1, 2. (a) Ise-abọ vẹ erara buobu a be rẹriẹ ovao dhe nẹnẹ? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.) (b) Uthubro vẹ Pọl ukọ na ọ kẹ, kọ enọ vẹ onana o wha ze?

IKPE 30 gbọ nọ i kpemu, Osei ^[1] nọ ọ jọ Osẹri Jihova oke yena ha o no Ghana kpobọ Europe. Ọ ta nọ: “U kri hi, me te muẹrohọ nọ ahwo buobu a jẹ daezọ mẹ hẹ. Edhedhẹ nọ ọ jariẹ, o muozọ. Nọ me no oria nọ irupre e rẹ kpahe, je zere edhedhẹ ọgaga otiọye nọ mẹ re ruẹ ẹdẹvo ho, me te muhọ ẹviẹ.” Fikinọ Osei ọ riẹ ẹvẹrẹ ahwo obei tere he, ọ sae ruẹ emamọ iruo ho evaọ etoke nọ o vrẹ ẹgbukpe soso. Ọ tẹ jẹ jọ goli, yọ ẹro ahwo obọ uwou o je voi.

² O hae jọnọ whẹ họ Osei, ẹvẹ whọ hae gwọlọ nọ amọfa a ru owhẹ? Kọ o gbẹ te were owhẹ nọ ahwo a te dede owhẹ rehọ sasasa evaọ obọ Ọgwa Uvie, ghelọ ovioma ra hayo oria nọ who no ze kẹhẹ? Ebaibol na ọ tuduhọ Ileleikristi uzẹme awọ nọ: “Jọ ewoma nọ a re ru kẹ erara o thọrọ [ae] ẹro ho.” (Hib. 13:2, oruvẹ.) Fikiere, joma ta kpahe enọ nana: Ẹvẹ Jihova o  rri erara? Fikieme o sae rọ gwọlọ nọ ma nwene eriwo mai kpahe erara? Idhere vẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ erara nọ e rrọ ukoko mai re ukoko na o ruẹsi kiehọ ae oma?

3, 4. Wọhọ epanọ o rrọ Ọnyano 23:9, ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ idibo oke anwae riẹ a re ru erara, kọ fikieme?

³ Nọ Jihova o siwi idibo riẹ no igbo Ijipti no, ọ kẹ rai izi nọ i dhesẹ nọ o wo obọdẹ ororokẹ rọkẹ ahwo nọ a jọ ahwo Izrẹl he nọ a kuomagbe ai. (Ọny. 12:38, 49; 22:21) Nọ orọnọ erara a rẹ kake dowọ muotọ evaọ ẹkwotọ ọkpokpọ họ na, u ru nọ Jihova o ro ru obọdẹ eruẹrẹfihotọ sa-sa kẹ ae. Ọruẹrẹfihotọ otiọna jọ họ, udu nọ erara a re ro si-isogẹ.—Izerẹ 19:9, 10.

⁴ Orọnikọ Jihova ọ gba ahwo Izrẹl họ nọ a dhesẹ ọdawẹ kẹ erara ha, ukpoye o ru rae riẹ oware nọ u ro wuzou re a dhesẹ ọdawẹ. (Se Ọnyano 23:9.) A riẹ epanọ o rẹ jọ re ohwo ọ jọ “ọrara.” Makọ taure ahwo Ijipti a te ti zihe ahwo Izrẹl ruọ erigbo, o sae jọnọ ahwo Ijipti a jẹ hai dhesẹ orivo kẹ ae fiki orẹwho hayo egagọ rai. (Emu. 43:32; 46:34; Ọny. 1:11-14) Ahwo Izrẹl a re-oja gaga okenọ a jọ erara evaọ ẹkwotọ Ijipti, rekọ Jihova ọ gwọlọ nọ a re lele erara nọ e rrọ udevie rai yeri ‘wọhọ ahwo ẹwho’ obọrai.—Izerẹ 19:33, 34.

