ẸVẸ oware yena o rọ via? Jọ me gbiku na ze. A yẹ omẹ evaọ Ahrẹ 29, 1929, yọ iwhre jọ evaọ Bulacan obọ Philippines mẹ jọ whẹro. Akpọ ọ jọ gaga evaọ iwhre na keme ekọ orẹwho na i kie oke yena. Ẹmo o du lahwe evaọ okenọ mẹ jọ uzoge. Isoja Japan a vẹruọ Philippines. Rekọ fikinọ iwhre nọ ma jọ na i siomano gaga, ẹmo na ọ nwani te omai oma tere he. Irediyo, etẹlivisiọno, hayo ebe-usi e jariẹ hẹ, fikiere unu ahwo ọvo ma jẹ jọ yo kpahe ẹmo na.

Mẹ họ ọmọ avivẹ evaọ usu emọ eree nọ ọsẹgboni mẹ a yẹ, yọ a rọ omẹ se ọsẹgboni mẹ ologbo re me lele ae rria evaọ okenọ mẹ jọ ikpe eree. Dede nọ ichọche Katọlik ma jọ, ọsẹ mẹ ologbo ọ jẹ hae gaviezọ kẹ ahwo egagọ efa, je tube mi ebe egagọ nọ egbẹnyusu riẹ a rẹ kẹe. Mẹ kareghẹhọ nọ ẹdẹjọ ọ kẹ omẹ emebe nọ uzoẹme rai o rrọ Protection, Safety, gbe Uncovered evaọ ẹvẹrẹ Tagalog, * je kugbe Ebaibol. O were omẹ gaga nọ me se Ebaibol na, maero kọ ebe Usiuwoma ene na. Oyena u ru nọ mẹ rọ gwọlọ nọ me re lele oriruo Jesu.​—Jọn 10:27.

Ẹmo isoja Japan na o kuhọ evaọ 1945. Oke yena, ọsẹgboni mẹ a tẹ ta nọ me zihe nyai lele ae rria. Ọsẹ mẹ ologbo ọ tẹ tuduhọ omẹ awọ nọ me zihe bru ae. Me te gine zihe.

U kri hi, evaọ Akpegbivẹ 1945, utu Isẹri Jihova jọ a te no obọ ẹwho Angat ziọ iwhre mai te ta usiuwoma. Osẹri Jihova jọ nọ ọ dina kpako no ọ tẹ ziọ uwou mai jẹ vuẹ omai oware nọ Ebaibol na ọ ta kpahe “edẹ urere na.” (2 Tim. 3:​1-5) O te zizie omai kpohọ Uwuhrẹ Ebaibol nọ a ti ru evaọ iwhre efa jọ nọ e kẹle omai. Ọsẹgboni mẹ a nya ha, rekọ mẹ nya. Ahwo udhe a jọ ewuhrẹ na, yọ ejọ e nọ enọ kpahe Ebaibol na.

Me je wo otoriẹ eware kpobi nọ a je wuhrẹ hẹ, fikiere mẹ tẹ ta nọ me re dhugbe kpo. Rekọ oke yena a te mu ole Uvie na jọ họ ẹso. Ole na ọ were omẹ gaga, fikiere me gbe kpo ho. Nọ a so ole na jẹ  lẹ no, a te zizie omai kpobi kpohọ ewuhrẹ nọ a ti ru Ẹdoka nọ o lele i rie evaọ ẹwho Angat.

Mai ahwo na jọ ma nya emaele isoi taure ma te ti te uwou oniọvo nọ a re se Cruz nọ a jọ ru ewuhrẹ na. O were omẹ gaga inọ evaọ usu ahwo udhuvẹ gbikpe nọ a ziọ ewuhrẹ na, makọ emaha dede a jẹ kẹ iyo enọ iwuhrẹ ididi Ebaibol. Nọ me kpohọ ewuhrẹ unuẹse buobu no, Brọda Damian Santos ọ tẹ vuẹ omẹ nọ mẹ jọ oria rai asohẹrioke. Oniọvo nana nọ ọ kpako no na ọ jọ osu ẹwho vẹre, rekọ enẹna ọ rrọ ọkobaro. Enwenọ aso yena soso, ma jẹ ta ẹme kpahe iwuhrẹ Ebaibol.

