1, 2. Wọhọ epanọ o via kẹ Tony na, inwene vẹ ohwo ọ rẹ sai ru?

ỌMỌ ekọleji jọ nọ a re se Tony ọ joma siọ isukulu ba fikinọ isukulu na e bẹ riẹ no. Tony o wo ọsẹ hẹ, isukulu e were riẹ tere he yọ urere oka kpobi ọ rẹ nyai rri ifimu hayo jọ kugbe egbẹnyusu riẹ. Ọ jọ ọmọ nọ o re ru ozighi hi yọ ọ jẹ hae rehọ imu egaga gbe he. Oware na họ, ọ riẹ uzuazọ nọ ọ gwọlọ yeri hi. Yọ u mu rie ẹro ho inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ. Kẹsena ọ tẹ nyaku ọzae-avọ-aye jọ nọ a rrọ Isẹri Jihova. Ọ vuẹ rai kpahe avro nọ o wo gbe enọ efa nọ e jariẹ udu. A tẹ kẹe ibroshọ ivẹ na, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking gbe Was Life Created?

² Nọ ọzae-avọ-aye na a zihe, a tẹ ruẹ nọ uruemu Tony u muhọ enwene no. Ọ romatotọ se ibroshọ na te epanọ i ro kpiri no. Ọ ta nọ: “Imuẹro e riẹ inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ.” Ọ rọwo nọ a wuhrẹ Ebaibol kugbei, ẹmẹrera na eriwo riẹ kpahe uzuazọ u te nwene. Tony nọ ọ jẹ sae pase evaọ isukulu hu na ọ tẹ jọ omọvo enọ e mae riẹ obe evaọ isukulu na. Ọnọ o wuzou isukulu na ọ riẹ inọ Tony o bi wuhrẹ Ebaibol, yọ inwene na i gbe rie unu gaga. Ọ ta kẹ Tony nọ: “Who nwene gaga no evaọ uruemu ra gbe oghẹrẹ nọ whọ be daoma te evaọ isukulu na. Kọ Isẹri Jihova nọ who bi kuomagbe na o wha inwene nana ze na?” Tony  ọ tẹ kuyo nọ Ee, kẹsena ọ tẹ ta usi uwoma kẹe. O kpohọ isukulu riẹ na nwrotọ yọ enẹna ọ rrọ ọkobaro oke-kpobi gbe odibo oruiruo. Eva e be were iẹe re inọ o wo Jihova no enẹna, ọnọ ọ rrọ obọdẹ Ọsẹ kẹe.—Ol. 68:5.

3. Didi ohrẹ Jihova ọ kẹ izoge na?

³ Iku Tony na e kareghẹhọ omai nọ Jihova o you owhai izoge na gaga. Ọ gwọlọ nọ wha yeri uzuazọ nọ o rẹ kẹ evawere. Oyejabọ nọ ọ rọ kẹ owhai ohrẹ nọ: “Kareghẹhọ ọnọ ọ ma owhẹ evaọ oke ọmoha ra.” (Ọtausi. 12:1) Oyena o nwane lọhọ tere he evaọ akpọ inẹnẹ. Rekọ o rrọ oware nọ a rẹ sai ru hu hu. Ọghẹnẹ ọ sai fiobọhọ kẹ owhẹ kparobọ, orọnikọ evaọ oke uzoge ra ọvo ho rekọ evaọ edẹ uzuazọ ra kpobi. Re ma dhesẹ iẹe, joma ta oware nọ ma rẹ sai wuhrẹ evaọ iku emọ Izrẹl nọ i fi ewegrẹ rai kparobọ ro wo Ẹkwotọ Eyaa na tobọ gbe Devidi nọ ọ nyae họre Goliat.

