Nọ me si avro no udu je mu iruo ọkobaro họ no, u te rovie uvẹ kẹ omẹ nọ me bi ro yeri obọdẹ uzuazọ nọ me rẹro riẹ hẹ. (Ẹf. 3:20) Rekọ epanọ onana kpobi o rọ via, o sai gbe owhẹ unu. Jọ me gbiku na no emuhọ ze.

Ẹwho Berlin, obọ Germany a jọ yẹ omẹ evaọ 1939 nọ a fi Ẹmo Akpọ II te emerae jọ no. Nọ ẹmo na o bi te ekuhọ no evaọ ukpe 1945, a te je gbolo ebọmbo fihọ Berlin. U wo ẹdẹjọ nọ ebọmbo o kie fihọ iyẹrẹ mai. Mẹ avọ ahwo uviuwou mẹ ma tẹ dhẹ kpohọ oria nọ a re dhere nọ ebọmbo e tẹ sa. Kẹsena ma tẹ dhẹ no ẹkwotọ na kpobọ Erfurt, ẹwho nọ a jọ yẹ oni mẹ.

Oni mẹ ọ jẹ rọ ọwhọ gwọlọ uzẹme na. O te je se ebe egba-eriariẹ jẹ kiẹ egagọ sa-sa riwi, rekọ enana i fiobọhọ kẹe he. Evaọ oware wọhọ 1948, Isẹri Jihova ivẹ jọ a tẹ ziọ ighẹ mai. Oni mẹ o te zizie ae ruọ uwou je mu ae enọ sa-sa họ ẹnọ. U ri te auwa ha na, oni mẹ ọ tẹ ta kẹ omẹ gbe oniọvo-ọmọtẹ ọmaha mẹ nọ, “Uzẹme na ona!” U gbe kri hi, mẹ avọ oni mẹ gbe oniọvo-ọmọtẹ mẹ ma te mu ewuhrẹ họ ẹnya evaọ Erfurt.

Evaọ 1950 ma tẹ kwa zihe kpobọ Berlin jẹ jọ obei kuomagbe ukoko Berlin-Kreuzberg. Kẹsena ma tẹ kwa kpohọ oria ofa evaọ Berlin je kuomagbe ukoko Berlin-Tempelhof. U gbe kri hi, oni mẹ ọ tẹ họ-ame, rekọ mẹ jẹ kake rọwo họ-ame he. Fikieme?

Mẹ jẹ kaki wo ẹnyaharo tere he fiki omovuọ nọ o jẹ kẹ omẹ uye. Dede nọ mẹ jẹ hai lele amọfa kpohọ usi uwoma, ikpe ivẹ soso mẹ sae ta ẹme he fiki omovuọ. Rekọ onana u nwene nọ mẹ te riẹ inievo nọ i dhesẹ nọ a wo udu jẹ romakẹ iruo odibọgba na. Ejọ rai i thihakọ ega uye nọ egọmeti Nazi o mu rai fihọ. Efa e jẹ hae lẹlẹ rọ ebe ukoko na se inievo rai evaọ East Germany, dede nọ a riẹ nọ onana o sai ru nọ a re ro mu ai fihọ uwou-odi. Oriruo  rai ọ tuduhọ omẹ awọ gaga. Me rri rie nọ otẹrọnọ inievo nana a sai fi uzuazọ rai họ ọza fiki Jihova gbe inievo rai, kiyọ mẹ rẹ daoma si omovuọ no oma.