Evaọ oke yena, mai otujọ buobu ma wo ẹnyaharo nọ ma nwane riẹ igogo iwuhrẹ Ebaibol na jọ no. Nọ ma kpohọ iwuhrẹ te unuẹse jọ no, inievo na a tẹ nọ omai nọ, “Kọ wha gwọlọ họ-ame?” Me te yo nọ, “Ee, mẹ gwọlọ họ-ame.” Mẹ riẹ nọ mẹ gwọlọ rọ uzuazọ mẹ “gbodibo kẹ Olori na, Kristi.” (Kọl. 3:24) Ma te kpohọ ethẹ jọ nọ ọ kẹle etẹe, kẹsena a tẹ họ omẹ avọ oniọvo-ọmọzae ọfa jọ ame evaọ Ava 15, 1946.

Ma riẹ inọ ma họ-ame no na, o gwọlọ nọ ma rẹ rehọ aro kele Jesu ta usiuwoma na ẹsikpobi. Usiuwoma nọ mẹ jẹ ta na o were ọsẹ mẹ hẹ, ọ tẹ vuẹ omẹ nọ, “Whọ maha vi ohwo nọ ọ rẹ ta usiuwoma. U te no ere no, fikinọ a du owhẹ fihọ ame evaọ ethẹ u ru nọ whọ rẹ rọ jọ ọta-usiuwoma ha.” Mẹ tẹ ta kẹe nọ o rrọ oreva Ọghẹnẹ inọ ma rẹ ta usiuwoma Uvie riẹ. (Mat. 24:14) Kẹsena me ti fibae nọ, “O gwọlọ nọ me re ru eyaa mẹ gba kẹ Ọghẹnẹ.” Onana u ru nọ ọsẹ mẹ ọ rọ ta ẹme nọ o mu omẹ ozọ nọ mẹ wariẹ evaọ obọ emuhọ na. Ọ gba riẹ mu nọ ọ rẹ rọ edhere kpobi whaha omẹ usiuwoma ota na. Oye u ru nọ mẹ rọ nyasiọ eware ba evaọ orọ ọsosuọ jẹ roma kẹ iruo Uvie na.

Uviuwou amọ Cruz o tẹ ta nọ me lele ae rria evaọ ẹwho Angat. A tẹ jẹ tuduhọ omẹ avọ Nora, ọmọtẹ ọmaha rai awọ inọ jọ ma mu iruo ọkobaro họ. Mai imava ma te mu iruo ọkobaro họ evaọ Akpegbọvo 1, 1947. Nora o je ru iruo ọkobaro na evaọ ẹwho ọfa, rekọ ẹwho Angat na mẹ jọ je ru iruo ọkobaro mẹ.

Nọ me ru iruo ọkobaro te ikpe esa no, oniọvo jọ nọ o no obọ uwou ogha ze nọ a re se Earl Stewart ọ tẹ kẹ ovuẹ jọ evaọ ẹwho Angat. Ahwo nọ a gaviezọ kẹ ovuẹ na a bu te egba isoi (500). Ẹvẹrẹ Oyibo Brọda Stewart ọ rọ kẹ ovuẹ na, kẹsena mẹ tẹ rọ ẹvẹrẹ Tagalog wariẹ ugogo eme ovuẹ na kẹ ogbotu na. Evaọ uzuazọ mẹ kpobi, ikpe ihrẹ ọvo me kpohọ isukulu, rekọ iticha mai a jẹ hae rọ Oyibo wuhrẹ omai ẹsikpobi. Oware ofa nọ u fiobọhọ kẹ omẹ riẹ Oyibo họ, ebe ukoko na nọ ma wo evaọ ẹvẹrẹ Tagalog i tulo ho. Fikiere, mẹ jẹ hai se ebe ukoko na buobu evaọ ẹvẹrẹ Oyibo. Onọ u ru nọ mẹ rọ riẹ Oyibo te epanọ mẹ sae rọ fa ẹme Brọda Stewart na fihọ ẹvẹrẹ Tagalog, yọ me ru ere kẹ inievo efa nọ e kẹ ovuẹ re.