4, 5. Eme ma rẹ sai wuhrẹ evaọ oghẹrẹ nọ emọ Izrẹl a ro fi ahwo Kenan kparobọ gbe oghẹrẹ nọ Devidi ọ rọ họre Goliat? (Rri iwoho nọ e rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁴ Nọ emọ Izrẹl a kẹle Ẹkwotọ Eyaa na no, Ọghẹnẹ ọ ta kẹ ae he inọ a wuhrẹ epanọ a rẹ họre hayo fi ẹmo. (Izie. 28:1, 2) Ukpoye, ọ vuẹ rai nọ a re koko ijaje riẹ je fievahọ iẹe. (Jos. 1:7-9) Evaọ eriwo ohwo-akpọ, onana yọ ohrẹ nọ u fioka ha. Rekọ oye họ ohrẹ nọ o mai woma, keme Jihova o ru nọ a ro fi ahwo Kenan kparobọ unuẹse buobu. (Jos. 24:11-13) Uzẹme, re a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ o gwọlọ ẹrọwo, rekọ ẹrọwọ yena o rẹ kẹ erere ẹsikpobi. Ere o rrọ rite inẹnẹ. U re nwene vievie he.

⁵ Goliat ọ jọ ọgbaẹmo ologbo, o theri te irula izii gbe ubro (koyehọ imita 2.9) yọ o fi ẹgọ-ẹmo họ je kru ekwakwa ẹmo họ obọ. (1 Sam. 17:4-7) Rekọ eware ivẹ ọvo Devidi ọ jẹ rọ nyabru ei, eyehọ udeme nọ a re ro fi ubiutho gbe ẹrọwọ nọ o fihọ Jihova, Ọghẹnẹ riẹ. Ababọ avro, ahwo nọ a wo ẹrọwọ họ a sai roro nọ Devidi o wo areghẹ hẹ. Rekọ o rrọ ere vievie he. Goliat họ ọnọ o wo areghẹ hẹ na.—1 Sam. 17:48-51.

6. Eme ma be te gbẹ ta kpahe?

⁶ Ma jọ uzoẹme nọ o vrẹ na ta kpahe eware ene nọ i re ru omai wo evawere je fiobọhọ kẹ omai yeri emamọ uzuazọ. Eyehọ, eware nọ Ọghẹnẹ o bi wuhrẹ omai, uvi egbẹnyusu nọ ma re wo, emamọ itee nọ ma re le, gbe uvi ufuoma nọ Ọghẹnẹ ọ be kẹ idibo riẹ. Joma gbẹ ta kpahe eware nana, re ma ruẹ ehrẹ jọ nọ e rrọ Olezi 16.

7. (a) Ẹvẹ whọ rẹ sai dhesẹ ohwo nọ o wo emamọ usu kugbe Ọghẹnẹ? (b) Eme ọ jọ “ẹkẹ” Devidi, kọ eme o no rie ze?

⁷ Ohwo nọ o wo emamọ usu kugbe Ọghẹnẹ o re fi ẹrọwọ họ iẹe je rri eware epanọ Ọghẹnẹ o rri rai. Ọ rẹ gwọlọ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹe ithubro, jẹ gbaemu nọ o re yoẹme kẹe. (1 Kọr. 2:12, 13) Devidi o fi emamọ oriruo hotọ evaọ onana. Ọ so nọ: “ỌNOWO họ ẹkẹ [mẹ] gbe egho mẹ.” (Ol. 16:5) “Ẹkẹ” yena u kugbe emamọ usu nọ Devidi o wo kugbe Ọghẹnẹ, ọnọ ọ rehọ fihọ oria adhẹzọ riẹ. (Ol. 16:1) Eme o no rie ze? O kere nọ: “Ẹzi mẹ ọ tẹ rẹ ghọghọ.” Ẹhẹ, oware ovo nọ o jẹ kẹ Devidi evawere te usu okpekpe nọ o wo kugbe Ọghẹnẹ o rrọ họ.—Se Olezi 16:9, 11.

