1. Inwene vẹ e romavia no anwọ ikpe jọ ze na evaọ ekwotọ sa-sa?

EVAỌ etoke ikpe idu buobu, o wọhọ nọ ahwo buobu evaọ akpọ na a romakẹ egagọ sa-sa. Rekọ anwọ oke jọ ze na, onana u nwene gaga no. Ahwo buobu a gbẹ rrọ egagọ họ. Evaọ erẹwho jọ, ahwo nọ a ta nọ a rrọ egagọ evo ho a mai bu. *​—Mat. 24:12.

2. Fikieme ahwo buobu a gbẹ be rọ jọ egagọ họ?

² Fikieme unu ahwo nọ a be ta nọ a rrọ egagọ evo ho u bi ro dhe ebuebu? * Omawere akpọ gbe awaọruọ o be lẹliẹ ejọ siomano egagọ. (Luk 8:14) Ejọ e tubẹ ta nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ. Amọfa a rọwo Ọghẹnẹ rekọ a bi roro nọ egagọ i zihe ruọ oware anwae no, inọ i wo iruo ho, gbe nọ e rọwokugbe oware nọ egba-eriariẹ a be kiẹ via ha yọ e rọwokugbe oghẹrẹ nọ ahwo a bi roro enẹna ha. Ẹsejọhọ a be hai yo nọ egbẹnyusu gbe iticha rai a be ta nọ ẹma a ma eware he, yọ ere ahwo a be hae jọ iredio, etẹlẹvisiọno, gbe itanẹte ta re. Rekọ a bi yo emamọ oware ovuovo nọ u re ru ai wo imuẹro nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ. U te no ere no, uvouthei isu egagọ gbe ekwa nọ a be gwọlọ u bi ru egagọ tu ahwo oma. Evaọ eria jọ, egọmeti a bi fi izi họ nọ e be whaha itu egagọ iruẹru rai jọ.

3. Eme họ ẹjiroro nọ a ro kere uzoẹme nana?

³ Jesu o jie uzi kẹ omai nọ ma “ru ahwo zihe ruọ ilele evaọ udevie ahwo erẹwho na kpobi.” (Mat. 28:19) Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rrọ egagọ họ si kẹle Ọghẹnẹ je  zihe ruọ ilele Jesu? Ma re vuhumu nọ oria nọ a jọ yọrọ ohwo o rẹ sai dhesẹ sọ ọ te gaviezọ kẹ omai hayo ọ te gaviezọ họ. Wọhọ oriruo, oghẹrẹ nọ ahwo ofẹ Europe a ti rri ovuẹ mai o rẹ sai wo ohẹriẹ no oghẹrẹ nọ ahwo obọ Asia a ti rri rie. Fikieme? Keme evaọ obọ Europe, ahwo buobu a riẹ kpahe Ebaibol na yọ a re yo inọ Ọghẹnẹ ọ ma eware kpobi. Rekọ evaọ obọ Asia, ahwo buobu a riẹ oware ovo kpahe Ebaibol na ha, yọ ẹsejọhọ a te rọwo nọ Ọmemama ọ rrọ họ. Ẹjiroro uzoẹme nana họ re u fiobọhọ kẹ omai ta usi uwoma nọ u re te ahwo udu, ghelọ oria kpobi nọ a jọ yọrọ ae kẹhẹ.

4. Fikieme u ro fo nọ ma wo emamọ irẹro?

⁴ Rẹro nọ Ahwo A te Gaviezọ. Kukpe kukpe ahwo nọ a jọ egagọ evo vẹre he a bi zihe ruọ Isẹri Jihova. Ibuobu rai a wo emamọ uruemu vẹre rekọ eviẹhọ nọ e rrọ egagọ i je tu ai oma. Amọfa evaọ usu rai a wo iruemu iyoma jọ nọ u fo nọ a re siobọno. Jọ u mu omai ẹro nọ Jihova o ti fiobọhọ kẹ omai gwọlọ ku ahwo nọ “a wo emamọ eva, nọ a ti wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.”​—Iruẹru 13:48; 1 Tim. 2:3, 4.

