1, 2. (a) Ẹvẹ ẹruore mai Ileleikristi o ro wo ohẹriẹ no ẹruore ahwo akpọ Setan? (b) Obọdẹ enọ vẹ ma be te ta kpahe na?

EWARE nọ mai Ileleikristi ma bi rẹro rai i gbunu gaga. Te ma rrọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo hayo utu “igodẹ efa” na, ma bi rẹro epanọ ẹjiroro ọsosuọ Ọghẹnẹ o ti ro rugba gbe epanọ o ti ro ru odẹ riẹ fo. (Jọn 10:16; Mat. 6:9, 10) A rẹ ruẹ oware ofa nọ u woma vi enẹ nọ ohwo-akpọ o re rẹro riẹ hẹ. Ma bi je rẹro okenọ ma te rọ rria bẹdẹ bẹdẹ, te ma rrọ usu enọ e te jọ abọjọ “idhiwu ekpokpọ” na hayo enọ e te jọ “otọakpọ ọkpokpọ” nọ Ọghẹnẹ ọ ruẹrẹhọ na. (2 Pita 3:13) Bọo oke yena, ma bi rẹro eware iwoma nọ ma te gbẹ reawere rai evaọ ukoko Jihova nẹnẹ.

² Ahwo akpọ Setan a bi rẹro eware jọ re, rekọ a rẹ sai wo avro sọ eware na e te ginẹ via. Wọhọ oriruo, ima ahwo buobu nọ a re fi-edhọ a rẹ sai rẹro nọ onana u ti ru ai fe diezọ ẹdẹjọ, rekọ a re gbe wo avro sọ o te ginẹ via ere. Evaọ abọdekọ riẹ, uvi ẹrọwọ họ “imuẹro” inọ ẹruore mai Ileleikristi ọ te seba erugba ha. (Hib. 11:1) Dede na whọ sai roro nọ, ẹvẹ mẹ sae rọ bọ imuẹro mẹ ga viere? Kọ irere vẹ i re noi ze nọ who te fi ẹrọwọ ọgaga họ eware nọ who bi rẹro rai?

3. Eme o rẹ lẹliẹ Oleleikristi wo ẹrọwọ?

 ³ A re yẹ ohwo-akpọ avọ ẹrọwọ họ, yọ ohwo o re mu ei wo ho. Re ohwo ọ sai wo ẹrọwọ Oleleikristi, o gwọlọ nọ ọ rẹ kuvẹ kẹ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ re o ruiruo evaọ omariẹ. (Gal. 5:22) Ebaibol na ọ jọ uvumọ oria ta ha inọ Ọghẹnẹ o wo ẹrọwọ hayo ọ gwọlọ ẹrọwọ. Fikinọ Jihova ọ mai wo ogaga gbe areghẹ, oware ovuovo o rẹ sae whaha iẹe he nọ o gbe ro ru ẹjiroro riẹ gba ha. Eghale nọ Ọghẹnẹ ọ ya eyaa rai kẹ omai i mu rie ẹro te epanọ o rọ wọhọ nọ i rugba no evaọ aro riẹ. Onana u ru nọ ọ rọ ta nọ: “I rugba no!” (Se Eviavia 21:3-6.) Oware nọ o lẹliẹ Ileleikristi wo ẹrọwọ họ, otoriẹ nọ a wo inọ Jihova yọ “Ọghẹnẹ ọtẹruo,” ọnọ o re ru eyaa riẹ gba ẹsikpobi.—Izie. 7:9.

4. Ẹruore vẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e rria taure oke Jesu u te ti te a wo?

⁴ A jọ uzou avọ 11 ọrọ obe Ahwo Hibru fodẹ edẹ ezae gbe eyae 16 nọ i wo ẹrọwọ. Ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Pọl ukọ na kere kpahe ahwo nana gbe amọfa nọ “a ta ẹme ezi kpahe . . . fiki ẹrọwọ rai.” (Hib. 11:39) Aikpobi a wo “imuẹro” inọ Ọghẹnẹ o ti ru ọruẹrẹfihotọ nọ ‘ubi’ nọ ọ ya eyaa riẹ na o te rọ romavia jẹ raha Setan, je ru nọ ẹjiroro ọsosuọ Jihova o ti ro rugba. (Emu. 3:15) Idibo Ọghẹnẹ yena nọ i wo ẹrọwọ na, a whu taure Jesu Kristi nọ ọ rrọ ubi nọ a ya eyaa riẹ na o te ti rovie uvẹ uzuazọ obọ odhiwu kẹ ahwo-akpọ. (Gal. 3:16) Dede na, ma yere Jihova gaga inọ eyaa riẹ i re rugba ẹsikpobi. Ọ te kpare ahwo nana ziọ aparadase otọakpọ avọ oma ogbagba.—Ol. 37:11; Aiz. 26:19; Hos. 13:14.

