1, 2. (a) Ogbẹrọ Ebaibol na ha, ẹvẹ uzuazọ mai o hae te jọ? (b) Eme u re ru nọ ma sai ro wo erere no Ebaibol na ze ziezi?

KỌ WHỌ sai roro epanọ uzuazọ ra o hae te jọ, ogbẹrọnọ Ebaibol ọ riẹ hẹ? Whọ hai ti wo uvi ithubro nọ e rẹ kpọ owhẹ kẹdẹ kẹdẹ hẹ. Whọ hae te riẹ iyo egbagba rọkẹ enọ nọ who wo kpahe Ọghẹnẹ, uzuazọ, gbe obaro akpọ na ha. Yọ whọ hae te riẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ro yeri kugbe ahwo-akpọ no evaọ okenọ u kpemu hu.

² Uwoma gaga nọ ma rrọ uyero utioye he. Jihova ọ kẹ omai Ẹme riẹ, Ebaibol na. Ọ tẹ jẹ kẹ imuẹro inọ ẹme riẹ ọ rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ. Pita ukọ na ọ wariẹ ẹme nọ ọ rrọ obe Aizaya 40:8. Orọnikọ oma Ebaibol na wọhọ epanọ ma wo riẹ nẹnẹ na oria ikere yena o jẹ ta kpahe he, dede na ẹme yena nọ a rọ ẹgba ẹzi Ọghẹnẹ kere na o kie kpahe evuẹ nọ e rrọ Ebaibol na kpobi. (Se 1 Pita 1:​24, 25.) O make rrọ ere na, ma te wo Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ nọ ma riẹ ziezi, ẹsiẹe ma rẹ mai wo erere noi ze. Ahwo nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ were gaga a vuhu onana mu. Ahwo nọ a wo eva ezi, a daoma fa Ebaibol na je ru epanọ u re ro te ahwo buobu obọ dede nọ o jọ lọlọhọ kẹ ae he. Ẹjiroro nọ a je ro ru onana o rọwo kugbe oreva Ọghẹnẹ, ọnọ ọ gwọlọ nọ “oghẹrẹ ahwo  kpobi a wo esiwo je wo eriariẹ egbagba uzẹme na.”​—1 Tim. 2:​3, 4.

3. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

³ Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe oghẹrẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ rọ rrọ ghelọ (1) ẹvẹrẹ nọ o bi dhe enwenwene, (2) inwene nọ e romavia evaọ isuẹsu nọ u kpomahọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta, gbe (3) ọwọsuọ nọ otu nọ ọ jẹ fa Ebaibol na ọ rẹriẹ ovao dhe. Irere vẹ ma ti wo no uwuhrẹ nana ze? Onana u ti ru omai rri Ebaibol na ghaghae vi epaọ anwẹdẹ. U ti je ru nọ uyoyou mai kẹ Jihova nọ o ru omai wo Ebaibol nọ ọ rrọ rọkẹ erere mai na u ti ro dhe ẹgẹga.​—Mae. 4:2; Rom 15:4.

4. (a) Ẹvẹ ẹvẹrẹ o re ro nwene nọ oke o be nyaharo na? (b) Eme u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o wo ọriẹwẹ hẹ, kọ ẹvẹ onana o rrọ owhẹ oma?

⁴ Ẹvẹrẹ kpobi o re nwene nọ oke o be nyaharo na. O rẹ sai tube nwene te epanọ ẹme nọ a riẹ no vẹre o re ro wo otofa ofa. Ẹsejọhọ whọ sai roro ku eme jọ evaọ ẹvẹrẹ ra nọ i nwene no. Epọvo na o via kẹ ẹvẹrẹ Hibru gbe Griki, evẹrẹ ọsosuọ nọ a ro kere abọ Ebaibol na buobu. Ẹvẹrẹ Hibru gbe Griki ọgbọna i wo ohẹriẹ no erọ okenọ a ro kere Ebaibol na. Fikiere, ohwo kpobi nọ ọ gwọlọ wo otoriẹ Ebaibol na o re se ọjọ nọ a fa, makọ ahwo nọ a riẹ ẹvẹrẹ Hibru hayo Griki ọgbọna dede. Ahwo jọ a roro nọ u fo re a wuhrẹ ẹvẹrẹ Hibru hayo Griki ọsosuọ na re a ruẹsi se Ebaibol na evaọ uzedhe ẹvẹrẹ nọ a ro kere iei. Dede na, ẹsejọhọ onana u ti fiobọhọ kẹ ai te epanọ a roro ho. * Rekọ u woma gaga inọ enẹna a fa oma Ebaibol na soso hayo abọjọ riẹ fihọ evẹrẹ nọ e joma bu te idu esa (3,000) no. O rrọ vevẹ nọ Jihova ọ gwọlọ nọ ahwo “orẹwho, orua, ẹvẹrẹ” kpobi a wo uvẹ nọ a re ro wo erere no Ẹme riẹ ze. (Se Eviavia 14:​6, oruvẹ-obotọ.) Kọ onana o gbẹ be wọ owhẹ si kẹle Ọghẹnẹ mai nọ o wo ọriẹwẹ hẹ na?​—Iruẹru 10:34.