5. Eme ọ rẹ mai ru ahwo gaviezọ kẹ omai?

⁵ Jọ Wowou jẹ Hae Ma Ẹme Ra Te. Ẹsibuobu, orọnikọ ẹme nọ ma ta u re ru ahwo gaviezọ kẹ omai hi rekọ oghẹrẹ nọ ma rọ tae. A rẹ gaviezọ otẹrọnọ ma rrọ wowou, ma ẹme mai te, je wo ọdawẹ kẹ ae. Ma rẹ gba ae họ rọwo ẹme mai hi. Ukpoye, ma rẹ daoma riẹ oware nọ o wha riẹ ze nọ a ro wo eriwo jọ kpahe egagọ. Wọhọ oriruo, ma riẹ nọ o rẹ were ahwo jọ họ re a lele ohwo nọ a riẹ hẹ ta ẹme kpahe egagọ. O rrọ amọfa oma nọ o thọ re a nọ ohwo oware nọ ọ rọwo kpahe Ọghẹnẹ. Yọ oma o rẹ vuọ ahwo jọ nọ a tẹ ruẹ e rai nọ a bi se Ebaibol, maero nọ a tẹ rrọ kugbe Isẹri Jihova. Oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ kẹhẹ, ma rẹ daoma riẹ oghẹrẹ nọ o rrọ ae oma.​—2 Tim. 2:24, ẹme-obotọ.

6. Ẹvẹ Pọl o ro dhesẹ nọ o nwene oghẹrẹ nọ ọ jẹ rọ ta usi uwoma, kọ ẹvẹ ma sai ro ru ere?

⁶ Eme ma re ru otẹrọnọ u re kiehọ ahwo jọ oma ha nọ ma tẹ fodẹ eme wọhọ “Ebaibol,” “emama,” “Ọghẹnẹ,” hayo “egagọ”? Ma sai nwene oghẹrẹ nọ ma re ro lele ai ta ẹme wọhọ epanọ Pọl ukọ na o ru. Nọ Pọl o je lele ahwo Ju ta ẹme, Ikereakere na ọ jẹ rehọ ẹme riẹ no ze. Rekọ nọ o je lele egba-eriariẹ ahwo Griki ta ẹme evaọ Arẹopagọs, ọ ta ha inọ Ebaibol na ọ rehọ ẹme riẹ no ze. (Iruẹru 17:2, 3, 22-31) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Pọl? Ma tẹ be ta usi uwoma kẹ ohwo nọ ọ rọwo Ebaibol ho, u du fo re ma ta nọ Ebaibol ma be rehọ ẹme mai no ze he. Who te muẹrohọ nọ ohwo jọ ọ gwọlọ nọ amọfa a ruẹ e riẹ nọ o bi lele omai se Ebaibol ho, daoma dhesẹ oria Ebaibol kẹe evaọ oghẹrẹ nọ amọfa a gbe ro muẹrohọ họ. Whọ sae jọ ifonu hayo etablẹte dhesẹ kẹe.

7. Re ma sae rọ aro kele Pọl wọhọ epanọ ọ ta evaọ 1 Ahwo Kọrint 9:20-23, eme ma rẹ sai ru?

⁷ Riẹ Oware nọ A ro Wo Iroro nọ A Wo na, re Whọ jẹ Gaviezọ. Ma rẹ daoma riẹ oware nọ o lẹliẹ ahwo nọ ma nyaku wo oghẹrẹ iroro nọ a wo na. (Itẹ 20:5) Joma wariẹ ta kpahe oriruo Pọl. Udevie ahwo Ju ọ jọ whẹro. O gwọlọ nọ o re nwene onaa usi uwoma ota riẹ re ọ sae ta kẹ ahwo erẹwho efa nọ a riẹ kpahe Jihova gbe Ikereakere na tere he. Epọvo na re, o sae gwọlọ nọ ma ru ekiakiẹ jẹ nọ ahwo nọ a kri ukoko na no re ma sae riẹ eriwo ahwo nọ a rrọ ẹkwotọ mai je dhesẹ ororokẹ.​—Se 1 Ahwo Kọrint 9:20-23.

8. Edhere jọ vẹ whọ sae rọ rehọ Ebaibol na lele ohwo ta ẹme?

 ⁸ Utee mai họ, re ma gwọlọ ahwo nọ ‘a te.’ (Mat. 10:11) Re ma sai ru onana ziezi, ma rẹ kuvẹ re ahwo a ta eriwo rai, yọ ma rẹ jẹ romatotọ gaviezọ kẹ ae. Oniọvo-ọmọzae jọ evaọ obọ England ọ rẹ nọ ahwo oware nọ a roro nọ o rẹ lẹliẹ evawere jọ orọo, epanọ a rẹ rọ yọrọ emọ, hayo epanọ a sai ro thihakọ okienyẹ. Ọ rẹ romatotọ gaviezọ kẹ uyo rai, kẹsena ọ vẹ nọ inọ: “Ẹvẹ who rri ohrẹ nana nọ a kere fihotọ enwenọ ikpe idu ivẹ (2,000) nọ i kpemu na?” Ọ vẹ jọ ifonu riẹ dhesẹ obọdẹ oria ikere jọ kẹ ohwo na, rekọ ọ rẹ ta nọ Ebaibol u no ze he.

9. Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rẹ gwọlọ ta kpahe Ọghẹnẹ hẹ?

⁹ Re ẹme mai ọ sai duobọte ahwo nọ a rẹ gwọlọ ta kpahe Ọghẹnẹ hẹ, ma sae ta kpahe oware nọ o rẹ were ae. Wọhọ oriruo, emama e rẹ were ahwo buobu. Fikiere ma sae ta ẹme wọhọ: “Ẹsejọhọ who muẹrohọ nọ egba-eriariẹ a be hai rri eware nọ e rrọ akpọ na ro ku eware. Wọhọ oriruo, ahwo nọ a ku ọgba nọ a rẹ rọ ta ẹme a romatotọ wuhrẹ kpahe oghẹrẹ nọ ezọ ohwo-akpọ e rrọ, yọ ahwo nọ a ku ekamẹra a wuhrẹ kpahe ibiaro mai na. Nọ who te rri eware sa-sa nọ e rrọ akpọ na, eme ọ rẹ ziọ owhẹ iroro? Kọ who roro nọ oghẹrẹ ẹgba igbunu jọ, ohwo jọ, hayo oware ofa jọ u ru rai?” Nọ ma tẹ romatotọ gaviezọ kẹ ohwo na no, ma vẹ nọe nọ: “Nọ orọnọ oghẹrẹ nọ ezọ gbe ibiaro mai e rrọ egba-eriariẹ a rri ro ku eware jọ na, ẹsejọhọ o sae lẹliẹ omai nọ inọ, Ono a bi wuhrẹ mi na? Ẹme ọketa anwae nana ọ were omẹ gaga, o kere nọ: ‘Kọ Ọnọ ọ ma ozọ na, ọ gbẹ sai yo ẹme? Kọ Ọnọ o ru ubiẹro na, ọ gbẹ sae ruẹ ude? . . . Ọye họ Ọnọ ọ rẹ kẹ ahwo eriariẹ!’ Egba-eriariẹ jọ a rọwo kugbe ẹme nana re.” (Ol. 94:9, 10) Kẹsena ma vẹ jọ jw.org^® dhesẹ ividio jọ evaọ oria “Ekiẹriwo gbe Iku Ahwo” evaọ otọ uzoẹme na, “Eriwo Ahwo Kpahe Oghẹrẹ nọ Uzuazọ U ro Muhọ.” (Kpohọ EBE GBE EWARE EFA > IVIDIO.) Hayo ma sae kẹ ae ibroshọ na Was Life Created?, hayo The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking.

10. Ẹvẹ ma sae rọ ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a rẹ gwọlọ ta kpahe Ọghẹnẹ hẹ?

¹⁰ Ahwo buobu a gwọlọ nọ akpọ na o woma vi enẹ evaọ obaro. Rekọ ozọ o bi mu ibuobu rai inọ a te raha akpọ na no hayo o ti yoma te epanọ a gbẹ te sae rọ rriae he. Ọsẹro ọnyawariẹ jọ evaọ obọ Norway ọ ta  nọ o rẹ were ahwo nọ a rẹ gwọlọ ta kpahe Ọghẹnẹ hẹ re a ta kpahe eware nọ e rrọ akpọ via. Nọ o te yere ohwo no, ọ vẹ nọ inọ: “Ẹvẹ who roro nọ akpọ na o ti ro woma evaọ obaro? Kọ who roro nọ egọmeti, egba-eriariẹ, hayo omọfa jọ o ti ru akpọ na woma?” Nọ ọ tẹ romatotọ gaviezọ kẹ uyo rai no, o ve se oria ikere nọ o ta kpahe epanọ akpọ na o ti ro woma evaọ obaro. Eva e rẹ were ahwo jọ gaga nọ a tẹ ruẹ eyaa Ebaibol nọ i dhesẹ nọ otọakpọ na o te jọ bẹdẹ bẹdẹ, gbe nọ ahwo owoma a te rriae bẹdẹ.​—Ol. 37:29; Ọtausi. 1:4.

11. Fikieme ma rẹ rọ rehọ idhere sa-sa lele ahwo ta ẹme, kọ ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele oriruo Pọl nọ o rrọ Ahwo Rom 1:14-16?