Nọ me kuomagbe inievo na evaọ usi-uwhowho obọdẹ jọ evaọ 1955, onana u ru nọ mẹ gbẹ jẹ rọ dhomovuọ te epaọ ọsosuọ họ. Evaọ ileta nọ a kere fihọ obe na Informant, * Brọda Nathan Knorr o whowho nọ oyena o be te jọ usi-uwhowho nọ ahwo a te mae jọ wobọ nọ ukoko na u ru ọruẹrẹfihotọ riẹ no. Ọ ta nọ otẹrọnọ iwhowho-uvie kpobi a jariẹ wobọ, oyena “o te jọ amara nọ a mae ta usi uwoma na evaọ akpọ na soso” oke yena. Nwanọ ere o ginẹ via! U kri hi, mẹ tẹ roma mudhe kẹ Jihova. Kẹsena evaọ 1956, mẹ avọ ọsẹ mẹ gbe oniọvo-ọmọtẹ ọmaha mẹ ma tẹ họ-ame. Rekọ nọ omoke jọ o vrẹ no, o tẹ gwọlọ nọ mẹ rẹ jẹ iroro efa jọ nọ i wuzou gaga.

Evaọ etoke ikpe buobu, mẹ riẹ nọ iruo ọkobaro me ti ru, rekọ me je dhei ẹvẹva. Mẹ jẹ kake jọ Berlin wuhrẹ iruo epanọ a rẹ dẹ jẹ zẹ eware kẹ ehreki evaọ erẹwho efa. Fikiere evaọ 1961, a tẹ rehọ omẹ iruo evaọ Hamburg, ẹwho ologbo Germany nọ unueri o rrọ. Iruo na e tẹ te were omẹ te epanọ me je ro dhe iruo ọkobaro nọ me re muhọ ẹvẹva. Kọ eme me ti ru?

Eva e were omẹ gaga inọ Jihova ọ rọ emamọ inievo jọ fiobọhọ kẹ omẹ riẹ nọ egagọ riẹ e mai wuzou. Egbẹnyusu mẹ buobu a mu iruo ọkobaro na họ no, yọ onana o jọ emamọ oriruo kẹ omẹ. U te no ere no, Brọda Erich Mundt nọ ọ jọ usu inievo nọ a mu fihọ ega uye ọ tuduhọ omẹ awọ inọ me fievahọ Jihova. Ọ ta nọ evaọ okenọ a jọ ega uye na, ẹrọwọ inievo nọ i fievahọ omobọ rai o whrehe uwhremu na. Rekọ enọ i fi eva rai kpobi họ Jihova a kru ẹrọwọ rai yọ a jọ obufihọ gaga kẹ ukoko na.

Ofariẹ, Brọda Martin Poetzinger nọ ọ jọ omọvo Utu Ẹruorote na uwhremu na ọ jẹ hae tuduhọ inievo na awọ inọ “Udu nọ ohwo o re wo họ oware nọ o mae ghare kpobi!” Nọ me roro didi kpahe ẹme nana no, me te no iruo nọ mẹ jọ je mu iruo ọkobaro họ evaọ amara Azeza 1963. Onana họ oware nọ o mai woma nọ me ru no! Nọ emerae ivẹ e vrẹ no, taure me te ti tube mu iruo efa họ ẹgwọlọ, ukoko o tẹ rọ omẹ mu ọkobaro obọdẹ. Ikpe jọ nọ i lele i rie, Jihova ọ tẹ kẹ omẹ oghale jọ nọ me rẹro riẹ hẹ. A zizie omẹ kpohọ eklase avọ 44 ọrọ Isukulu Giliad.

Obọdẹ oware jọ nọ me wuhrẹ, maero mi Brọda Nathan Knorr avọ Lyman Swingle họ, “Who du rọ okpakpa no iruo ra ha evaọ ukoko na.” A tuduhọ omai awọ nọ, ma ruabọhọ iruo na nọ o tẹ make rrọ bẹbẹ. Brọda Knorr ọ nọ inọ: “Eme whọ te tẹrovi? Uluhu na, ekprọ na, uvuhu na? Manikọ who ti muẹrohọ ire na, idodo na, gbe ovao ahwo nọ o rrọ ohwohwẹ? Daoma you ahwo na!” Ẹdẹjọ nọ Brọda Swingle ọ jẹ ta kpahe emeware nọ e lẹliẹ inievo jọ rọ okpakpa no oria nọ a vi rai kpohọ, oviẹ o gba riẹ udu te epanọ irui-oviẹ i ro noi aro ze. U tube te epanọ ọ rọ siọ ẹme na ba ẹta bẹsenọ udu riẹ u ro kpotọ. Onana u duobọte omẹ gaga je ru nọ mẹ rọ gbae mu nọ me ti ru oma vuọ Kristi hayo inievo riẹ hẹ.​—Mat. 25:40.