5. Eme o ru nọ Ebaibol King James Version na o rọ jọ obufihọ gaga?

⁵ Inwene nọ e rẹ romavia evaọ ẹvẹrẹ nọ oke o be nyaharo na u bi kpomahọ evẹrẹ sa-sa nọ a fa Ebaibol na fihọ no re. Ẹsejọhọ Ebaibol nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ jọ no vẹre nọ ahwo a je wo otoriẹ riẹ ziezi, o rẹ sai gbe duobọte ahwo udu tere he nọ inwene jọ e tẹ romavia no evaọ ẹvẹrẹ yena. Joma ta kpahe oriruo Ebaibol jọ nọ a fa fihọ Oyibo. A fa Ebaibol King James Version fihọ Oyibo evaọ ukpe 1611. Onana o jọ ọjọ evaọ usu Ebaibol Oyibo nọ a riẹ ziezi evaọ oke yena, yọ o tubẹ jọ obufihọ kẹ ẹvẹrẹ Oyibo re. * Dede na, Ebaibol King James Version o fodẹ odẹ-oma Ọghẹnẹ tere he. Umutho eria jọ ọvo a jọ fodẹ “Jehovah,” kẹsena a tẹ rọ ibiẹme ikpokpoko kere “LORD” koyehọ OLORI evaọ eria efa Ikereakere Hibru nọ odẹ-oma Ọghẹnẹ o jọ romavia evaọ Ikereakere ọsosuọ. Enọ a printi uwhremu na i te ti wo “LORD” evaọ eria jọ Ikereakere Griki Ileleikristi na. Ebaibol King James Version ọ rọ enẹ dhesẹ nọ u wo eria nọ u fo nọ odẹ-oma Ọghẹnẹ o rẹ jọ evaọ abọ Ebaibol nọ ahwo jọ a re se Ọvọ Ọkpokpọ na.

6. Fikieme eva e be rọ were omai inọ ma wo efafa New World Translation of the Holy Scriptures na?

⁶ O make jọ ere na, nọ oke o be nyaharo na eme buobu evaọ Ebaibol King James  Version na i te ti kiekpo no. Epọvo na o via kẹ Ebaibol evẹrẹ efa nọ a fa evaọ oke yena re. Nọ o rrọ ere na, kọ eva e gbẹ be were omai inọ ma wo efafa New World Translation of the Holy Scriptures evaọ ẹvẹrẹ ọgbọna? A fa oma Ebaibol nana soso hayo abọjọ riẹ fihọ evẹrẹ nọ i bu vi udhuhrẹ gbikpe (150) no, onọ u ru rie te ahwo buobu obọ no wariẹ akpọ na soso họ. Eme riẹ nọ e rrọ vevẹ u ru nọ Ẹme Ọghẹnẹ o bi ro te ahwo buobu udu. (Ol. 119:97) Oware jọ nọ o viodẹ evaọ efafa nana họ, odẹ-oma Ọghẹnẹ nọ o romavia evaọ eria nọ o jọ evaọ Ikereakere ọsosuọ.

7, 8. (a) Fikieme ahwo Ju buobu evaọ etoke ikpe-udhusoi avesa taure oke Kristi u te ti te, a gbe je ro wo otoriẹ Ikereakere Hibru na ha? (b) Efafa Ebaibol vẹ a se Septuagint?

⁷ Ẹsejọ, eware nọ e romavia no kpahe isuẹsu evaọ ẹkwotọ i kpomahọ ẹvẹrẹ nọ ahwo a be mae ta no evaọ oria utioye. Ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ rọ ruẹ nọ Ẹme riẹ ọ rẹ gbẹ jọ vevẹ kẹ ahwo ghele evaọ ekwotọ itiena? Oware jọ nọ o via evaọ okenọ u kpemu, u re fiobọhọ kẹ omai ruẹ uyo onọ nana. Ahwo Izrẹl hayo Ju a kere ebe ọgbagbizii ọsosuọ Ebaibol na. Ae a jọ ahwo ọsosuọ nọ “a rehọ eme Ọghẹnẹ kẹ.” (Rom 3:​1, 2) Rekọ evaọ etoke ikpe-udhusoi avesa taure oke Kristi u te ti te, ahwo Ju buobu a gbe je wo otoriẹ ẹvẹrẹ Hibru hu. Fikieme? Fikinọ Alẹkzanda Ologbo na o fi erẹwho buobu kparobọ je ru nọ e rọ jọ otọ esuo Uvie Ulogbo Grisi. (Dan. 8:​5-7, 20, 21) Nọ ẹkwotọ esuo Grisi u bi dhe ẹkẹkẹre na, Griki o te ti zihe ruọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta, makọ ahwo Ju nọ a vahabọ ruọ ekwotọ sa-sa dede. Rekọ nọ ahwo Ju buobu a mu Griki họ ẹta no, ibuobu rai a gbe je wo otoriẹ Ikereakere Hibru na ha. Ẹvẹ a sai ro ku ẹbẹbẹ nana họ?

