1, 2. Eme ọ be mae raha uzuazọ ahwo, kọ ono ọ wha riẹ ze?

IFONU, ikpẹ ẹlẹtriki, imoto, gbe ifriji yọ eware jọ nọ ahwo-akpọ a ku nọ i bi fiobọhọ kẹ omai evaọ uzuazọ kẹdẹ kẹdẹ. Dede na, u wo eware efa jọ nọ a ku ze nọ e be raha uzuazọ ahwo nẹnẹ, eware wọhọ owuru nọ a rẹ rọ sa igbeke, egbọudu, ebọmbo nọ a rẹ sa, te enọ a rẹ tọ họ otọ, isigareti, gbe eware itieye na efa. Rekọ u wo oware ofa jọ nọ o riẹ no taure eware nọ ma fodẹ na kpobi e tẹ te ze, yọ oware nana o be mae raha uzuazọ ahwo-akpọ nẹnẹ. Eme ọye? Ọrue-ọta! Ẹme nọ ọ rrọ uzẹme he nọ a rẹ ta rọ viẹ omọfa họ. Ono ọ ta ọrue ọsosuọ kpobi? Jesu Kristi ọ ta nọ “Ẹdhọ” họ “ọsẹ ọrue.” (Se Jọn 8:44.) Oke vẹ ọ rọ ta ọrue ọsosuọ?

² Ọ ta ọrue nana evaọ obọ ọgbọ Idẹn ikpe idu nọ i kpemu. Ọzae-avọ-aye ọsosuọ, Adamu avọ Ivi a jẹ reakpọ kuoma evaọ Aparadase nọ Ọnọma rai na o fi rai họ. Kẹsena Ẹdhọ ọ tẹ nyaze. Ọ riẹ nọ Ọghẹnẹ o jie uzi kẹ ọzae-avọ-aye na nọ a “re ure ẹriẹ ewoma gbe eyoma na ha,” inọ a ti whu nọ a tẹ ghẹmeeyo. Ghele na, Setan ọ rehọ araomuomu ta kẹ Ivi nọ: “Wha re ti whuẹ hẹ [ọrue ọsosuọ kpobi]. Keme Ọghẹnẹ ọ riẹ nọ, ẹdẹ nọ wha re riẹ, ibiaro rai i re ti rovie, wha vẹ te jọ wọhọ Ọghẹnẹ, nọ ọ rẹ riẹ uwoma gbe uyoma.”​—Emu. 2:​15-17; 3:​1-5.

3. Fikieme a sae rọ ta nọ ọrue Setan na o yoma thesiwa, kọ eme o gine noi ze?

 ³ Ọrue nọ Setan ọ ta kẹ Ivi na o yoma thesiwa, keme ọ riẹ vevẹ nọ otẹrọnọ Ivi ọ rọwo ẹme riẹ na jẹ re ubi-ure na, o re ti whu. Adamu avọ Ivi a re ubi-ure na, uwhremu na a te whu. (Emu. 3:6; 5:5) O jọ etẹe kuhọ họ, uzioraha yena o wha riẹ ze nọ “uwhu u ro te ahwo kpobi oma.” Uzẹme riẹ họ, “uwhu u su [ahwo akpọ no] wọhọ ovie . . . , makọ enọ e raha uzi wọhọ epaọ uzioraha Adamu hu.” (Rom 5:​12, 14) Nẹnẹ, ukpenọ ahwo a rẹ jọ gbagba jẹ reawere uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ ababọ uwhu wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ jiroro riẹ no emuhọ ze, ahwo-akpọ a be rria ikpe “udhukposa gbe ikpe, otẹrọ fiki omoga i [ve] te udheone.” O make rrọ ere na, “omoga na o rọ uye gbe omaorọ.” (Ol. 90:10) U yoma kẹhẹ, ọrue nọ Setan ọ ta o wha ẹbẹbẹ nana kpobi ze.

4. (a) Enọ vẹ o gwọlọ nọ ma rẹ kuyo rai? (b) Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 15:1, 2, amono ọvo a rẹ sae jọ egbẹnyusu Jihova?