Nọ a vuẹ omai obonọ a dhe omai kpohọ no, inievo jọ nọ i je ru iruo evaọ Ebẹtẹle a tẹ jẹ nọ omai otujọ obonọ a dhe omai nya. A ta emamọ ẹme kpahe eria nọ inievo edekọ a jẹ fodẹ kpobi. Rekọ nọ mẹ ta nọ “Congo (Kinshasa),” a tẹ fọ jẹ ta nọ: “Oo, Congo? Jọ Jihova ọ jọ kugbe owhẹ!” Evaọ oke yena, oware nọ a jẹ hai yo kpahe Congo họ, ozighi, ẹmo-ofio, gbe ahwo-okpe. Rekọ mẹ jẹ hai roro kpahe eware nọ me wuhrẹ evaọ Isukulu Giliad. Nọ ma nwani nwrotọ no evaọ Azie 1967, mẹ avọ Heinrich Dehnbostel, gbe Claude Lindsay, ma tẹ wọ bi kpobọ okpẹwho esuo Congo nọ a re se Kinshasa.

Nọ ma te Kinshasa no, ma tẹ rọ emerae esa wuhrẹ ẹvẹrẹ French. Kẹsena ma tẹ ruọ arupre  kpobọ Lubumbashi, nọ a je se Elisabethville vẹre. Oria nana o rrọ obọze ovatha-ọre Congo kẹle uwhru Zambia. Ma te wohọ uwou nọ a ruẹrẹ fihọ kẹ imishọnare nọ o rrọ udevie okpẹwho na.

Fikinọ a re jọ Lubumbashi ta usi uwoma tere he, eva e were omai gaga inọ ahwo buobu evaọ ẹkwotọ na, mai họ ahwo ọsosuọ nọ a ta usi uwoma kẹ ae. U kri hi, ma te wo emọ-uwuhrẹ Ebaibol buobu nọ ma jẹ tubẹ ruẹ oke wuhrẹ hẹ. Ma tẹ jẹ ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a je ru iruo kẹ egọmeti hayo iporisi. Ibuobu rai a wo adhẹẹ kẹ Ẹme Ọghẹnẹ yọ usi uwoma na o jẹ were ae gaga. Ẹvẹrẹ Swahili ahwo buobu a jẹ ta, fikiere mẹ avọ Brọda Claude Lindsay ma te wuhrẹ ẹvẹrẹ yena re. U kri hi, a te dhe omai kpohọ ukoko ẹvẹrẹ Swahili.

Dede nọ ma reawere eware buobu, ma rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ sa-sa. Ẹsibuobu ma thihakọ ukpokpoma isoja nọ e da idi bẹ no avọ iwhunu nọ e rrọ ae obọ, hayo iporisi nọ e rẹ wọ eku họ omai uzou. Ẹdẹjọ iporisi e vẹruọ uwou imishọnare nọ ma jọ na yọ ma je ru ewuhrẹ, avọ iwhunu nọ e rrọ ae abọ. A te mu omai kpobọ isteshọno jẹ rọ omai keria otọ rite ighọjọ ikpe aso taure a te ti siobọno omai.

