oware jọ via nọ o rẹ whaha telomeres nọ o gbẹ rọ kake kpẹre vi epanọ o jọ họ, jẹ rọ enẹ whaha owho. Ghele na, oware nọ a kere u dhesẹ nọ telomeres u re ru “ohwo rria kri vi epanọ ọ hae te rria vẹre he.”

Edhere ọfa nọ egba-eriariẹ a ta nọ a sae rọ whaha owho họ, inwene nọ a re ru fihọ egẹgẹ-uzuazọ. Nọ egẹgẹ nọ e rrọ oma na e tẹ who gaga no, e gbẹ sae ghale he. Fikiere evuẹ nọ egẹgẹ nana i re vi se egẹgẹ nọ e rẹ thọ ugboma na e rẹ gbẹ gba ha, yọ onana o rẹ wha edada gbe ẹyao se ohwo, je ru nọ abọ sa-sa oma na i re ro fu. Kẹle na, egba-eriariẹ nọ e rrọ France a ru inwene fihọ egẹgẹ-uzuazọ nọ a rehọ no oma ekpako jọ ze, ejọ dede e kpako vrẹ ikpe udhusoi (100) no. Prọfẹsọ nọ a re se Jean-Marc Lemaître nọ o wuzou ekiakiẹ na ọ ta nọ, ekiakiẹ rai na i dhesẹ nọ a sai gine ru nọ egẹgẹ-uzuazọ “e gbẹ rọ who ho.”

Orọnikọ egba-eriariẹ kpobi a rọwo ho inọ oghẹrẹ imu jọ e riẹ nọ a sai ro ru uzuazọ ohwo-akpọ theri. Uzẹme riẹ họ, anwọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbizii ze na, ahwo a be rria kri omojọ keme a bi ru orufuọ vi epaọ ọsosuọ, a daoma wuhrẹ epanọ a sae rọ whaha eyao nọ i re vo no, yọ a daoma ru imu nọ i re fiobọhọ whaha eyao nọ i re kpe ahwo vẹrẹ vẹrẹ no. Egba-eriariẹ jọ a ta nọ uzuazọ ohwo-akpọ o sai gbe theri vi epanọ o rrọ na ha.

Oware wọhọ ikpe idu esa gbe egba isoi (3,500) nọ i kpemu, Mosis o kere nọ: “Ikpe uzuazọ mai udhosa-gbikpe, hayo udhone, otẹrọnọ oma ohwo na o rrọ gaga ziezi. Rekọ e vọ avọ ebẹbẹ gbe akọ-ọriọ; e rẹ nyavrẹ ovovẹrẹ, ma gbẹ jariẹ hẹ.” (Olezi 90:10) Ghelọ epanọ ahwo-akpọ a daoma te re a ru uzuazọ mai theri, uzuazọ mai o gbẹ rrọ epanọ Mosis ọ ta na.

Dede nọ uzuazọ ohwo-akpọ o rrọ kpẹkpẹe, emama jọ nọ e rrọ abade wọhọ red sea urchin gbe usekpe ame jọ nọ a re se quahog e rẹ rria kri vrẹ ikpe egba ivẹ (200), yọ oghẹrẹ ure jọ nọ a re se giant sequoia ọ rẹ rria kri te ikpe idu buobu. Nọ ma te rri epanọ uzuazọ mai o kpẹre te je rri epanọ emama efa e be rria kri te, ma sae nọ inọ, ‘Kọ Ọghẹnẹ ọ ginẹ ma omai re ma rria ikpe 70 hayo 80 ọvo?’