⁴ Jesu o dhesẹ iruẹru Ẹdhọ vevẹ nọ ọ ta nọ: “O dikihẹ ga evaọ uzẹme na ha, keme uzẹme o rrọ eva riẹ hẹ.” Makọ rite inẹnẹ na dede, uzẹme o rrọ eva Setan he keme ọ ruabọhọ be rọ ọrue riẹ “su akpọ na soso thọ.” (Evia. 12:9) Ma gwọlọ nọ Ẹdhọ o su omai thọ vievie he. Fikiere joma ta kpahe enọ esa jọ: Ẹvẹ Setan o bi ro su ahwo thọ nẹnẹ? Eme ọ be hae lẹliẹ ahwo ta ọrue? U te no ere no, ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma be “ta uzẹme,” re ma gbẹ raha usu mai kugbe Jihova wọhọ Adamu avọ Ivi hi?​—Se Olezi 15:1, 2.

5. Ẹvẹ Setan ọ be rọ viẹ ahwo họ nẹnẹ?

⁵ Pọl ukọ na ọ riẹ nọ ma sai ru nọ Setan ọ gbẹ rọ “viẹ omai họ họ, keme ma rrọ igbori omaa riẹ hẹ.” (2 Kọr. 2:11; ẹme-obotọ) Ma riẹ nọ Ẹdhọ ọ be kpọ iruẹru akpọ na soso, te egagọ erue, esuo ogbekuo, gbe ofẹ ekiọthuọ uvuthei akpọ na. (1 Jọn 5:19) Fikiere u bi gbe omai unu hu inọ Setan avọ idhivẹri riẹ a bi ru ahwo nọ a rrọ esuo “ta erue.” (1 Tim. 4:​1, 2) Epọvo na ihreki ilogbo akpọ na a be ta erue, a bi whowho eware nọ e rẹ wha enwoma se amọfa gbe oghẹrẹ ekiọthuọ nọ a rẹ jọ fru amọfa re.

6, 7. (a) Fikieme umuomu otu iwuhrẹ egagọ nọ i re gu erue o rọ mai yoma? (b) Ọrue vẹ who yo nọ otu iwuhrẹ egagọ a gu no?

⁶ Umuomu otu iwuhrẹ egagọ erue o mai yoma keme ahwo nọ a rọwo iwuhrẹ erue rai a te sai wo ẹruore uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ hẹ. Ohwo ọ tẹ rọwo ọrue nọ a wuhrẹ i rie jẹ rọ ere ru oware nọ Ọghẹnẹ o mukpahe, o sai ru nọ o gbe ro wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ hẹ. (Hos. 4:9) Jesu ọ riẹ nọ isu egagọ oke riẹ a reabe, keme ọrue a je wuhrẹ ahwo. Ọ ta kẹ ae vevẹ nọ: “Uye u te owhai, otu ikere-obe gbe otu Farisi, eviẹwẹ na! keme wha re bi abade soso re jẹ nya ugbothabọ re wha ruẹsi ku omọvo rẹriẹ, nọ o je kurẹriẹ no, wha ve ru ei fo kẹ Gehena [ọraha-kufiẹ bẹdẹ bẹdẹ] akuava tube vi owhai omarai.” (Mat. 23:15; ẹme-obotọ) Jesu ọ rehọ eme egaga brukpe isu egagọ erue yena. Evaọ uzẹme, ‘obọ ọsẹ rai Ẹdhọ, ojihẹ na a no ze.’​—Jọn 8:44.

⁷ A maki bi se ai epastọ, izerẹ, rabae, hayo edẹ-ọkwa efa dede, aikpobi yọ isu egagọ yọ a da akpọ na fia nẹnẹ. Wọhọ isu egagọ erue oke anwae, a be “wọso uzẹme” nọ o rrọ Ebaibol na, a be “salọ ọrue siọ uzẹme kpahe Ọghẹnẹ ba.” (Rom 1:18, 25) Iwuhrẹ erue jọ nọ a be whaharo họ, erae ehẹle, ohwo o te whu no oware jọ u re noi oma kpohọ obọfa nyae rria, ẹwariẹyẹ ohwo nọ o  whu no, eriwo ọtọtọ inọ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹ uruemu ezae nọ i re lele ezae wezẹ rehọ gbe orọo ọzae avọ ọzae hayo aye avọ aye.

8. Ọrue vẹ ma bi rẹro nọ isu akpọ na a ti gu kẹle na, rekọ ẹvẹ ma ti rri ẹme na?