5. Eme o ti fiobọhọ kẹ omai wo ọkpọ ororokẹ nọ Jihova o wo kẹ erara?

⁵ Nẹnẹ, o rẹ sai mu omai ẹro nọ Jihova o wo ọdawẹ ọvona kẹ ahwo orẹwho ofa nọ a be hae ziọ ewuhrẹ evaọ ikoko mai. (Izie. 10:17-19; Mal. 3:5, 6) Ma te roro kpahe ise-abọ nọ a be rẹriẹ ovao dhe, wọhọ amọfa nọ a rẹ gbẹre oma ke ai gbe ẹvẹrẹ na nọ a riẹ tere he, ma te gwọlọ idhere nọ ma re ro dhesẹ ọdawẹ je ru ewoma kẹ ae.—1 Pita 3:8.

6, 7. Eme u dhesẹ nọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a fi ẹbẹbẹ omohẹriẹ kparobọ?

⁶ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a daoma whaha ẹzi omohẹriẹ nọ ahwo Ju a je wo kẹ ahwo erẹwho efa. Ileleikristi nọ e jẹ rria Jerusalẹm evaọ Pẹntikọst 33 C.E. a vi eware se Ileleikristi nọ i kurẹriẹ obọ no ekwotọ efa sa-sa ze. (Iruẹru 2:5, 44-47) Obọdẹ ọdawẹ nọ Ileleikristi nọ e jọ ahwo Ju a wo kẹ ibe Ileleikristi rai nọ i no ekwotọ efa sa-sa ze na u dhesẹ nọ a wo otoriẹ ẹme na “ọrara-odederehọ,” koyehọ “ewoma nọ a re ru kẹ erara.”

⁷ Rekọ nọ ukoko Ileleikristi ọsosuọ na o be rro ze na, oware jọ o tẹ via nọ o wọhọ ẹzi omohẹriẹ. Ahwo Ju nọ a rẹ ta ẹvẹrẹ Griki a tẹ jẹ ta nọ a be rẹrote eyae-uku rai ziezi hi. (Iruẹru 6:1) Re ẹbẹbẹ nana ọ sai kuhọ, ikọ na a tẹ rehọ ezae ihrẹ mu re a ruẹ nọ a gbabọ kẹ uvumọ ohwo ho. Ezae nọ a ro mu na kpobi a wo odẹ Griki, onọ o wọhọ nọ ikọ na a ginẹ gwọlọ nọ udu u kie ohwo kpobi vi kpahe ẹme oria nọ ohwo o no ze, onọ o rẹ sae wọhọ nọ o jọ ẹbẹbẹ evaọ udevie Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ na.—Iruẹru 6:2-6.

8, 9. (a) Eme ọ rẹ sai dhesẹ nọ ma be gbẹroma kẹ ahwo uyẹ hayo orẹwho ofa? (b) Eme o gwọlọ nọ ma re si no udu mai hrọ? (1 Pita 1:22)

⁸ Te ma riẹ hayo ma riẹ hẹ, uruemu ẹwho nọ ma no ze u re kpomahọ omai kpobi gaga. (Rom 12:2) Ofariẹ, ẹsejọhọ ma re yo nọ erivẹ mai, ibe-iruiruo mai, hayo ibe-emọ isukulu mai a rẹ ta eme nọ i fo ho kpahe ahwo orẹwho ofa, uyẹ ofa, hayo ovioma ofa. Kọ ma be hai lele ahwo otiọna ta eme itieye re? Kọ eme ma re ru nọ ohwo jọ ọ tẹ be rọ oria nọ ma no ze je  ijehwẹ, ẹsejọhọ bi bru okpa họ oghẹrẹ uruemu ẹwho mai jọ?