Evaọ ẹdẹ nọ mẹ rọ fa ẹme Brọda Stewart fihọ ẹvẹrẹ Tagalog na, ọ ta kẹ ukoko mai nọ uwou ogha o gwọlọ zizie oniọvo-ọmọzae ọvo hayo ivẹ nọ e rrọ ekobaro kpohọ Ebẹtẹle. A gwọlọ nọ inievo nana a te jọ uwou ogha fiobọhọ etoke nọ imishọnare a ti ro kpohọ okokohọ Theocracy’s Increase ọrọ ukpe 1950 evaọ New York, obọ America. Mẹ jọ usu inievo nọ a zizie na. Mẹ tẹ wariẹ nyasiọ okegbe nọ ọ reria omẹ oma no ba nyai fiobọhọ evaọ iruo Ebẹtẹle.

Me te Ebẹtẹle evaọ Azeza 19, 1950, je mu iruo ekpokpọ mẹ họ. Oke yena, Ebẹtẹle ọ jọ uwou ulogbo anwae nọ a bọ fihọ oria nọ o kẹre te etuwou udhe nọ ikpire e wariẹ họ. Oware wọhọ inievo-emezae ikpegbivẹ nọ e re te rọo ho a je ru iruo evaọ etẹe. Irioke kpobi, me re fiobọhọ evaọ ofẹ emu-othere. No umuo ighọjọ izii ohiohiẹ vrẹ, me ve kpohọ ofẹ nọ a rẹ jọ fọrọ iwu nyae kpa iwu. Yọ epọvo na me re ru evaọ oke uvo re. Mẹ gbẹ jọ iruo na evaọ Ebẹtẹle nọ imishọnare na a maki no okokohọ na ze no. Mẹ jẹ hai koko emagazini nọ a bi ro se ikoko họ ekatọno, ruẹrẹ ebe nọ ahwo a yare họ, je ru iruo evaọ oria nọ a rẹ jọ dede erara rehọ. Iruo nọ a kẹ omẹ kpobi, me je ru.

Evaọ 1952, eva e were omẹ gaga nọ a zizie omẹ avọ inievo ezeza efa kpohọ eklase avọ udhe Isukulu Giliad. Eware buobu nọ ma rọ ẹro ruẹ evaọ okpẹwho America e jọ eware ekpokpọ nọ ma re ruẹ ẹdẹvo ho. Uzẹme riẹ họ, America o wo ohẹriẹ gaga nọ iwhre esese nọ me no ze.

 Wọhọ oriruo, ma wuhrẹ epanọ a rẹ rehọ eware ẹlẹtriki gbe ekwakwa uwou efa ruiruo keme ma riẹ kpahe ae vẹre he. Yọ obonẹ o dhẹ vi obonọ me no ze kpekufiẹ! Ohiohiẹ ẹdẹjọ nọ me no uwou ze, mẹ tẹ ruẹ nọ oria kpobi o be fo papapa. Oyena o jọ orọ ọsosuọ nọ mẹ rọ ruẹ ekpalekpa-ame. Ekpahe nọ e jariẹ e ga thesiwa!

Rekọ ebẹbẹ nana i te oware ovo ho keme ma reawere isukulu na gaga. Onaa nọ inievo na a ro wuhrẹ omai, u ru omai wo otoriẹ eware na ziezi. Ma wuhrẹ epanọ ma re ru ekiakiẹ kokodo nọ ma te bi se Ebaibol na. Isukulu Giliad i gine ru usu mẹ kugbe Jihova ga ziezi.