⁸ Otu esuo-ohrowo a rọ erue su ahwo thọ nẹnẹ no re. Ọrue ologbo jọ ọ gbẹ rrọ nọ a te ta evaọ obaro, a ti whowho nọ a wo “udhedhẹ gbe omofọwẹ” no! Rekọ “ọraha idudhe ọ vẹ te nwani te ai.” Joma kuvẹ vievie he re a ru omai roro nọ oware jọ o gbẹ rrọ akpọ nana nọ o re no na! Evaọ uzẹme, ma “riẹ ziezi nọ ẹdẹ Jihova ọ be nyaze nwane wọhọ epaọ oji evaọ aso.”​—1 Tẹs. 5:1-4.

9, 10. (a) Fikieme ahwo a re ro gu ọrue, kọ eme onana o wha ze no? (b) Eme u fo nọ ma rẹ riẹ kpahe Jihova?

⁹ Nọ a te ku oware okpokpọ ze nọ ahwo a jẹ riẹ kpahiẹ no, a ve mu oware na họ eru ze buobu. Epọvo na ọrue ọ rrọ. Erue e da oria kpobi fia nẹnẹ, yọ orọnikọ ikpahwo esuo-ohrowo ọvo a be rọ erue viẹ ahwo họ họ. Ọgba ebe-ikere nọ a re se Yudhijit Bhattacharjee ọ ta evaọ uzoẹme na, “Why We Lie” (Oware nọ Ma be rọ Ta Ọrue) evaọ obe jọ nọ o kere inọ: “Ọrue-ọta o zihe ruọ uruemu nọ ahwo a be sai siobọno ho no.” Ẹsibuobu, ahwo a re gu ọrue nọ a tẹ gwọlọ thọ omarai hayo dhesẹ nọ a kparo vi amọfa. A re gu ọrue re a ruẹse ko iruthọ rai dhere hayo wo erere jọ tobọ. Uzoẹme na o ta nọ ahwo jọ a re “gu ọrue lọlọhọ, te ọrue ọsese gbe okpọrue, rọkẹ erara, ibe iruiruo, egbẹnyusu, te ahwo uviuwou.”

¹⁰ Eme onana o whaze no? Evaifihọ e gbẹ be jariẹ hẹ, yọ o be raha usu ku ahwo. Wọhọ oriruo, dai roro kpahe epanọ o rẹ da te nọ aye hayo ọzae uwou-orọo o te bi lele omọfa je bi gu erue kẹ ọzae hayo aye riẹ re ọ seba ẹriẹ. Hayo nọ ọzae ọ tẹ be lahiẹ aye gbe emọ riẹ evaọ obọ uwou rekinọ ọ tẹ rrọ otafe o ve bi ru wọhọ emamọ ọzae uwou-orọo. Dede na, joma kareghẹhọ nọ ahwo otiọna a rẹ sae ko oware ọvo dhere no Ọghẹnẹ hẹ keme “eware kpobi e ba fihọ je rovie fihọ gbaladha” evaọ aro riẹ.​—Hib. 4:13.

11. Eme uruemu Ananayas avọ Safira u wuhrẹ omai? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

¹¹ Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta epanọ Setan o ro ru udu ọzae-avọ-aye jọ ga evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ a ro gu ọrue kẹ Ọghẹnẹ. Ananayas avọ Safira a gba riẹ mu nọ a re gu ọrue kẹ ikọ na. A zẹ otọ, rekọ a tẹ rehọ abọjọ ugho na ọvo se ikọ na. Ọzae-avọ-aye nana a gwọlọ nọ ahwo ukoko na a rọ emamọ ubiẹro rri rai, wọhọ ẹsenọ a ru unevaze na bu vi utho nọ a gine ru. Jihova o muẹrohọ uruemu eviẹhọ rai, fikiere ọ tẹ kẹ ae uye.​—Iruẹru 5:1-10.

12. Ẹvẹ uzuazọ ahwo nọ a be rọwo siobọno ọrue he u ti ro kuhọ, kọ fikieme?

¹² Ẹvẹ Jihova o rri ọrue nọ a re gu? Setan gbe amọfa kpobi nọ a re gu ọrue nọ a be rọwo kurẹriẹ hẹ, uzuazọ rai u ti kuhọ evaọ “ẹtẹre erae.” (Evia. 20:10; 21:8; Ol. 5:6) Fikieme? Keme Jihova o kele ahwo nọ a re gu ọrue kugbe amọfa kpobi nọ “a re ru eware nọ e rẹ tọtọ Ọghẹnẹ oma.”​—Evia. 22:15, ẹme obotọ.