⁹ Evaọ etoke jọ soso, Pita ukọ na ọ jẹ dina wo omagbẹre kpahe ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu, rekọ ọ daoma rọ ẹmẹrera si ekpehre uruemu nana no udu. (Iruẹru 10:28, 34, 35; Gal. 2:11-14) Epọvo na re, ma te muẹrohọ nọ ma be dina wo uruemu omagbẹre kpahe amọfa, u fo nọ ma rẹ daoma si onana no udu riẹriẹriẹ. (Se 1 Pita 1:22.) Ma sae kareghẹhọ uyero ohwo-akpọ kpobi, inọ mai ọvuọvo o fo kẹ esiwo ho; mai kpobi ma reuku sebaẹgba, ghelọ oria nọ ma no ze kẹhẹ. (Rom 3:9, 10, 21-24) Nọ o rrọ ere na, kọ fikieme ma je roro nọ ma woma vi omọfa jọ? (1 Kọr. 4:7) U fo nọ ma re wo ọkpọ eriwo Pọl ukọ na, ọnọ ọ hrẹ ibe Ileleikristi riẹ nọ a rọ ẹzi wholo re inọ a gbẹ “rrọ erara gbe ahwo orẹwho ofa vievie he, rekọ . . . ahwo uviuwou Ọghẹnẹ.” (Ẹf. 2:19) Nọ ma tẹ be daoma whaha oma nọ ma rẹ gbẹre kẹ ahwo nọ a no obọfa ze, u ti fiobọhọ kẹ omai whẹ uruemu okpokpọ na họ oma.—Kọl. 3:10, 11.

10, 11. Ẹvẹ Boaz o ro dhesẹ nọ o wo eriwo Jihova kpahe erara evaọ oghẹrẹ nọ o ro yeri kugbe Rut, ohwo Moab na?

¹⁰ U muẹro nọ Boaz o wo ọkpọ eriwo Jihova evaọ oghẹrẹ nọ o ro yerikugbe Rut ohwo Moab na. Okenọ Boaz ọ nyaze udhu riẹ te ruẹ epanọ iruiruo riẹ a bi ru te evaọ oke ivuẹvu, Boaz o muẹrohọ ẹzẹ nọ aye jọ nọ ọ rrọ ohwo Izrẹl he o je ro si-isogẹ. Nọ Boaz o yo nọ aye na o mi uvẹ taure o te ti mu isogẹ na họ esi dede nọ u du gwọlọ nọ o re mi uvẹ utioye he, u ru nọ ọ rọ kẹ aye na uvẹ inọ ọ rẹ sae tubẹ tọlọ enọ i kie no ekru eka nọ a kọrọ no dede.—Se Rut 2:5-7, 15, 16.

¹¹ Ẹme nọ Boaz o lele Rut ta uwhremu na u dhesẹ nọ Boaz o wo ọdawẹ kẹ Rut, gbe ebẹbẹ nọ ọ rẹriẹ ovao dhe fikinọ ọ jọ ọrara. O zizie Rut re o kuomagbe uvovo eyae nọ i je ru iruo kẹe, re ezae nọ e jọ iruo evaọ ọgbọ na a siẹe ba ekpokpo. Yọ ọ daoma ruẹ nọ Rut o wo emu nọ o re tei re gbe ame nọ ọ rẹ da, wọhọ amọfa nọ ọ rehọ iruo. Ofariẹ, Boaz ọ ta eme nọ i dhesẹ orivo kẹ Rut hu, ukpoye ọ tuduhọ iẹe awọ.—Rut 2:8-10, 13, 14.