5, 6. Ẹruore vẹ Abraham avọ uviuwou riẹ a tẹrovi, kọ ẹvẹ a ro kru ẹrọwọ rai ga? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁵ Obe Ahwo Hibru 11:13 o ta kpahe otu jọ nọ ọ rria taure oke Jesu u te ti te inọ: “Ahwo nana kpobi a whu avọ ẹrọwọ, dede nọ a ruẹ orugba eyaa na ha; rekọ a ruẹ e rai evaọ ugbo a te dede ai rehọ.” Omọvo rai jọ họ Abraham. Kọ o je rẹro uzuazọ evawere nọ o te jọ otọ esuo ubi nọ a ya eyaa riẹ na? Jesu ọ kẹ uyo na vevẹ okenọ ọ ta kẹ ewegrẹ riẹ nọ: “Abraham ọsẹ rai ọ ghọghọ re ọ ruẹ ẹdẹ mẹ; ọ rue riẹ, ọ tẹ ghọghọ.” (Jọn 8:56) Epọvo na o jọ re rọkẹ Sera, Aiziki, Jekọp, gbe amọfa buobu nọ a tẹrovi ẹruore Uvie na, onọ “Ọghẹnẹ ọ ma omaa riẹ jẹ bọ.”—Hib. 11:8-11.

⁶ Ẹvẹ Abraham avọ uviuwou riẹ a rọ bọ ẹrọwọ rai ga? O wọhọ nọ a jẹ hae gaviezọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e kpako vi ai, eruẹaruẹ nọ i je no obọ Ọghẹnẹ ze, hayo se ikere oke anwae na, onọ u fiobọhọ kẹ ae riẹ Ọghẹnẹ ziezi. Mai wuzou, eware nọ a wuhrẹ no e thọrọ e rai ẹro ho, ukpoye, a rri izi ikiẹrẹe Jihova gbe eyaa riẹ ghaghae, yọ a jẹ hai roro didi kpahe ae. Fikinọ ẹruore rai ọ jọ gaga, ezae gbe eyae nana nọ i wo ẹrọwọ na a gba riẹ mu nọ a re thihakọ uye kpobi nọ u te rai re a sae gbẹ talamu abọ Jihova.

7. Eruẹrẹfihotọ vẹ Jihova o ru no re ma sai wo ẹrọwọ ọgaga, kọ eme o gwọlọ nọ ma re ru kpahe ae?

⁷ Jihova ọ kẹ omai Ẹme riẹ, Ebaibol na re o ruẹsi fiobọhọ kẹ omai ru ẹrọwọ mai ga. Ma tẹ be hai se Ebaibol na kẹdẹ kẹdẹ nọ o tẹ lọhọ, ma ti wo evawere, yọ u ti woma kẹ omai. (Ol. 1:1-3; se Iruẹru Ikọ 17:11.) Wọhọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae, o gwọlọ nọ ma rẹ hai roro didi kpahe eyaa Ọghẹnẹ je koko izi ikiẹrẹe riẹ. Ofariẹ, Jihova ọ rọ emu iwuhrẹ riẹ nọ “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” ọ be kẹ omai noke toke nẹnẹ ghale omai no. (Mat. 24:45) Fikiere, nọ ma tẹ be hai rri eware nọ ukoko Jihova u bi wuhrẹ omai nẹnẹ ghaghae, ma te jọ wọhọ idibo Ọghẹnẹ  oke anwae nọ i wo “imuẹro” kpahe eyaa Ọghẹnẹ.

8. Ẹvẹ olẹ o sae rọ bọ ẹrọwọ mai ga?