¹¹ U fo re ma hae rọ idhere sa-sa lele ahwo ta ẹme. Fikieme? Keme ahwo kpobi a rrọ epọvo na ha. Oware nọ o rẹ were ahwo jọ o rẹ were amọfa ha. O rẹ were ahwo jọ re a ta kpahe Ọghẹnẹ gbe Ebaibol na, rekọ o rẹ mae were amọfa nọ whọ tẹ rehọ eme efa ruọ ẹme na. Oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ kẹhẹ, ma rẹ daoma ta usi uwoma kẹ oghẹrẹ ahwo kpobi. (Se Ahwo Rom 1:14-16.) Dede na, ma rẹ kareghẹhọ nọ Jihova họ ọnọ o re ru uzẹme na dowọ muotọ evaọ udu ahwo nọ a wo emamọ eva.​—1 Kọr. 3:6, 7.

12. Eme ma rẹ sai ru ro fiobọhọ kẹ ahwo Asia nọ a ri roro kpahe Ọmemama ẹdẹvo ho?

¹² Evaọ akpọ na soso, iwhowho-uvie a be hae nyaku ahwo nọ a no Asia ze, te ahwo nọ a no ekwotọ nọ egọmeti ọ jọ fi awhaha họ iruo mai ze. Evaọ erẹwho Asia jọ, ahwo buobu a re romatotọ roro ẹdẹvo ho sọ Ọmemama ọ rrọ. Ahwo jọ a gwọlọ riẹ kpahe onana yọ a rẹ rọwo nọ ma wuhrẹ Ebaibol kugbe ai, rekọ o rẹ kake ruọ ahwo jọ oma ha re a wuhrẹ oware okpokpọ. Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ ae? Iwhowho-uvie jọ nọ i wo onaa ziezi a ruẹ nọ ahwo a rẹ gaviezọ kẹ ae nọ a tẹ rọ ẹme ọfa gheghe muhọ je dhesẹ ọdawẹ kẹ ohwo na. Kẹsena evaọ oke nọ u fo, a vẹ ta oghẹrẹ nọ uzuazọ rai u ro woma vi epanọ o jọ vẹre nọ a ru lele ohrẹ Ebaibol.

13. Eme ọ rẹ sae lẹliẹ ahwo gaviezọ kẹ ẹme Ebaibol na? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

¹³ Ahwo buobu a rẹ gaviezọ kẹ ẹme Ebaibol nọ a tẹ ruẹ nọ ehrẹ nọ e rrọ eva riẹ i re fiobọhọ kẹ ae. (Ọtausi. 7:12) Evaọ obọ New York, oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o re weze bru ahwo ẹvẹrẹ Mandarin ọ ta nọ: “Mẹ rẹ daoma dhesẹ ọdawẹ kẹ ahwo na, jẹ gaviezọ kẹ ae. Me te muẹrohọ nọ a kwa ze orẹwho na obọ, mẹ rẹ nọ ae nọ: ‘Kọ obonẹ o be reria owhẹ oma ẹmẹrera? Kọ whọ ruẹ iruo no? Kọ ahwo ẹwho na a be riẹ owhẹ ru?’” Ẹsejọ onana u re rovie uvẹ nọ ọ rẹ rọ ta ẹme kpahe Ebaibol na. Nọ u te fo, oniọvo-ọmọtẹ na ọ vẹ jẹ nọ ohwo na nọ: “Eme who roro nọ o rẹ sai fiobọhọ kẹ ohwo lele amọfa yeri dhedhẹ? Jomẹ jọ Ebaibol na dhesẹ ohare jọ kẹ owhẹ. O ta nọ: ‘Ohọre nọ a re muhọ o wọhọ unuẹthẹ ame nọ a bi rovie; taure ẹwhọ o te ti du lahwe, nyavrẹ.’ Kọ who roro nọ ohrẹ nana o sai fiobọhọ kẹ omai lele amọfa yeri dhedhẹ?” (Itẹ 17:14) Ma tẹ be hai lele ahwo ta ẹme enẹ o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai riẹ enọ e gwọlọ nọ ma zihe bru ae oke ofa.

14. Ẹvẹ oniọvo jọ o re ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ?