12. Eme ọ rẹ sai noi ze nọ ma te ru ewoma kẹ erara?

¹² Orọnikọ uyoyou nọ Rut o dhesẹ kẹ Naomi oniọrọ riẹ ọvo u duobọte Boaz he, rekọ te odibo Jihova nọ Rut o zihe ro na. Ewoma nọ Boaz o ru kẹ Rut na yọ odhesẹvia uyoyou nọ Jihova o wo kẹ aye nọ ọ ‘dhẹ ruọ otọ ibekpe Ọghẹnẹ Izrẹl!’ (Rut 2:12, 20; Itẹ 19:17) Epọvo na nẹnẹ re, ewoma nọ ma re ru kẹ amọfa o rẹ sai ru “oghẹrẹ ahwo kpobi” vuhu uzẹme na mu je wo imuẹro inọ Jihova o you rai.—1 Tim. 2:3, 4.

13, 14. (a) Fikieme u ro fo re ma daoma yere erara nọ e ziọ ewuhrẹ? (b) Nọ o tẹ rrọ bẹbẹ kẹ owhẹ re who bikẹle ahwo uyẹ ofa, eme o rẹ sai fiobọhọ?

¹³ Ma rẹ sai yere erara nọ e ziọ Ọgwa Uvie mai sasasa, rọ ere dhesẹ ewoma kẹ ae. Ẹsejọhọ who muẹrohọ no inọ ahwo nọ a no ẹkwotọ ọfa ze obọ a rẹ vuoma ẹsejọ jẹ gwọlọ jọ orọ obọrai. Fiki oria nọ a jọ yọrọ ae hayo uyero rai, a sai roro nọ a fioka ha evaọ akotọ ahwo uyẹ hayo orẹwho ofa. Fikiere a jọ ma kake jowọ nọ ma re ro dede ae rehọ sasasa je dhesẹ nọ ma wo isiuru kẹ ae. Otẹrọnọ ẹvẹrẹ ahwo na ọ rrọ JW Language app, whọ sae rehọ iẹe wuhrẹ epanọ who re ro yere ohwo na evaọ ẹvẹrẹ riẹ.—Se Ahwo Filipai 2:3, 4.

¹⁴ O rẹ sae jọ owhẹ ẹkpẹlobọ re who lele ahwo uyẹ ofa ta ẹme. Re whọ sai fi  onana kparobọ, whọ sae vuẹ ae oware jọ kpahe omara. U ti kri hi, whọ vẹ te ruẹ nọ u wo eware sa-sa nọ wha jọ tho ohwohwo, te enọ e rẹ were owhẹ gbe enọ e rẹ were owhẹ hẹ. Whọ vẹ te jẹ ruẹ nọ iruemu ewho kpobi i wo abọ nọ e jọ woma gbe abọ nọ e jọ woma tere he.

15. Eme o ti fiobọhọ kẹ omai riẹ yerikugbe ahwo nọ a be daoma re oria okpokpọ o reria ae oma?

¹⁵ Re udu o sai kie amọfa vi evaọ ukoko na, nọ omara nọ, ‘O hae jọnọ me kpohọ orẹwho ofa na, ẹvẹ mẹ hae te gwọlọ nọ amọfa a ru omẹ?’ (Mat. 7:12) Wo odiri kẹ ahwo na, nọ a be daoma epanọ orẹwho na o rẹ rọ reria ae oma na. Evaọ oke ọsosuọ, ẹsejọhọ ma te nwane riẹ eriwo rai hi, hayo oghẹrẹ nọ eware jọ e rẹ jarai oma. Rekọ ukpenọ ma re rẹro nọ a jẹ uruemu ẹwho mai rehọ, o te mai woma re ma jẹ ae rehọ ghelọ oghẹrẹ nọ a rrọ kẹhẹ.—Se Ahwo Rom 15:7, oruvẹ-obotọ.

16, 17. (a) Eme ma rẹ sai ru re nọ u re fiobọhọ kẹ omai si kẹle ahwo nọ a no ẹkwotọ ọfa ze? (b) Ugogo eware vẹ ma re ru nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ erara nọ e rrọ ukoko mai?