Nọ me nwrotọ no isukulu na no, a tẹ rọ omẹ mu ọkobaro obọdẹ je dhe omẹ kpohọ Bronx evaọ New York City omoke jọ. Fikiere evaọ Ahrẹ 1953, mẹ sai kpohọ okokohọ New World Society nọ a ru evaọ ofẹ ovona New York. Nọ okokohọ na o kuhọ no, a te dhe omẹ kpobọ Philippines.

Inievo na a vuẹ omẹ evaọ obọ uwou ogha nọ, “Obọnana, who ti mu iruo ọsẹro okogho họ.” Onana o te kẹ omẹ uvẹ nọ me ti ro gine lele ithihi Olori na dẹẹ, ọnọ o kpohọ ewho gbe iwhre nọ e rrọ ugbothabọ re ọ ruẹsi fiobọhọ kẹ igodẹ Jihova. (1 Pita 2:21) A te dhe omẹ kpohọ okogho ẹkwotọ Luzon, onọ o rrọ ukoliko nọ o mae rro evaọ Philippines. Onana o kẹre te okogho Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, gbe Zambales. Re mẹ sae te ewho jọ, mẹ rẹ gadiẹ igbehru Sierra Madre nọ e rrọ kothi kothi vrẹ. Imoto-ofa e jẹ hae dhẹ te obei hi, fikiere mẹ rẹ nọ ahwo nọ a rẹ dhẹ imoto ilogbo nọ a rẹ rọ wọ ire sọ mẹ sae keria ehru ire na. Ẹsibuobu a jẹ hae kẹ omẹ uvẹ, dede na ehru ire nọ mẹ jẹ hae keria na o jẹ hae lọhọ kẹ omẹ gbe he.

Ikoko buobu nọ mẹ jẹ hai weze kpohọ e jọ kakao yọ a to ejọ họ obọ. Fikiere o jẹ hae were inievo na gaga nọ me te fiobọhọ kẹ ai ru ọruẹrẹfihotọ iwuhrẹ gbe usiuwoma ota ikoko na ziezi.

Kẹsena a te dhe omẹ kpohọ okogho Bicol. Itu sa-sa nọ i ri te ukoko ho e jọ okogho nana, yọ ekobaro obọdẹ e jẹ to itu nana họ. Evaọ uwou jọ nọ mẹ kpahe, ọgọdọ nọ a tọ hotọ jẹ rọ ire ivẹ where o jọ oria ame-okuo. Nọ me fi awọ họ ire na, te omẹ te ire na ma te kie fihọ ọgọdọ na. O rehọ omẹ oke taure mẹ tẹ te họ oma fo, kẹsena mẹ tẹ te re emu ohiohiẹ yena.

Oke nana me ro mu Nora eroro kpahe, ọnọ ma gbe mu iruo ọkobaro họ evaọ obọ Bulacan. Enẹna ọ rrọ ọkobaro obọdẹ evaọ ẹwho Dumaguete, me te weze bru ei. Kẹsena ma tẹ jẹ hai kere ileta se ohwohwo. Evaọ 1956, mẹ avọ iẹe ma tẹ ruọ orọo. Nọ ma rọo no, oka nọ u lele i rie ma te weze kpohọ ukoko jọ nọ o rrọ ukoliko Rapu Rapu. Ma jọ ẹkwotọ yena gadiẹ igbehru jẹ nya ọgba-onya, rekọ  iweze ọsẹro okogho yena nọ mẹ avọ aye mẹ ma jọ na o kẹ omai evawere gaga.

Nọ me ru iruo ọsẹro okogho na joma te ikpe ene no, ukoko u te zizie omai re ma jọ Ebẹtẹle ru iruo. Fikiere ma te mu iruo Ebẹtẹle họ evaọ amara Ọvo 1960. Evaọ etoke nana kpobi, me wuhrẹ eware buobu mi inievo nọ i wo ewha-iruo ilogbo evaọ ukoko na, yọ Nora ọ jọ Ebẹtẹle ru iruo evaọ ẹko-iruo sa-sa no.