⁸ Olẹ u fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ oke anwae wo ẹrọwọ ọgaga re. O jẹ hae bọ ẹrọwọ rai ga nọ a tẹ ruẹ epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ kuyo elẹ rai. (Neh. 1:4, 11; Ol. 34:4, 15, 17; Dan. 9:19-21) Mai omamai, ma sae jẹ ta ebẹbẹ mai kẹ Jihova evaọ olẹ, avọ imuẹro inọ ọ te gaviezọ kẹ omai jẹ kẹ omai ẹgba nọ ma re ro thihakọ avọ evawere. Yọ ẹrọwọ mai ọ te ga viere nọ ma tẹ ruẹ nọ ọ kuyo elẹ mai. (Se 1 Jọn 5:14, 15.) Nọ orọnọ ẹrọwọ yọ abọjọ ubi ẹzi na, o gwọlọ nọ ma rẹ ‘ruabọhọ yare’ inọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai ẹzi ọfuafo riẹ, wọhọ epanọ Jesu ọ tuduhọ omai awọ nọ ma ru.—Luk 11:9, 13.

9. U te no omamai nọ ma rẹ lẹ kẹ no, amọfa vẹ ma rẹ lẹ roro?

⁹ Dede na, orọnikọ epanọ Ọghẹnẹ o re ro fiobọhọ kẹ omai ọvo ma rẹ lẹ sei kẹ hẹ. U wo ‘iruo igbunu’ riẹ nọ “i bu vi ekele” nọ ma rẹ sae rọ fiki rai yere iei kẹdẹ kẹdẹ. (Ol. 40:5) U te no ere no, u fo nọ elẹ mai i re dhesẹ nọ ma “wo enọ e rrọ uwou-odi họ iroro wọhọ ẹsenọ [ma] gbẹ rrọ uwou-odi.” O tẹ jẹ gwọlọ nọ ma rẹ lẹ roro inievo mai nọ e rrọ akpọ na soso, maero kọ “enọ e be kpọ eware evaọ udevie [mai].” U re duobọte omai gaga nọ ma tẹ ruẹ epanọ Jihova ọ be rọ kuyo elẹ nọ idibo riẹ wariẹ akpọ na soso họ a be rọ okugbe ọvo lẹ sei.—Hib. 13:3, 7.

10. Idibo Ọghẹnẹ vẹ a rọwo siobọno ẹgbakiete rai hi, kọ eme ọ kẹ rai udu nọ a sai ro ru ere?

¹⁰ Evaọ obe Ahwo Hibru uzou avọ 11, Pọl ukọ na o dhesẹ edawọ sa-sa nọ idibo Ọghẹnẹ buobu nọ a fodẹ odẹ rai hi a thihakọ rai. Wọhọ oriruo, ukọ na ọ fodẹ eyae nọ i wo ẹrọwọ nọ emọ rai i whu, rekinọ a wo tobọ uwhremu na evaọ ẹkparomatha. Kẹsena ọ tẹ fodẹ amọfa nọ a gboja kẹ nọ a rọwo “vro ẹrọwọ rai hi re a ruẹsi siobọno ai, a ru onana re a sai wo uvi ẹkparomatha na tobọ.” (Hib. 11:35) Dede nọ ma nwane riẹ ahwo nọ Pọl o wo họ iroro dẹẹ hẹ, a rọ itho fi otujọ wọhọ Nebọt gbe Zekaraya kpe, fikinọ a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ. (1 Iv. 21:3, 15; 2 Irv. 24:20, 21) A hai ti “siobọno” Daniẹl avọ egbẹnya riẹ o hae jọnọ a siobọno ẹgbakiete rai. Rekọ a ru ere he, ukpoye ẹrọwọ nọ a fihọ ogaga Ọghẹnẹ u ru rai “ruru enu ikpohrokpo” jẹ “raha ogaga erae,” wọhọ odẹme.—Hib. 11:33, 34; Dan. 3:16-18, 20, 28; 6:13, 16, 21-23.

11. Ebẹbẹ vẹ eruẹaro jọ a thihakọ rai fiki ẹrọwọ nọ a wo?

¹¹ Ẹrọwọ u ru nọ eruẹaro wọhọ Makaya gbe Jerimaya a sai ro thihakọ ‘ẹkoko gbe uwou-odi.’ Amọfa wọhọ Elaeja a “ghoro evaọ idhude gbe igbehru gbe ighogho-itho gbe egọdọ otọakpọ na.” Ahwo nana kpobi a thihakọ keme a wo “imuẹro inọ oware nọ a bi rẹro riẹ o te via.”—Hib. 11:1, 36-38; 1 Iv. 18:13; 22:24-27; Jeri. 20:1, 2; 28:10, 11; 32:2.