¹⁴ Kọ ẹvẹ ma sae rọ ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a rẹ vuẹ omai nọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ? Oniọvo-ọmọzae jọ nọ o wo onaa ziezi, nọ ọ be hae ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a rrọ egagọ họ evaọ orẹwho nọ ọ rrọ, ọ ta nọ: “Ẹsibuobu, nọ ohwo ọ tẹ ta nọ ọ rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ evaọ obonẹ, yọ  ọ be ta nọ ọ rọwo eghẹnẹ sa-sa nọ a be gọ evaọ orẹwho rai hi. Fikiere mẹ rẹ rọwo kugbei inọ eghẹnẹ buobu nọ ahwo a be gọ na yọ enọ ae ọvo a ru, inọ eyena yọ eghẹnẹ vievie he. Ẹsibuobu me re se Jerimaya 16:20 nọ o ta nọ: ‘Kọ ohwo ọ rẹ sai ru eghẹnẹ kẹ omariẹ kpakiyọ eghẹnẹ e ginẹ rrọ họ?’ Kẹsena mẹ vẹ nọe nọ: ‘Ẹvẹ ma sai ro vuhu ọghẹnẹ nọ ọ rrọ uzẹme gbe enọ ahwo a ru?’ Mẹ rẹ gaviezọ ziezi, kẹsena me ve se Aizaya 41:23 nọ o ta nọ: ‘Wha vuẹ omai eware nọ e te via evaọ obaro, re ma ruẹse riẹ nọ whai yọ eghẹnẹ.’ Mẹ vẹ kẹe oriruo ẹme jọ nọ Jihova ọ ta, nọ o rugba no.”

15. Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọ be rria ofẹ jọ Asia?

¹⁵ U wo edhere jọ nọ oniọvo-ọmọzae jọ o re ro lele ahwo ta ẹme evaọ ofẹ jọ Asia nọ o te kpohọ ozihebro. Ọ ta nọ: “Mẹ rẹ ta kpahe obọdẹ ehrẹ Ebaibol nọ i re fiobọhọ kẹ omai, eruẹaruẹ Ebaibol nọ i rugba no, gbe izi nọ e be kpọ ehrugbakpọ na. Kẹsena mẹ vẹ ta kpahe epanọ eware nana kpobi i ro dhesẹ nọ Ọmemama jọ ọ rrọ, nọ o wo areghẹ gaga. Nọ ohwo na o te muhọ ẹrọwo no inọ o sae ginẹ jọnọ Ọghẹnẹ ọ rrọ, me ve dhesẹ oware nọ Ebaibol na ọ ta kpahe Jihova kẹe.”

16. Wọhọ epanọ o rrọ Ahwo Hibru 11:6, fikieme u ro fo re emọ-uwuhrẹ a fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ gbe Ebaibol na, kọ ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ ae ru onana?

¹⁶ Oke kpobi nọ ma te bi wuhrẹ Ebaibol kugbe ahwo nọ a rrọ egagọ họ, ma re fiobọhọ kẹ ae ruẹ inọ Ọghẹnẹ ọ ginẹ rrọ. (Se Ahwo Hibru 11:6.) Yọ ma re je fiobọhọ kẹ ai fievahọ Ebaibol na. Onana o sae gwọlọ nọ ma wariẹ igogo eware jọ unuẹse buobu. Ẹsikpobi nọ ma te bi wuhrẹ kugbe ai, ma sae ta kpahe oware nọ o kẹ imuẹro inọ Ebaibol na yọ Ẹme Ọghẹnẹ. Ma sae dina ta kpahe eruẹaruẹ Ebaibol nọ i rugba no, epanọ Ebaibol na ọ rọ rọwokugbe otokiẹ-eriariẹ je gbiku eware nọ e via vrẹ no gbagba, gbe nọ emamọ ehrẹ e rrọ eva riẹ.

17. Eme ọ rẹ sai noi ze nọ ma te you ahwo?

¹⁷ Ma te bi dhesẹ uyoyou kẹ amọfa, te a rrọ egagọ hayo a rrọ họ, ma rẹ sai fiobọhọ kẹ ae zihe ruọ ilele Jesu. (1 Kọr. 13:1) Nọ ma bi wuhrẹ ae na, utee mai họ re ma dhesẹ kẹ ae nọ Ọghẹnẹ ọ you omai, yọ ọ gwọlọ nọ ma you rie re. Kukpe kukpe, idu ahwo buobu nọ egagọ e were vẹre he a be họ-ame keme a wuhrẹ kpahe Ọghẹnẹ no je you rie. Fikiere wo emamọ irẹro, je dhesẹ ọdawẹ kẹ oghẹrẹ ahwo kpobi. Gaviezọ kẹ ae nọ a tẹ be ta ẹme. Daoma riẹ eriwo rai. Rọ emamọ oriruo ra fiobọhọ kẹ ae zihe ruọ ilele Jesu.