⁸ Evaọ ubrobọ udevie ikpe-udhusoi avesa taure oke Kristi u te ti te, a tẹ fa ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na no ẹvẹrẹ Hibru fihọ ẹvẹrẹ Griki. Kẹsena evaọ ikpe-udhusoi avivẹ taure Kristi ọ tẹ te ze, a tẹ fa abọ Ikereakere Hibru nọ o kiọkọ fihọ Griki. A te se Ebaibol nana nọ a fa fihọ Griki na Septuagint. Yọ onana o jọ orọ ọsosuọ nọ a rọ fa Ikereakere Hibru na soso fihọ ẹvẹrẹ ọfa.

9. (a) Ẹvẹ Septuagint na gbe evẹrẹ efa nọ a fa Ebaibol na fihọ evaọ oke ọsosuọ i ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a je se Ẹme Ọghẹnẹ? (b) Oria vẹ o mae were owhẹ evaọ Ikereakere Hibru na?

⁹ Efafa Septuagint na u ru nọ ahwo Ju nọ a jẹ ta ẹvẹrẹ Griki gbe amọfa buobu a jẹ sai ro se je wo otoriẹ Ikereakere Hibru na ziezi. Ababọ avro, eva e were rai gaga inọ a jẹ sai se Ẹme Ọghẹnẹ evaọ ẹvẹrẹ nọ a mae riẹ. Nọ oke o be nyaharo na, a tẹ te fa abọ sa-sa Ebaibol na fihọ evẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ mae ta, evẹrẹ wọhọ Syriac, Gothic, gbe Latin. Nọ ahwo buobu a mu Ikereakere Ẹri na họ ese evaọ ẹvẹrẹ nọ a bi wo otoriẹ riẹ ziezi no, u muẹro nọ ibuobu rai a te wo oria ikere nọ o rẹ were ae gaga, wọhọ epanọ o rrọ kẹ omai nẹnẹ re na. (Se Olezi 119:​162-165.) Avro ọ riẹ hẹ, dede nọ ẹvẹrẹ nọ ahwo a rẹ mai wo otoriẹ riẹ o je dhe enwenwene, Ẹme Ọghẹnẹ ọ gbẹ jariẹ ghele.

10. Evaọ oke John Wycliffe, fikieme ahwo buobu a gbe ro wo Ebaibol ho?

¹⁰ Evaọ oke nọ u kpemu, ahwo nọ a viodẹ a je ru nọ Ebaibol na ọ gbẹ jẹ sai ro te ahwo buobu obọ họ. Rekọ, ahwo jọ nọ a wo evezi a rọ udu dhe inọ a re ru Ebaibol na te ohwo kpobi obọ. Joma ta kpahe owuhrẹ-egagọ jọ nọ a re se John Wycliffe  nọ ọ rria evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ikpegbene. O vuhumu nọ u fo nọ ohwo kpobi o re wo erere no Ẹme Ọghẹnẹ ze. Rekọ evaọ oke riẹ, Ebaibol na ọ jẹ sai te ahwo buobu obọ họ evaọ England. Fikieme? Ẹjiroro jọ họ, Ebaibol na ọ jọ ghaghae gaga keme obọ a je ro kere iei, yọ o lọhọ re a printi riẹ hẹ, fikiere ahwo buobu a jẹ sae dẹe he. Ofariẹ, ahwo buobu evaọ oke yena a riẹ obe he. U muẹro nọ, a te kpohọ ichọche a jẹ hai se Ebaibol na nọ a re yo. Rekọ o wọhọ nọ a je wo otoriẹ oware nọ a je se kẹ ae na ha. Fikieme? Keme Ebaibol ẹvẹrẹ Latin nọ a re se Vulgate a jẹ hai se kẹ ai evaọ ichọche. Whaọ evaọ oke yena, ahwo buobu a gbe je wo otoriẹ ẹvẹrẹ Latin hi keme o kiekpo no. Kọ ẹvẹ a te sai ro wo otoriẹ uzẹme Ebaibol na?​—Itẹ 2:​1-5.

11. Ẹvẹ Ebaibol Wycliffe na u fiobọhọ kẹ ahwo te?