13. Eme ma riẹ kpahe Jihova, kọ eme eriariẹ nana e rẹ wọ omai ru?

¹³ Ma riẹ nọ Jihova “ọ wọhọ ohwo ho, nọ ọ rẹ ta ọrue.” Uzẹme riẹ họ, Ọghẹnẹ ọ rẹ “ta ọrue he,” dazigbe. (Ik. 23:19; Hib. 6:18) Jihova “o mukpahe . . . ọrue-ọta.” (Itẹ 6:16, 17) Ma tẹ gwọlọ wo ọjẹrehọ riẹ, o gbahọ nọ ma rẹ ta uzẹme ẹsikpobi. Oyejabọ nọ ma gbẹ rọ “ta ọrue kẹ ohwohwo ho” na.​—Kọl. 3:9.

14. (a) Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma wo ohẹriẹ no ahwo egagọ erue? (b) Ta kpahe ehri-uzi nọ o rrọ Luk 6:45.

¹⁴ Edhere jọ vẹ Ileleikristi uzẹme a ro wo ohẹriẹ no ahwo egagọ erue? Ma rẹ “ta uzẹme.” (Se Zẹkaraya 8:16, 17.) Pọl ukọ na ọ ta nọ: “Ma bi dhesẹ nọ mai yọ egbodibo Ọghẹnẹ, ẹkwoma . . . ẹta eme uzẹme.” (2 Kọr. 6:4, 7) Jesu ọ ta kpahe ohwo-akpọ inọ: “Eme ibuobu nọ e vọ udu na eye unu o rẹ ta via.” (Luk 6:45) Fikiere nọ ohwo owoma ọ tẹ be hai roro kpahe eware nọ e rrọ uzẹme evaọ udu riẹ, eme nọ e rrọ uzẹme ọ te hae ta. Ọ te hae ta uzẹme evaọ eware esese gbe ilogbo kẹ erara, ibe iruiruo riẹ, egbẹnyusu riẹ, gbe ahwo uviuwou riẹ. Roro kpahe idhere jọ nọ ma sai ro dhesẹ nọ ma gwọlọ ta uzẹme hayo jọ oruọzewọ evaọ oware kpobi.

15. (a) Fikieme o gbẹ rọ rrọ oware areghẹ vievie he re ohwo o yeri uzuazọ agbava? (b) Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ izoge nọ a gbẹ rọ rehọ aro kele ehwa rai yeri uzuazọ nọ u fo ho? (Rri oruvẹ obotọ.)

¹⁵ Kọ otẹrọnọ whẹ yọ uzoge yọ whọ gwọlọ nọ ehwa ra a rri owhẹ vo ho? Whọ rọ fiki onana yeri uzuazọ agbava vievie he, wọhọ epanọ izoge jọ a re ru. A re ru wọhọ ẹsenọ a be riẹ ru ziezi nọ a tẹ rrọ kugbe ahwo ukoko na gbe uviuwou rai, rekọ a ve zihe ruọ oghẹrẹ ahwo ọfa nọ a tẹ rrọ kugbe izoge obọ akpọ hayo nọ a tẹ be rọ ekwakwa itanẹte ruiruo. A rẹ sae ta ikpehre eme, ku iwu nọ i fo ho fihọ, gaviezọ kẹ ikpehre ile, da idi vrẹ oma, rehọ imu egaga, lẹlẹ nya usu ọmọtẹ avọ ọmọzae, hayo tube ru eware nọ i yoma vi enana. A rẹ rọ ọrue họ, yeri uzuazọ eviẹhọ evaọ aro Ọghẹnẹ, ko oghẹrẹ ohwo nọ a ginẹ rrọ dhere no ọsẹgboni, gbe ibe Ileleikristi rai. (Ol. 26:4, 5) Jihova ọ rẹ riẹ, nọ ma tẹ be rọ ‘igbenu mai kẹe ọghọ, rekiyọ udu mai u thabọ gaga noi.’ (Mak 7:6) U woma gaga re ma ru lele ẹme nọ ọ rrọ obe Itẹ nọ o ta nọ: “Whọ rehọ aro kele erahaizi hi, rekọ hẹ dhẹozọ ỌNOWO na kẹdẹ kẹdẹ.”​—Itẹ 23:17. *

16. Ẹvẹ ma rẹ kẹ iyo enọ nọ e rrọ efọmo nọ ma gwọlọ rọ ruọ iruo obọdẹ?