Evaọ 1969, a tẹ rọ omẹ mu ọsẹro ọnyawariẹ. Okenọ mẹ jọ iruo ọsẹro okogho na, mẹ jẹ hae nya ugbothabọ gaga evaọ idhere nọ ọloho gbe itẹwọ e vọ, yọ idhere itiena e rrọ Africa gaga. Evaọ iwhre jọ nọ ma jọ, arifẹ avọ emọ a jẹ hai kiẹzẹ otọ ehwa mẹ evaọ aso. Mẹ gbẹ be kareghẹhọ epanọ edo ọgaga riẹ ọ jẹ hae rọwo omẹ no owezẹ ze evaọ irioke ilogbo. Owọwọ  nọ ma rẹ keria wariẹ erae họ je lele inievo na gbiku kpahe Ebaibol na o jẹ hae were omẹ gaga.

Ẹbẹbẹ ologbo jọ nọ ma riẹriẹ ovao dhe họ ahwo nọ a jẹ faki ru wọhọ Isẹri Jihova, rekinọ a jọ utu Kitawala. * Ejọ e họ-ame evaọ ukoko na je tube zihe ruọ ekpako ukoko dede. Ahwo nana nọ e jọ wọhọ “itho nọ i dhere obotọ ame” na, a sae viẹ inievo nọ i kruga ziezi họ họ. (Jud 12) Uwhremu na, Jihova o ru ukoko na fo, onọ u ru nọ ahwo buobu a ro kurẹriẹ ziọ ukoko na.

Evaọ 1971, a te dhe omẹ kpohọ uwou-ogha Kinshasa. Me ru iruo kugbe itu sa-sa, wọhọ utu nọ u re kere ileta, rẹrote ebe, gbe ẹko-iruo ẹruorote iruẹru ikoko. Mẹ jọ Ebẹtẹle wuhrẹ epanọ a rẹ rọ rẹrote iruẹru ukoko na evaọ orẹwho ulogbo nọ eware nọ i re ru akpọ lọhọ e rrọ tere he. Ẹsejọ, o rẹ rehọ emerae buobu taure ileta i te ti no uwou ogha te ikoko sa-sa. Arupre ọ rẹ wha ileta na te oria, a vẹ wọ ae fihọ ekọ, rekọ ẹsibuobu ẹbe nọ o re di fihọ ethẹ ọ vẹ da ekọ na ji evaọ eka buobu. O make jọ ere na, a re gbe ru iruo na ghelọ ebẹbẹ nana gbe efa kpobi.

O jẹ hai gbe omẹ unu gaga nọ mẹ tẹ ruẹ epanọ inievo na a re ro ru ọruẹrẹfihotọ kẹ ikokohọ ilogbo dede nọ a wo ugho tere he. A rẹ ruẹrẹ ẹre nọ ọ ma fihọ oria zihe ruọ eplatfọmo, rọ etiara ithethei ru igbẹhẹ, je kpiri etiara fihọ eria nọ a rẹ keria. A rẹ rọ ikpoko bọ iwou, jẹ rọ efẹkẹ ru idhe hayo emẹjẹ. Kẹsena a vẹ viẹ ehọrọ ire rọ gba eware nọ a be bọ na viukpọ ibubẹ. Oware nọ inievo nana nọ i wo onaa ziezi na a jẹ hae rọ abọ ru o jẹ hai gbe omẹ unu. Me te ti you inievo nana gaga nọ oke o be nyaharo na. Ẹro rai o vo omẹ gaga nọ a dhe omẹ no ẹkwotọ rai no!

Evaọ 1974, a te dhe omẹ kpohọ uwou ogha obọ Nairobi, Kenya. Iruo e jariẹ buobu keme uwou ogha nana o jẹ rẹrote iruo usi uwoma ota na evaọ erẹwho ikpe nọ e kẹle rai yọ a jọ erẹwho nana jọ fi awhaha họ iruo Uvie na. A jẹ hai vi omẹ bru inievo nọ e jọ erẹwho nana noke toke, maero kọ obọ Ethiopia. A jẹ jọ erẹwho nana kpokpo inievo mai gaga yọ a jẹ rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ ilogbo efa. A gboja kẹ ibuobu gaga hayo fi ai họ uwou-odi; yọ a tube kpe ejọ rai no dede. Rekọ a thihakọ ebẹbẹ nana kpobi keme a wo usu okpekpe kugbe Jihova je kugbe ohwohwo.

