1, 2. Kẹ oriruo epanọ uduotahawọ u ro wuzou.

CRISTINA ^[1] nọ ọ rrọ ikpe 18 ọ ta nọ: “Ọsẹgboni mẹ a rẹ tuduhọ omẹ awọ uvumọ ẹse he, abọ nọ a roro nọ mẹ be jọ ru thọ ọvo a re rri gwọlọ rọ poviẹ omẹ. Yọ ẹme rai ọ da viere. A rẹ ta nọ ereghẹ mẹ i ye te he, inọ ere ọvo mẹ te jọ, gbe inọ mẹ rro kufiẹ. Onana o rẹ lẹliẹ omẹ viẹ ẹsibuobu yọ mẹ rẹ gbẹ gwọlọ ta ẹme kẹ ae he. Me re rri omamẹ nọ me fioka ohwo ho.” O rẹ ginẹ kẹ uye gaga nọ a gbẹ be tuduhọ ohwo awọ họ!

² Evaọ abọdekọ riẹ, uduotahawọ u wo ẹgba nọ u re ro fiobọhọ kẹ ohwo ru ewoma. Rubén ọ ta nọ: “Anwọ ikpe buobu ze na, mẹ be hai rri omamẹ nọ me fioka ohwo ho. Rekọ u wo okejọ nọ mẹ avọ ọkpako ukoko mai jọ ma jọ usiuwoma ota, o te muẹrohọ nọ eva e be were omẹ hẹ. Mẹ tẹ jẹ vuẹe oware nọ o be kẹ omẹ uye, yọ ọ be nabe gaviezọ kẹ omẹ avọ ọdawẹ. Kẹsena ọ tẹ kareghẹhọ omẹ eware iwoma nọ me bi ru. Ọ tẹ jẹ kareghẹhọ omẹ ẹme Jesu, nọ ọ ta nọ mai omomọvo ma ghare vi imuedi buobu. Ẹsibuobu mẹ rẹ hae kareghẹhọ oria ikere yena, yọ u gbe bi duobọte omẹ udu. Ẹme ọkpako ukoko na o kẹ omẹ uduotahawọ gaga.”—Mat. 10:31.

3. (a) Eme Pọl ukọ na ọ ta kpahe uduotahawọ? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

 ³ U re gbe omai unu hu inọ Ebaibol na ọ ta nọ ma hae kẹ amọfa uduotahawọ. Pọl ukọ na o kere se Ileleikristi obọ Hibru nọ: “Inievo, wha yọroma re whai ọvuọvo o gbe wo udu umuomu nọ o kare ẹrọwọ vievie he ẹkwoma oma-usino Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ uzuazọ na; rekọ wha gbẹ hae tuduhọ ohwohwo awọ kẹdẹ kẹdẹ . . . , re ogaga eviẹhọ uzioraha o gbẹ lẹliẹ udu rai ọvuọvo jọ gaga ha.” (Hib. 3:12, 13) Whọ tẹ kareghẹhọ okejọ nọ ẹme uduotahawọ ọ kẹ owhẹ omosasọ, whọ rẹ ginẹ ruẹ epanọ ohrẹ nọ a kẹ inọ ma hai tuduhọ amọfa awọ na, u wuzou te. Fikiere joma ta kpahe enọ nana: Fikieme uduotahawọ u ro wuzou? Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oghẹrẹ nọ Jihova, Jesu, gbe Pọl ukọ na a rọ tuduhọ amọfa awọ ze? Kọ ẹvẹ ma sae rọ kẹ uduotahawọ nọ u re gine fiobọhọ?

4. Ono ọ gwọlọ uduotahawọ, kọ fikieme ahwo a gbe bi ro wo uduotahawọ tere nẹnẹ hẹ?

⁴ Mai kpobi na ma gwọlọ uduotahawọ, maero kọ okenọ ma tẹ be kpako ze. Owuhrẹ jọ nọ a re se Timothy Evans ọ ta nọ: “Emọ . . . a gwọlọ uduotahawọ, nwane wọhọ epanọ ekakọ e gwọlọ ame na. Keme uduotahawọ u re ru ọmaha riẹ nọ o wiruo kẹ amọfa gbe inọ a you rie.” Rekọ ma be rria etoke obẹbẹ. Ahwo a wo ẹzi oriobọ, a wo uyoyou kẹ ibe ahwo-akpọ rai hi, yọ uduotahawọ o be nwani no obọ omọfa ze he. (2 Tim. 3:1-5) Esẹgbini jọ a re jiri emọ rai hi keme esẹgbini ae omarai a jiri rai ẹdẹvo ho. Ega iruo buobu a be hai jiri ahwo nọ a rrọ otọ rai ru iruo ho, onana u bi ru nọ otu nọ ọ rrọ otọ rai na a be rọ ta nọ a bi wo uvumọ uduotahawọ họ.