8. Didi eware i re ru ohwo wo uvi evawere?

⁸ Ahwo nọ a be rọ uzuazọ rai kpobi le efe gbe omaweromẹ a sai wo ọkpọ oghọghọ nọ Devidi o wo na ha. (1 Tim. 6:9, 10) Oniọvo-ọmọzae jọ evaọ obọ Canada ọ ta nọ: “Orọnikọ oware nọ whọ rẹ sai wo tobọ evaọ uzuazọ o rẹ kẹ uvi evawere he  rekọ oware nọ whọ rẹ kẹ Jihova Ọghẹnẹ, Ọnọ ọ kẹ omai emamọ eware nọ ma wo kpobi na.” (Jem. 1:17) Ẹhẹ, who te fi ẹrọwọ họ Jihova jẹ be gọe, who re yeri emamọ uzuazọ je wo evawere. Ẹvẹ ẹrọwọ ra ọ sae rọ ga ziezi? Whọ rẹ raha oke kugbe Jihova, wọhọ odẹme, koyehọ who re se Ebaibol na, roro kpahe eware nọ ọ ma, jẹ romatotọ roro kpahe iruemu-aghae riẹ wọhọ uyoyou nọ o wo kẹ owhẹ.—Rom 1:20; 5:8.

9. Wọhọ Devidi, ẹvẹ whọ sae rọ kuvẹ re Ẹme Ọghẹnẹ ọ kpọ owhẹ?

⁹ Uyoyou nọ Ọghẹnẹ o wo kẹ omai o rẹ wọe kẹ omai ọkpọvio ẹsejọ wọhọ ọsọmọ. Eva e were Devidi nọ Ọghẹnẹ ọ kẹe ohrẹ. Ọ ta nọ: “Me re jiri ỌNOWO nọ ọ be jẹ omẹ iroro; udu mẹ u bi wuhrẹ omẹ re eva oke aso.” (Ol. 16:7) Ẹhẹ, o roro didi kpahe epanọ Ọghẹnẹ o re rri eware, ọ daoma wo ọkpọ eriwo Ọghẹnẹ je yeri uzuazọ riẹ lele oyena. Whọ tẹ rọ aro kele Devidi, who ti you Ọghẹnẹ vi epaọ anwẹdẹ, yọ whọ te gbaemu nọ who re yoẹme kẹe. Usu ra kugbe Ọghẹnẹ o te jẹ kpekpe ziezi. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Christin ọ ta nọ, “Me te bi ru ekiakiẹ je roro didi kpahe oware nọ me bi se, o rẹ jọ omẹ oma nọ mẹ Jihova o kere eme na kẹ!”

10. Wọhọ epanọ o rrọ Aizaya 26:3, erere vẹ o re te ohwo nọ o wo usu okpekpe kugbe Ọghẹnẹ?

¹⁰ Orọnikọ ma bi bru okpa họ ẹme na ha inọ who te wo usu okpekpe kugbe Ọghẹnẹ who re wo obọdẹ eriariẹ gbe orimuo nọ u re fiobọhọ kẹ owhẹ wo eriwo Ọghẹnẹ kpahe akpọ na gbe epanọ obaro akpọ na ọ te jọ. Kọ fikieme Ọghẹnẹ ọ be rọ kẹ owhẹ obọdẹ eriariẹ avọ orimuo otiọna? Keme ọ gwọlọ nọ whọ rehọ eware nọ i fo karo evaọ uzuazọ, jẹ emamọ iroro, je rẹro nọ Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹ owhẹ yeri emamọ uzuazọ evaọ obaro. (Se Aizaya 26:3.) Oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Joshua nọ ọ rrọ obọ America ọ ta nọ, “Ohwo o te si kẹle Jihova, u re fiobọhọ kẹe riẹ oware nọ u wuzou gbe onọ u wuzou tere he.” Ẹme nana ọ rrọ gbagba, yọ ohwo o te gine wo eriwo otiọye, o re wo uvi evawere!

11. Ẹvẹ Devidi o ro dhesẹ epanọ a rẹ rọ salọ emamọ egbẹnyusu?