Evaọ 1980, mẹ avọ Gail Matheson ma tẹ ruọ orọo, yọ onana o jọ obọdẹ oghale kẹ omẹ. Sista Gail yọ ohwo Canada nọ ma gbẹ jọ eklase evaọ Isukulu Giliad. Ma jẹ hai kere ileta se ohwohwo. Gail ọ jọ iruo imishọnare evaọ obọ Bolivia. Nọ ikpe ikpegbivẹ e ruọ emu no, ma tẹ wariẹ ruẹ oma evaọ obọ New York. U gbe kri hi, ma tẹ ruọ orọo evaọ obọ Kenya. Eva e were omẹ gaga inọ Gail yọ oniọvo-ọmọtẹ nọ o wo eriwo Jihova, yọ oware nọ o wo o rẹ dae ẹro. Ọ rrọ obọdẹ ogbẹnyusu nọ ọ be hai fiobọhọ kẹ omẹ gaga.

Evaọ 1986, a te dhe omẹ avọ Gail kpohọ iruo ọsẹro ọnyawariẹ yọ mẹ jọ omọvo Ogbẹgwae Uwou Ogha oke ovona. Erẹwho nọ e jọ otọ ẹruọsa uwou ogha Kenya e jọ usu ekwotọ nọ ma je weze bru.

O rẹ kẹ omẹ evawere nọ mẹ tẹ kareghẹhọ ukpe 1992 nọ ma je ru ọruẹrẹfihotọ okokohọ ologbo nọ ma ru evaọ Asmara (obọ Eritrea). Evaọ oke yena yọ a ri fi awhaha họ iruo mai evaọ ẹkwotọ yena ha. O kẹ omai uye inọ uwou ugbegbe nọ a rẹ jọ rawo eware ẹwọ họ oria nọ ma ruẹ kẹ okokohọ na, obeva riẹ u te je yoma vrẹta. Nọ ẹdẹ okokohọ na o te, akpọ o gbe omẹ unu nọ mẹ ruẹ oghẹrẹ nọ inievo na a ru oria na woma te no, a ru rie woma te epanọ a sae rọ jariẹ gọ Jihova. Inievo buobu a rehọ ehọ iwowoma ze, jẹ rehọ obọdẹ onaa rọ ehọ na ruru eria nọ e jọ whọhọ whọhọ. Okokohọ na ọ kẹ omai evawere gaga. Ahwo nọ a bu  te odu ọvo, egba ivẹ gbe udhosa gbe ikpegbizii (1,279) a nyaze.

Iruo ọsẹro ọnyawariẹ na u ru omai ru inwene ilogbo keme eria nọ ma jẹ hae kpahe i wo ohẹriẹ no ohwohwo gaga. Oke jọ ma wohọ obọdẹ uwou nọ a bọ kẹ erara evaọ akotọ ethẹ; oke ofa ma te wohọ uwou nọ a rọ ewẹ-idhe tehe, yọ oria ame-okuo o rọ ipolu ivẹ thabọ no uwou na. Rekọ oria nọ ma jọ kpobi kẹhẹ, oware nọ o jẹ hae were omai gaga họ, usi uwoma nọ ma jẹ hai kuomagbe ekobaro gbe iwhowho-uvie nọ i wo ajọwha nya. Nọ a dhe omai kpohọ oria ofa no, o da omai gaga nọ ma be nyasiọ egbẹnyusu iyoyou mai buobu ba.