¹⁶ O sae jọnọ whọ gwọlọ fi obe họ kẹ ọkobaro oke-kpobi hayo ruọ iruo odibọgba oke-kpobi ọrọ obọdẹ, wọhọ iruo Ebẹtẹle. Who te bi kere obe fihọ efọmo nana jọ, u wuzou gaga re whọ ta uzẹme na gbagba nọ whọ te kuyo enọ nọ e rrọ  efọmo na kpahe epanọ oma ra o rrọ, eware ẹkeriotọ nọ whọ be hae romakẹ, gbe uruemu ra. (Hib. 13:18) Kọ otẹrọnọ who ru oware jọ nọ u fo kẹ Oleleikristi hi, yọ ekpako ukoko ra a riẹ kpahe iẹe he? Nya bru ae kẹ obufihọ re whọ sae rọ emamọ obruoziẹ-iroro ru iruo nọ who bi fi obe họ kẹ na.​—Rom 9:1; Gal. 6:1.

17. Eme ma re ru nọ ahwo nọ a wọso iruo Uvie na a tẹ be nọ omai enọ kpahe ibe Ileleikristi mai?

¹⁷ Wọhọ oriruo, eme who re ru nọ otu egọmeti a te fi awhaha họ iruo Uvie na evaọ ẹkwotọ rai, kẹsena a te se owhẹ be kiẹriwi kpahe ibe Ileleikristi ra? Kọ o gbahọ nọ whọ rẹ vuẹ ae oware kpobi nọ whọ riẹ? Eme Jesu o ru evaọ okenọ ọba Rom ọ jẹ nọe enọ? Ọ kpọ riẹ unu hu evaọ eme jọ, ọ rọ enẹ ru lele ehri-uzi nọ o rrọ obe Ọtausiuwoma inọ u wo “oke jọ nọ a rẹ rọ fọ tou, oke jọ nọ a rẹ rọ ta ẹme.” (Ọtausi. 3:1, 7; Mat. 27:11-14) Evaọ uyero utioye, o gwọlọ nọ ma re dhesẹ orimuo, re ma gbe fi uzuazọ ibe Ileleikristi mai họ ọza ha.​—Itẹ 10:19; 11:12.

18. Eme o gbahọ nọ ma re ru nọ ma tẹ be ta ẹme nọ o kiekpahe ibe Ileleikristi mai kẹ ekpako na?

¹⁸ Kọ oniọvo jọ evaọ ukoko na ọ tẹ thuzi ulogbo jọ, yọ whọ riẹ kpahe iẹe? Ekpako ukoko nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ owha-iruo nọ a re ro ru ukoko na fo, a sai se owhẹ jẹ nọ owhẹ oware nọ whọ riẹ kpahe ẹme na. Kọ eme who ti ru, maero nọ ohwo nọ o ru oware na ọ tẹ rrọ ogbẹnyusu ọkpekpe hayo omoni ra? “Ohwo nọ ọ rẹ ta uzẹme o re se isẹi uzẹme.” (Itẹ 12:17; 21:28) Fikiere, whọ rẹ ta uzẹme na kpobi kẹ ekpako na, orọnikọ omojọ ọvo ho, yọ whọ rẹ gẹle uzẹme na gbe he. Ekpako na a wo udu nọ a rẹ rọ riẹ uzẹme na re a sae riẹ edhere nọ ọ mai woma nọ a re ro fiobọhọ kẹ ohwo nọ o ruthọ na ruẹrẹ usu riẹ họ kugbe Jihova.​—Jem. 5:14, 15.

19. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁹ Devidi ọso-ilezi na ọ lẹ se Jihova nọ: “Obeva whọ jọ gwọlọ uzẹme.” (Ol. 51:6) Devidi ọ riẹ nọ obeva uzẹme nọ a rẹ ta u re no ze, koyehọ obọ udu na. Ileleikristi uzẹme a rẹ ‘ta uzẹme kẹ ohwohwo’ evaọ kabọ kabọ uzuazọ rai kpobi. Edhere ọfa nọ mai idibo Ọghẹnẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma wo ohẹriẹ họ, uzẹme Ẹme riẹ nọ ma re wuhrẹ amọfa. Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na ta kpahe epanọ ma sai ro ru onana.