¹¹ Se Olezi 16:3. Devidi ọ riẹ epanọ a sae rọ salọ emamọ egbẹnyusu. O mu usu kugbe ahwo nọ a you Jihova yọ onana o kẹ riẹ “evawere” gaga. Devidi o se enana “erezi” na, keme a kiẹrẹe jẹ rrọ fuafo evaọ uruemu. Ọso-ilezi ọfa jọ o wo ọkpọ iroro Devidi na kpahe oghẹrẹ ahwo nọ o re mu usu kugbe. O kere nọ: “Mẹ ogbẹnya enọ e be dhẹozọ ra kpobi gbe enọ i re koko ijaje ra.” (Ol. 119:63) Wọhọ epanọ ma ta evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, whọ rẹ sae ruẹ emamọ egbẹnyusu evaọ usu idibo Jihova nọ i bi yoẹme kẹe jẹ be dhozọ riẹ. Uzẹme riẹ họ, orọnikọ ehwa ra ọvo who re mu usu kugbe he, rekọ te emaha te ekpako.

12. Eme o ru nọ Devidi avọ Jonatan a rọ jọ egbẹnyusu?

¹² Devidi ọso-ilezi na o mu usu kugbe ahwo nọ a rrọ ikpe sa-sa orọnikọ ehwa riẹ ọvo ho. Kọ whọ sae kareghẹhọ ‘okpohwo’ jọ nọ ọ jọ ogbẹnyusu ọkpekpe riẹ? Odẹ riẹ Jonatan. Evaọ uzẹme, aimava na a jọ usu egbẹnyusu ekpekpe nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na. Kọ whọ riẹ nọ Jonatan ọ rọ enwenọ ikpe ọgba vi Devidi? Eme o ru nọ a rọ jọ egbẹnyusu? Ẹrọwọ nọ a fihọ Ọghẹnẹ, adhẹẹ odidi nọ a wo kẹ ohwohwo, yọ a muẹrohọ nọ ozọ u je mu ai hi evaọ oke kpobi nọ a họre ewegrẹ Ọghẹnẹ.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Ẹvẹ whọ sai ro wo emamọ egbẹnyusu sa-sa? Kẹ oriruo.

¹³ Wọhọ Devidi avọ Jonatan, ma re wo “evawere” nọ ma te you ahwo nọ a you Jihova  je fi ẹrọwọ họ iẹe. Kiera nọ ọ gọ Ọghẹnẹ ikpe buobu no ọ ta nọ, “Mẹ jọ erẹwho sa-sa mu egbẹnyusu, ahwo nọ a no uyẹ sa-sa ze.” Whẹ omara who te mu egbẹnyusu evaọ eria sa-sa re, whọ te ruẹ vevẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ gbe ẹzi riẹ o re gine ru ahwo wo okugbe.

14. (a) Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ fi emamọ itee họ? (b) Eme izoge jọ a ta kpahe itee nọ ohwo o re fihọ kẹ omariẹ evaọ egagọ Ọghẹnẹ?

¹⁴ Se Olezi 16:8. Devidi ọ tẹrovi egagọ Ọghẹnẹ. Whẹ omara who ti yeri uzuazọ evawere otẹrọnọ whọ rọ egagọ Jihova karo jẹ be hai roro kpahe iẹe evaọ utee kpobi nọ whọ gwọlọ le. Oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Steven ọ ta nọ, “Me te fi utee họ, le utee na tobọ, je rorote ẹnyaharo nọ me wo no, o rẹ kẹ omẹ evawere gaga.” Oniọvo-ọmọzae ọfa jọ evaọ Germany nọ o kpohọ ẹkwotọ ọfa kẹ iruo Uvie na ọ ta nọ, “Mẹ tẹ who no, mẹ gwọlọ rri kpemu jẹ ruẹ nọ orọnikọ ẹgwọlọ obọmẹ ọvo mẹ tẹrovi evaọ uzuazọ họ.” Ma rẹro nọ ere ọvona o rrọ kẹ owhẹ re. O tẹ rrọ ere, rọ uvẹ nọ who wo enẹna ru eware nọ e rẹ kẹ Ọghẹnẹ orro je fiobọhọ kẹ amọfa. (Gal. 6:10) Fi itee họ kẹ omara evaọ egagọ Ọghẹnẹ, re whọ jẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ owhẹ le itee na tobọ. O rẹ were iẹe gaga re ọ kiyo elẹ itieye na.—1 Jọn 3:22; 5:14, 15.