Ebẹtẹle nọ mẹ rrọ na u ru nọ mẹ rọ rehọ ẹro ruẹ ẹnyaharo nọ ọ jọ Philippines romavia no evaọ iruo Uvie na. Okenọ mẹ jọ uzoge nọ mẹ kake ziọ Ebẹtẹle, oware wọhọ iwhowho-uvie idu ikpe (10,000) e jọ orẹwho na soso. Enẹna, iwhowho-uvie nọ e rrọ Philippines i bu vi idu egba ivẹ (200,000), yọ inievo buobu e rrọ Ebẹtẹle be rọ uketha kẹ iruo usiuwoma ota na.

Nọ oke o be nyaharo na, Ebẹtẹle na ọ gbẹ jẹ gba inievo nọ e jẹ fialoma via kẹ iruo Ebẹtẹle he fiki ẹvi nọ ọ be romavia. Utu Ẹruorote na o tẹ ta nọ ma gwọlọ otọ ulogbo nọ a rẹ sae bọ Ebẹtẹle ọkpokpọ fihọ. Mẹ avọ oniọvo nọ ọ rẹ rẹrote ofẹ nọ a rẹ jọ printi ebe ma tẹ jẹ nya nuwou ruọ uwou evaọ ẹkwotọ na, be nọ sọ ohwo jọ ọ gwọlọ zẹ otọ riẹ. Rekọ ma ruẹ hẹ. Ọzae jọ nọ o wo otọ ọ tubẹ ta kẹ omai dede nọ: “Ahwo Chinese a rẹ zẹ hẹ. Ẹdẹ ma rẹ dẹ.”

Rekọ ẹdẹjọ, ohwo jọ nọ o wo otọ ọ tẹ nọ omai sọ ma sae dẹ otọ riẹ. Ohwo nana ọ jẹ kwa kpobọ America. Onana o jọ emuhọ oware nọ ma rẹro riẹ vievie he. Omọfa nọ ọ kẹle ohwo yena ọ tẹ ta nọ ọ be zẹ otọ riẹ re, jẹ tubẹ tuduhọ amọfa nọ a kẹle e riẹ awọ nọ jọ a ru epọvo na. Uwhremu na, ma tubẹ dẹ otọ ọzae nọ ọ vuẹ omai oke ọsosuọ nọ, “Ahwo Chinese a rẹ zẹ hẹ” na. U kri hi, ma te ti wo otọ nọ u vi akuasa onọ ma jẹ gwọlọ. U mu omẹ ẹro ziezi nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ eware e nya ere.

Evaọ ukpe 1950, Mẹ jọ oniọvo nọ ọ mae maha evaọ uviuwou Ebẹtẹle na. Enẹna, mẹ avọ aye mẹ họ ahwo nọ a mae kpako evaọ Ebẹtẹle na. Mẹ be vioja vievie he inọ me kpohọ obonọ Olori na ọ ta nọ mẹ nya kpobi. Ginọ uzẹme nọ ọsẹgboni mẹ a le omẹ no uwou, rekọ Jihova o ru omẹ wo ibe Ileleikristi nọ ma gbẹ rrọ uviuwou ovona evaọ akpọ-soso. Ghelọ iruo nọ ma bi ru evaọ ukoko na kẹhẹ, Jihova ọ rẹ kẹ omai eware kpobi nọ ma gwọlọ. Mẹ avọ Nora aye mẹ ma yere Jihova gaga rọkẹ eware iwoma kpobi nọ ọ kẹ omai no, yọ ma be tuduhọ amọfa awọ nọ jọ a dawo re a ruẹ epanọ Jihova o woma te.​—Mal.3:10.

Jesu o zizie Matiu Livai nọ ọ jọ omiazọhọ nọ: “Jọ olele mẹ.” Kọ eme Matiu o ru? Ebaibol na ọ ta nọ: “Ọ tẹ nyasiọ eware kpobi ba, ọ tẹ kpama o te mu [Jesu] họ elele.” (Luk 5:​27, 28) Me ru epọvo na no, yọ mẹ be tuduhọ amọfa awọ nọ jọ a ru ere keme a ti wo eghale buobu.