¹¹ Evaọ 1382, John Wycliffe avọ amọfa a tẹ fa Ebaibol na fihọ Oyibo, a te sei Ebaibol Wycliffe. Ahwo kpobi nọ a jọ abọ Wycliffe nọ a je se Lollards, a te ti wo Ebaibol nana. Re a sai fiobọhọ kẹ ahwo wo otoriẹ Ebaibol na, utu nana o jẹ hae rọ owotọ ta usiuwoma no iwhre ruọ iwhre evaọ orẹwho England. Ẹsibuobu utu nana, u re se Ebaibol Wycliffe na kẹ ahwo nọ a nyaku, a vẹ kẹ ahwo na ewẹ-ebe nọ a rọ obọ kere eria jọ Ebaibol Wycliffe na fihọ. Omodawọ rai u nwene eware gaga, u fiobọhọ kẹ ahwo buobu wariẹ wo isiuru kẹ Ẹme Ọghẹnẹ.

12. Owọ vẹ isu egagọ a jẹ kpahe Wycliffe gbe iruo riẹ?

¹² Eme isu egagọ a ru kpahe oware nana? Eva Wycliffe gbe ahwo nọ a jọ abọ riẹ e dha rai gaga, yọ a gwọlọ rọ ẹro ruẹ Ebaibol na ha. Isu egagọ na a tẹ jẹ wọso utu Lollard na, jẹ raha Ebaibol Wycliffe kpobi nọ a ruẹ no. Makọ evaọ okenọ Wycliffe o whu no dede, a gbe je whowho kẹ ahwo nọ ukọ-ọrue ọ rrọ. Rekọ fikinọ o whu no, u gbe wo oware ovo nọ a rẹ sai ru ei hi. Ghele na, isu egagọ nana a tẹ tọ igbenwa Wycliffe no uki ze jẹ mahe ae, a tẹ nyai ku enwo na fihọ ethẹ Swift. Dede na, isu egagọ na a sae whaha ahwo nọ a wo isiuru kẹ Ebaibol na re a se iẹe ba ese he. Ikpe buobu nọ i lele rie, ahwo buobu evaọ Europe gbe abọ ọfa akpọ na a te mu Ebaibol na họ ẹfa fihọ evẹrẹ sa-sa je ru ei te ahwo obọ re a sai wo erere noi ze.

13. Eme ma wo imuẹro riẹ, kọ ẹvẹ onana o rẹ rọ bọ ẹrọwọ mai ga?

¹³ Nẹnẹ, Ileleikristi a re du roro nọ ẹzi Ọghẹnẹ a rọ fa Ebaibol Septuagint, Wycliffe, King James Version hayo Ebaibol ọfa jọ kpobi hi. O make rrọ ere na, ma tẹ kiẹ kpahe iruẹru efafa Ebaibol nana gbe efa buobu, ma rẹ ruẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ rẹ ginẹ jọ bẹdẹ, wọhọ epanọ ọ ta. Kọ onana o gbẹ bọ imuẹro ra ga vi epaọ anwẹdẹ inọ eyaa Ọghẹnẹ nọ i kiọkọ kpobi e te seba erugba ha?​—Jos. 23:14.

14. Ẹvẹ Ẹme Ọghẹnẹ u re ro ru omai wo uyoyou kẹe vi epaọ anwẹdẹ?

¹⁴ U te no ẹrọwọ mai nọ onana o rẹ bọ ga no, ma tẹ be hai roro kpahe epanọ Ebaibol na ọ rọ zọ te inẹnẹ u re je ru uyoyou mai kẹ Jihova ga vi epaọ anwẹdẹ. * Ẹvẹ o rọ rrọ ere? Dai roro iei, fikieme Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ omai Ẹme riẹ? Kọ fikieme ọ rọ ya eyaa nọ Ẹme riẹ ọ te jọ bẹdẹ bẹdẹ? Fikinọ o you omai jẹ gwọlọ nọ o re wuhrẹ omai evaọ oghẹrẹ nọ ma re ro wo erere kẹ omobọ mai. (Se Aizaya 48:​17, 18.) Evaọ uzẹme, o gwọlọ nọ ma re you Jihova re ẹkwoma izi riẹ nọ ma re koko.​—1 Jọn 4:19; 5:3.

15. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁵ Nọ orọnọ ma rri Ebaibol na ghaghae na, ma te daoma ruẹ nọ ma wo erere noi ze. Ẹvẹ ma sai ro wo erere ziezi no isase Ebaibol mai ze? Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai si iroro ahwo kpohọ Ebaibol na evaọ usiuwoma ota? Ẹvẹ inievo e sai ro si iroro ahwo kpohọ Ebaibol na ẹsikpobi nọ a te bi ru ẹme evaọ eplatfọmo? Ma te ta kpahe enọ nana evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.