15. Itee vẹ whọ rẹ sai fihọ kẹ omara? (Rri ẹkpẹti na, “ Itee Jọ nọ Whọ rẹ Sai Le.”)

¹⁵ Itee vẹ whọ rẹ sai fihọ? Whọ sai fi utee họ inọ whọ rẹ rọ ẹme obọra kẹ uyo evaọ obọ ewuhrẹ, ru iruo ọkobaro oke-kpobi, hayo kpohọ Ebẹtẹle. Whọ sae daoma wuhrẹ ẹvẹrẹ ọfa avọ ẹjiroro inọ who ti kpohọ ẹkwotọ ẹvẹrẹ ọfa kẹ iruo Uvie na. Oniọvo jọ nọ a re se Barak nọ ọ rrọ iruo odibọgba oke-kpobi ọ ta nọ, “Ohiohiẹ kpobi nọ mẹ kpama ze jẹ kareghẹhọ nọ mẹ be rọ ẹgba mẹ kpobi ru iruo Jihova, o rẹ kẹ omẹ evawere nọ iruo efa e rẹ sae kẹ hẹ.”

16. Ẹvẹ Devidi o rri izi ikiẹrẹe Jihova, kọ fikieme?

¹⁶ Se Olezi 16:2, 4. Wọhọ epanọ ma wuhrẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, izi ikiẹrẹe Ọghẹnẹ gbe ehri-izi riẹ e rẹ kẹ omai ufuoma keme i re ru omai you oware  uwoma je mukpahe oware uyoma. (Emọs 5:15) Devidi ọso-ilezi na o vuhumu nọ obọ Jihova ọvo “ewoma” o re no ze. Ewoma yọ ọtẹruo hayo uruemu ezi. Devidi ọ jẹ daoma rọ aro kele Ọghẹnẹ ru ewoma. Devidi o te je mukpahe oware nọ u yoma evaọ aro Ọghẹnẹ. O mukpahe eware wọhọ edhọgọ, uruemu nọ u re si ọghọ no ohwo oma je ru nọ a rẹ rọ rehọ oruaro nọ u te Jihova kẹ oware ofa.—Aiz. 2:8, 9; Evia. 4:11.

17, 18. (a) Eme Devidi ọ ta kpahe oware nọ u re no ẹdhọgọ ze? (b) Fikieme ‘uweri’ ahwo jọ u bi ro “dhe evievihọ” nẹnẹ?

¹⁷ Evaọ oke ahwo nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na, ẹnwae-obro ọ jọ abọjọ ẹdhọgọ. (Hos. 4:13, 14) A gbe du ta ha, oghẹrẹ egagọ nana u je si ahwo urru gaga fiki sebaẹgba. Rekọ o kẹ rai uvi evawere he. Ukpoye, ‘uweri rai u je dhe evievihọ’ wọhọ epanọ Devidi ọ ta. A tẹ jẹ wha uye nọ a rẹ ruẹ obọ riẹ hẹ se emọ rai buobu. (Aiz. 57:5) Onana o dha Jihova eva gaga! (Jeri. 7:31) O hae jọnọ whọ jariẹ oke yena, o hae te were owhẹ gaga nọ ọsẹgboni ra a fi ẹrọwọ họ Jihova je bi yoẹme riẹ.