¹⁶ Ma tẹ be daoma wuhrẹ kpahe ewho gbe uruemu ewho ahwo nọ a no obọfa ze, ẹsejọhọ o te lọhọ kẹ omai re ma lele ae ta ẹme. Ma sae rehọ oke egagọ uviuwou mai ru ekiakiẹ kpahe ahwo nọ ma riẹ tere he evaọ ukoko hayo ẹkwotọ mai. Edhere ọfa jọ nọ ma sai ro si kẹle ahwo nọ a no obọfa ze họ, nọ ma tẹ be hai zizie ae ziọ iwou mai kẹ emuọriọ. Nọ o rọnọ Jihova o “rovie edhere nọ a re ro wo ẹrọwọ kẹ erẹwho na no” na, kọ ma gbe rovie ẹthẹ mai kẹ erara nọ “ma gbẹ rrọ ẹrọwọ na”?—Iruẹru 14:27; Gal. 6:10; Job 31:32.

¹⁷ Ma tẹ be raha oke kugbe ahwo nọ a ziọ orẹwho mai, ẹsiẹe ma te mai ro wo evawere kpahe oma nọ a be dawo re  obonẹ ọ reria ae oma. Rekọ ma sai muẹrohọ nọ ahwo nana a gwọlọ obufihọ re a sae jẹ ẹvẹrẹ mai. Ofariẹ, ma sai dhesẹ utu ahwo nọ a re fiobọhọ kẹ ahwo ruẹ iruo hayo iwou nọ a rẹ haya nọ ma tẹ jọ oria mai wo ọruẹrẹfihotọ otiọna. Eware nana e rẹ sae jọ obufihọ gaga kẹ ibe Ileleikristi mai.—Itẹ 3:27.

18. Emamọ oriruo adhẹẹ gbe edẹro ono ahwo kpokpọ nọ a ziọ ẹkwotọ mai a rẹ sae rọ aro kele nẹnẹ?

¹⁸ Uzẹme riẹ họ, ahwo nọ a no orẹwho hayo ẹkwotọ ọfa ze na, a rẹ gwọlọ daoma ru re uruemu oria okpokpọ na o reria ae oma. Rut o fi emamọ oriruo hotọ evaọ onana. Orọ ọsosuọ, o dhesẹ adhẹẹ kẹ orẹwho okpokpọ riẹ evaọ okenọ o mi uvẹ nọ o re ro si-isogẹ. (Rut 2:7) O rri onana vo vievie he, wọhọ ẹsenọ o gba amọfa họ nọ a re fiobọhọ kẹe. Orọ avivẹ, o dhesẹ edẹro kẹ ewoma nọ a ru kẹe na. (Rut 2:13) Nọ erara a te dhesẹ emamọ uruemu utioye, ẹsiẹe o te mae lọhọ nọ emotọ gbe ibe Ileleikristi rai a te rọ kẹ ae adhẹẹ je lele ai yeri ziezi.

19. Fikieme ma re ro dede erara nọ e rrọ usu mai rehọ?

¹⁹ Eva e were omai gaga inọ uyoyou Jihova nọ o rẹ hiẹ hẹ o wọ riẹ kuvẹ re ahwo erẹwho kpobi a yo usi uwoma na. Ẹsejọhọ evaọ ẹwho nọ ahwo nana a noze, a sae jẹ uwuhrẹ Ebaibol rehọ hayo kuomagbe idibo Jihova ha. Rekọ enẹna nọ a wo uvẹ nọ a sai ro kuomagbe omai no na, kọ ma gbe fiobọhọ ru udu kie ai vi evaọ udevie mai? Ma te bi ru ewoma kẹ ae, o tẹ make rọnọ ma fe hayo wo eware tere he, ma rẹ rọ enẹ dhesẹ kẹ ae nọ Jihova o you rai gaga. Nọ ma be “rọ aro kele Ọghẹnẹ” na, ajọ ma daoma mai kpobi re ma hai dede erara nọ e rrọ udevie mai rehọ.—Ẹf. 5:1, 2.