12. Ono o fi oriruo nọ ọ mae rro hotọ kpahe ithihakọ, kọ eme o fiobọhọ kẹe ru ere?

¹² Nọ Pọl ukọ na ọ ta kpahe ezae gbe eyae sa-sa nọ i wo ẹrọwọ no, ọ tẹ ta kpahe Jesu Kristi, Olori mai, ọnọ o fi oriruo nọ ọ mae rro hotọ kpahe ẹrọwọ. Ahwo Hibru 12:2 o ta nọ: “Fiki oghọghọ nọ a fihọ aro riẹ o thihakọ ure-oja, ọ daezọ omovuọ họ, yọ enẹna ọ keria obọze agbara-uvie Ọghẹnẹ.” U fo nọ ma rẹ “romatotọ roro kpahe” oriruo ẹrọwọ nọ Jesu o fihotọ kẹ omai evaọ okenọ ọ rẹriẹ ovao dhe odawọ nọ o mae rro kpaobọ. (Se Ahwo Hibru 12:3.) Wọhọ Jesu, Ileleikristi ọsosuọ nọ a kpe fiki ẹrọwọ rai wọhọ Antipas, a rọwo siobọno ẹgbakiete rai hi. (Evia. 2:13) Ọghẹnẹ ọ te kpare ahwo nana kpohọ uzuazọ obọ odhiwu, ẹkparomatha nọ  o kpehru vi “uvi ẹkparomatha” nọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae nọ i wo ẹrọwọ a je rẹro riẹ. (Hib. 11:35) Evaọ etoke jọ nọ a nwane rọ Uvie Ọghẹnẹ mu no evaọ 1914, Ọghẹnẹ ọ tẹ kpare idibo riẹ itieye nọ i whu no kpohọ uzuazọ obọ odhiwu re a kuomagbe Jesu evaọ esuo riẹ.—Evia. 20:4.

13, 14. Ebẹbẹ vẹ Rudolf Graichen ọ rẹriẹ ovao dhe, kọ eme o fiobọhọ kẹe thihakọ?

¹³ Wọhọ Jesu, idibo Ọghẹnẹ buobu nẹnẹ a tẹrovi ẹruore nọ a wo ẹsikpobi, a be kuvẹ re edawọ i whrehe ẹrọwọ rai hi. Roro kpahe Rudolf Graichen nọ a jọ Germany yẹ evaọ ukpe 1925. Rudolf ọ kareghẹhọ iwoho ikuigbe Ebaibol sa-sa nọ e jọ igbẹhẹ uwou riẹ. O kere nọ, “Uwoho jọ o jọ orọ adaka avọ omogodẹ, ọmọ-ẹwe avọ okeke, ọmọ-eruẹ avọ okpohrokpo, ai kpobi a be rria kugbe dhedhẹ, yọ ọmọboba o bi su ai. . . . Iwoho itieye na i je ru omẹ roro kpahe ẹruore mẹ ẹsikpobi.” (Aiz. 11:6-9) Ghelọ ukpokpoma nọ Rudolf ọ riẹriẹ ovao dhe ikpe buobu evaọ obọ elakpa Nazi gbe elakpa ototọ ofẹ jọ Germany uwhremu na, o kru ẹrọwọ nọ o wo kpahe akpọ ọkpokpọ na.

 ¹⁴ Ebẹbẹ ilogbo efa jọ nọ Rudolf ọ rẹriẹ ovao dhe họ, oni oyoyou riẹ nọ o whu evaọ ega uye Ravensbrück fiki uliaro ogaga nọ u kru rie. Rudolf ọ tẹ jẹ rọ ẹro ruẹ oghẹrẹ nọ ẹrọwọ ọsẹ riẹ o ro whrehe te epanọ ọsẹ riẹ ọ rọ whobọ họ obe inọ ọ gbẹ rrọ omọvo Isẹri Jihova ha. Nọ a siobọno Rudolf no uwou-odi no, o wo uvẹ-ọghọ nọ ọ rọ jọ ọsẹro okogho, kẹsena a te zizie iei kpohọ Isukulu Giliad. Ukoko u te vi ei kpobọ Chile rọkẹ iruo imishọnare, yọ ọ wariẹ jọ obei ru iruo ọsẹro okogho. Rekọ ebẹbẹ Rudolf i no etẹe kuhọ họ. Nọ tei te oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Patsy, nọ ọ jọ imishọnare re a ruọ orọo te ukpe ovo no, ọmọtẹ nọ a yẹ o te whu ku ai. Uwhremu na, aye oyoyou riẹ na o te je whu, yọ ikpe 43 ọvo aye na ọ jọ evaọ oke yena. Rudolf o thihakọ edawọ nana kpobi, yọ dede nọ ọ kpako gaga no yọ ẹyao ọ jẹ kẹe uye, ọ jọ iruo ọkobaro na gbe ọkpako ukoko evaọ okenọ ikuigbe uzuazọ riẹ e romavia evaọ Uwou-Eroro Na ọrọ Aria 1, 1997, ẹwẹ-obe avọ 20-25. ^[1]