¹⁸ Epọvo na o rrọ nẹnẹ, egagọ erue e be jẹ ọfariẹ-ogbe rehọ, tubẹ kuvẹ re ezae i lele ezae wezẹ. Rekọ oware nọ u re no iruemu etọtọ nana ze u ri nwene he, enọ ahwo-akpọ a bi ru je bi roro nọ a wo ufuoma na. (1 Kọr. 6:18, 19) Ahwo a bi ru ‘uweri rai dhe evievihọ’ wọhọ epanọ whọ be hae ruẹ na. Fikiere whai izoge, wha gaviezọ kẹ Ọsẹ obọ odhiwu rai. Jọ u mu owhẹ ẹro nọ who te bi yoẹme kẹ Jihova, eware i re woma kẹ owhẹ. Hae kareghẹhọ omara ẹsikpobi inọ, okpẹtu nọ o re no eyoma oruo ze ọ gbẹdẹ vi omawere kpobi nọ whọ rẹ sae jariẹ wo. (Gal. 6:8) Joshua nọ ma ta ẹme te no na ọ ta nọ, “Ma sae rọ ufuoma mai ru oware kpobi nọ ma gwọlọ, rekọ ma tẹ rehọ iẹe ruiruo thọ okpẹtu o re noi ze.”

19, 20. Eghale vẹ izoge nọ i fi ẹrọwọ họ Jihova je bi yoẹme kẹe a re wo?

¹⁹ Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Wha te bi koko eme mẹ ẹsikpobi, yọ whai ginọ ilele mẹ, yọ wha te riẹ uzẹme na, uzẹme na u ve ti si owhai no igbo.” (Jọn 8:31, 32) Egagọ erue, ogbori, gbe ugbẹrọwọ e rrọ usu igbo nana nọ uzẹme na u re ti si ai no. Yọ orọnọ enẹ ọvo u no kuhọ họ. Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, u re je ru omai wo “ufuoma oruaro ọrọ emọ Ọghẹnẹ” evaọ obaro. (Rom 8:21) Makọ enẹna, whọ sai wo ufuoma nana nọ whọ tẹ be hai ‘koko eme Kristi ẹsikpobi.’ Enẹ whọ te rọ “riẹ uzẹme na” je ru lele iei, orọnikọ re who wuhrẹ kpahe iẹe ọvo ho.

²⁰ Whai izoge na, wha rri ufuoma nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ owhai na ghaghae. Wha rehọ iẹe ruiruo avọ areghẹ, re wha rọ enẹ wo emamọ otọhotọ kẹ omarai. Oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọ rrọ uzoge ọ ta nọ: “Ohwo ọ tẹ rọ ufuoma riẹ ruiruo ziezi nọ ọ gbẹ rrọ uzoge u re gine fiobọhọ kẹe odẹnotha nọ ọ te rẹriẹ ovao dhe iroro-ejẹ ilogbo, wọhọ iruo nọ o ti ru, sọ ọ rẹ rọo hayo ọ rẹ rọo tao ho.”

21. Ẹvẹ whọ sae rọ daji edhere “uvi uzuazọ na”?

²¹ Eware e tẹ be maki woma kẹ ohwo dede evaọ akpọ inẹnẹ, onana o rẹ tọ họ. Ohwo ọvo ọ riẹ epanọ odẹ ọ te jọ họ. (Jem. 4:13, 14) Fikiere, o rrọ oware areghẹ re ma daji edhere “uvi uzuazọ na,” koyehọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. (1 Tim. 6:19) Uzẹme, Ọghẹnẹ ọ rẹ gba ohwo ọvo họ nya edhere yena ha. Mai ọvo ma rẹ salọ oyena. Daoma ru re Jihova ọ jọ “ẹkẹ” ra. Rri “eware iwoma” buobu nọ ọ kẹ owhẹ no na ghaghae. (Ol. 103:5) Re who je fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ inọ, ọ rẹ sai ru owhẹ wo “oghọghọ” ulogbo gbe “evawere” bẹdẹ bẹdẹ.—Ol. 16:11.