Evaọ etoke 1987 rite 1992, egọmeti ọ kẹ omai uvẹ nọ ma re ro ru iruo Uvie na evaọ erẹwho sa-sa nọ uwou ogha Kenya o jẹ rẹrote. Onana u ru nọ erẹwho na jọ a ro wo uwou ogha gbe ifisi obọrai. Evaọ 1993 a te dhe omai kpohọ ọfisi mai nọ ọ jọ Addis Ababa, evaọ Ethiopia. Ikpe buobu inievo na a jọ oria nana ru iruo Uvie na ototọ fiki awhaha, rekọ evaọ oke nana a kẹ rai obe-udu no.

Jihova ọ ghale iruo na gaga no evaọ Ethiopia. Inievo na buobu a mu iruo ọkobaro họ. Evaọ inievo udhusoi kpobi, inievo nọ i bu vi udhe a rrọ ọkobaro anwọ ukpe 2012 ze na. U te no ere no, isukulu ukoko na i fiobọhọ kẹ inievo na wo onaa ziezi no, yọ Egwa Uvie nọ a bọ no i bu vi udhozeza (120). Evaọ 2004, uviuwou Ebẹtẹle o kwa kpohọ uwou okpokpọ; Ọgwa Okokohọ nọ ọ rrọ uwou ogha na u bi fiobọhọ gaga.

Anwọ okenọ ma rọ rrọ Ethiopia na, mẹ avọ Gail ma wo usu okpekpe kugbe inievo na no. Ma you inievo na keme a rẹ whẹtiẹ ahwo họ oma ziezi, a tẹ jẹ rrọ wowou. Anwọ oke jọ ze na, ẹyao ọ be kẹ omai uye gaga, onọ u ru nọ a ro dhe omai kpohọ uwou ogha Central Europe. A be jọ uwou ogha nana rẹrote omai ziezi, rekọ ẹro egbẹnyusu iyoyou mai nọ e rrọ obọ Ethiopia o gbe bi vo omai.

Ma ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova o bi ro ru iruo riẹ nyaharo. (1 Kọr. 3:6, 9) Wọhọ oriruo, oke ọsosuọ nọ mẹ ta usi uwoma kẹ ahwo Rwanda nọ a ziọ Congo te tọ gwọlọ ekọpa, owhowho-uvie ọvuọvo ọ jẹ niyẹrẹ evaọ Rwanda ha. Obọnana, Isẹri Jihova nọ e rrọ orẹwho yena a bu vi idu ọgba (30,000). Evaọ 1967, iwhowho-uvie nọ e jọ Congo (Kinshasa) a bu te enwenọ idu ezeza (6,000). Obọnana a bu te idu egba ivẹ gbe ọgba (230,000) no, yọ ahwo nọ a ziọ Ekareghẹhọ evaọ ukpe 2018 a bu vrẹ ima ọvo (1,000,000). Iwhowho-uvie nọ e rrọ erẹwho kpobi nọ uwou ogha Kenya o jẹ rẹrote vẹre a bu vi idu ẹgba ọvo (100,000) no.

Bu vi ikpe udhuvẹ gbikpe nọ e vrẹ, Jihova ọ rehọ inievo sa-sa fiobọhọ kẹ omẹ mu iruo odibọgba oke-kpobi họ. Dede nọ mẹ be gbẹ dina dhomovuọ, me fi eva mẹ kpobi họ Jihova. Eware nọ mẹ rọ ẹro ruẹ evaọ obọ Africa i fiobọhọ kẹ omẹ wo odiri gbe edẹro. Mẹ avọ Gail ma you inievo na gaga rọkẹ ẹzi ọghoruo rai, oghẹrẹ nọ a ro thihakọ ebẹbẹ ilogbo, gbe eva nọ a fihọ Jihova. Me bi yere Jihova rọkẹ uwowou ulogbo riẹ. Avro ọ riẹ hẹ, eware nọ Jihova ọ rọ ghale omẹ no i vi eghale kpobi nọ me je rẹro rai.​—Ol. 37:4.