15. Isẹri Jihova vẹ i bi thihakọ ukpokpoma avọ evawere nẹnẹ nọ ma rẹ sae rehọ aro kele?

¹⁵ Isẹri Jihova a gbẹ be wereva kpahe ẹruore rai ghelọ ukpokpoma ogaga nọ a be rẹriẹ ovao dhe. Wọhọ oriruo, inievo mai buobu, te emetẹ te emezae a rrọ uwou-odi evaọ obọ Eritrea, Singapore, gbe South Korea. Yọ ẹme nọ Jesu ọ ta inọ a tọlọ ọgbọdọ họ, u ru nọ ibuobu a rọ rrọ uwou-odi na. (Mat. 26:52) Isaac, Negede, gbe Paulos nọ a rrọ uwou-odi Eritrea vrẹ ikpe 20 no a rrọ usu inievo nana. Inievo esa nana nọ a be sai fiobọhọ kẹ esẹgbini rai nọ e kpako no ho yọ a be sae rọo ho fiki uwou-odi nọ a rrọ, rekọ a gbe kru ẹgbakiete rai ghelọ uye ogaga nọ a be rọ bẹ ai. Ovao inievo nana nọ o rrọ ohwohwẹ wọhọ epanọ ma rẹ ruẹ evaọ jw.org na, u dhesẹ nọ ẹrọwọ rai ọ gbẹ rrọ gaga. Makọ iroiro nọ e rrọ kugbe ai dede a wo adhẹẹ kẹ inievo nana no fiki ẹrọwọ rai.

16. Ẹvẹ ẹrọwọ ọgaga ọ sae rọ thọ owhẹ?

¹⁶ Idibo Jihova buobu nẹnẹ a re te rẹriẹ ovao dhe ukpokpoma ogaga ha. Edawọ nọ a be rẹriẹ ovao dhe i wo ohẹriẹ. Ejọ e be ruẹ uye uvuhu, efa e ruẹ uye no fiki ẹmo hayo okpẹtu nọ a r’obọ so ho. Yọ efa jọ e wọhọ Mosis gbe esẹ-ode oke anwae nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na, enọ e kpairoro vrẹ uzuazọ akpọriọ hayo okpodẹ. Inievo nana a be daoma whaha uzuazọ uyero nọ u dhesẹ uyoyou rọkẹ ekwakwa efe, hayo mẹ-ọvo-ọria. Eme o bi fiobọhọ kẹ ai ru onana? Uyoyou nọ a wo kẹ Jihova gbe ẹrọwọ ọgaga nọ a fihọ eyaa Ọghẹnẹ inọ o ti si okienyẹ kpobi notọ jẹ rọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ evaọ akpọ ọkpokpọ kẹ idibo riẹ nọ i wo ẹrọwọ.—Se Olezi 37:5, 7, 9, 29.

17. Eme whọ gba riẹ mu nọ who ti ru, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁷ Evaọ uzoẹme nana, ma ruẹ epanọ eyaa Ọghẹnẹ nọ ma re roro didi kpahe gbe olẹ nọ ma rẹ lẹ ẹsikpobi u re ro fiobọhọ kẹ omai bọ ẹrọwọ ga no. Onana o vẹ te kẹ omai ẹgba nọ ma re ro thihakọ edawọ sa-sa, nọ ma be tẹrovi ẹruore nọ mai Ileleikristi ma wo avọ “imuẹro” egaga na. Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na wuhrẹ eware efa nọ Ebaibol na ọ ta kpahe ẹrọwọ.