5. Idhere jọ vẹ ma sae rọ kẹ amọfa uduotahawọ?

⁵ Ma rẹ sae tuduhọ omọfa awọ nọ ma te yere iei kẹ oware jọ nọ ọ riẹ ru. O rẹ sae jẹ kẹ uduotahawọ nọ ma tẹ vuẹ amọfa inọ a wo emamọ uruemu, hayo nọ ma tẹ ta “eme omosasọ kẹ enọ oma o lọhọ no.” (1 Tẹs. 5:14, oruvẹ.) Otofa ẹme Griki nọ a rẹ mae fa “uduotahawọ” na họ, epanọ “ohwo o re se omọfa ziọ abotọ riẹ.” Ababọ avro, ibe Ileleikristi mai nọ ma be hae jọ kugbe evaọ egagọ Jihova noke toke na, o be kẹ omai uvẹ nọ ma rẹ rọ ta ẹme uduotahawọ jọ kẹ ae. (Se Ọtausiuwoma Na 4:9, 10.) Nọ uvẹ o tẹ riẹ nọ ma re ro lele amọfa ta ẹme, kọ ma be hae vuẹ ae ẹjiroro nọ ma ro you rai gbe oware nọ eva rai e be rọ were omai? Taure ma tẹ te kuyo onọ yena, u ti woma gaga re ma roro kpahe oria ikere nana nọ o ta nọ: “Ẹvẹ uwoma te rọkẹ ẹme nọ a rẹ ta evaọ ẹruoke!”—Itẹ 15:23.

6. Fikieme Setan ọ rọ gwọlọ ru udu whrehe omai? Kẹ oriruo.

⁶ Setan Ẹdhọ na ọ gwọlọ ru udu whrehe omai, keme ọ riẹ nọ onana o rẹ sae lẹliẹ oma lọhọ omai evaọ egagọ Jihova gbe idhere efa sa-sa. Obe Itẹ 24:10 o ta nọ, ‘Udu u te no owhẹ awọ evaọ oke uye, ogaga ra u re gbe tulo ho.’ Setan ọ rọ uye sa-sa te Job, ọzae nọ o wo ẹrọwọ gaga na, jẹ ta nọ oriobọ o be wọe gọ Ọghẹnẹ re udu o ruẹsi whrehe iei. (Job 2:3; 22:3; 27:5) Ma rẹ sai mugba kẹ iruo Setan nọ ma tẹ be hae tuduhọ ahwo uviuwou gbe ibe Ileleikristi mai awọ. Onana u ti ru nọ iviuwou gbe ukoko mai o te rọ jọ oria nọ ma rẹ jọ wo evawere gbe omofọwẹ.

7, 8. (a) Iriruo vẹ e rrọ Ebaibol na nọ i dhesẹ nọ Jihova o rri uduotahawọ nọ a rẹ kẹ ghaghae? (b) Ẹvẹ esẹgbini a sae rọ rehọ aro kele oriruo Jihova? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁷ Jihova. Oso-ilezi na ọ so nọ: “ỌNOWO ọ kẹle enọ i wo eva owhrori, o [re]  siwi enọ a nwẹ eva ẹzi.” (Ol. 34:18) Okenọ ozọ u mu Jerimaya nọ udu u je whrehe ei, Jihova ọ tuduhọ ọruẹaro riẹ yena nọ o wo ẹrọwọ na awọ. (Jeri. 1:6-10) Whọ dai roro kpahe epanọ o kẹ Daniẹl uduotahawọ te okenọ Ọghẹnẹ o vi ukọ-odhiwu nyae bọ ọruẹaro riẹ yena nọ ọ kpako no na ga. Ukọ-odhiwu na o se Daniẹl “ohwo nọ a you gaga.” (Dan. 10:8, 11, 18, 19) Kọ whẹ omara whọ sae tuduhọ iwhowho-uvie, ekobaro, gbe inievo nọ e kpako no awọ, enọ oma o be lọhọ no?

⁸ Evaọ okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, Ọghẹnẹ o roro ho inọ avọ Ọmọ oyoyou riẹ na a ru iruo kugbe ikpe buobu no, fikiere u du gwọlọ nọ ọ rẹ kẹe uduotahawọ họ. Ukpoye, isiava soso Jesu o yo urru Ọsẹ riẹ nọ u no obọ odhiwu ze ta nọ: “Ọnana họ Ọmọ mẹ, oyoyou mẹ na, ọnọ mẹ jẹrehọ.” (Mat. 3:17; 17:5) Ọghẹnẹ ọ tẹ rọ enẹ jiri Jesu jẹ kẹe imuẹro nọ ọ be riẹ ru. Ababọ avro, isiava nọ Jesu o yo ẹme yena o kẹ riẹ uduotahawọ gaga, koyehọ okenọ o mu iruo usiuwoma ota riẹ họ obọ, gbe ukpe urere nọ ọ jọ otọakpọ. Jihova o te je vi ukọ-odhiwu nyae bọ Jesu ga evaọ okenọ ọ jọ ẹrova, aso urere riẹ taure o te ti whu. (Luk 22:43) Ma tẹ rrọ eyewọ, ajọ ma hae tuduhọ emọ mai awọ je jiri ai evaọ oria nọ a jọ riẹ ru, enẹ ma rẹ rọ rehọ aro kele oriruo Jihova. O tẹ jẹ gwọlọ nọ ma rẹ hai fiobọhọ kẹ ai nọ a tẹ be rẹriẹ ovao dhe edawọ nọ e rẹ sai whrehe ẹrọwọ rai evaọ obọ isukulu.

9. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oghẹrẹ nọ Jesu o yeri kugbe ikọ riẹ ze?

⁹ Jesu. Evaọ aso ọsosuọ nọ Jesu ọ rọ re Emu Owọwọ kugbe ikọ riẹ, ọ ruẹ nọ omorro yọ ekpehre uruemu jọ nọ o jẹ kẹ ikọ na uye. Avọ omaurokpotọ, Jesu ọ tẹ nabe wozẹ awọ rai, rekọ a gbẹ jẹ vro kpahe ohwo nọ ọ mae rro evaọ usu rai; yọ Pita o dhesẹ nọ o fievahọ omariẹ vrẹta. (Luk 22:24, 33, 34) Ghele na, Jesu o jiri ikọ riẹ nana inọ a talamu ei evaọ etoke edawọ. Ọ vuẹ rai nọ a ti ru iruo nọ e rro vi eriẹ, ọ tẹ jẹ kẹ ai imuẹro inọ Ọghẹnẹ o you rai. (Luk 22:28; Jọn 14:12; 16:27) Ma rẹ sae nọ omamai nọ, ‘Kọ u gbe fo re mẹ rọ aro kele Jesu jiri emọ mẹ gbe amọfa rọkẹ eware nọ a riẹ ru, viukpenọ mẹ rẹ tẹrovi ethobọ rai?’

10, 11. Ẹvẹ Pọl o ro dhesẹ nọ o rri uduotahawọ nọ a rẹ kẹ amọfa ghaghae?

¹⁰ Pọl ukọ na. Pọl ọ jọ ileta riẹ ta emamọ eme kpahe ibe Ileleikristi riẹ gaga. Ababọ avro ọ riẹ ethobọ inievo nana keme o lele ejọ rai kpohọ erẹ no ikpe buobu, ghele na, ọ ta emamọ ẹme kpahe ae. Wọhọ oriruo, Pọl o se Timoti “ọmọ oyoyou mẹ nọ ọ talamu omẹ evaọ iruo Olori na,” jẹ ta nọ Timoti ọ te rọ eva riẹ kpobi rẹrote eware nọ e rrọ ọdawẹ kẹ ibe Ileleikristi riẹ. (1 Kọr. 4:17; Fil. 2:19, 20) Pọl o te je jiri Taitọs kẹ inievo ukoko obọ Kọrint, ọ ta kpahe iẹe nọ “ibe oruiruo mẹ ọ rrọ, o bi ru iruo fiki ewoma rai.” (2 Kọr. 8:23) O rrọ vevẹ inọ o kẹ Timoti avọ Taitọs uduotahawọ nọ a riẹ oghẹrẹ nọ Pọl o rri rai!

¹¹ Pọl avọ Banabas a fi uzuazọ rai họ ọza okenọ a zihe kpohọ ewho nọ a jọ wọsuọ ae no vẹre. Wọhọ oriruo, dede nọ a rẹriẹ ovao dhe ọwọsuọ evaọ obọ Listra, a zihe nyae tuduhọ ilele ekpokpọ nọ e jọ obei awọ re a sai kru ẹrọwọ rai. (Iruẹru 14:19-22) Pọl ọ rẹriẹ ovao dhe ogbotu jọ nọ ofu o je mu evaọ Ẹfẹsọs. Obe Iruẹru 20:1, 2 o ta nọ: “Nọ ozighi na o serihọ no, Pọl ọ tẹ vuẹ se ilele na nọ a nyaze, nọ ọ tuduhọ ae awọ jẹ ta kẹ ae nọ a jọ tou no, ọ tẹ ruọ edhere bi kpohọ Masidonia. Nọ ọ nya ibrotọ yena vrẹ jẹ ta eme buobu rọ tuduhọ ilele nọ e jọ oyena awọ no, o te te Grisi.” O rrọ vevẹ inọ Pọl o rri uduotahawọ nọ a rẹ kẹ amọfa ghaghae.

12. Ẹjiroro jọ vẹ ma re ro kpohọ iwuhrẹ ukoko?

¹² Ẹjiroro jọ nọ Ọsẹ obọ odhiwu mai na o ro ru ọruẹrẹfihotọ nọ ma re ro kuomagbe kẹ iwuhrẹ ẹsikpobi họ, re ma hae jọ etoke omakugbe na kẹ je wo uduotahawọ. (Se Ahwo Hibru 10:24, 25.) Wọhọ ilele ọsosuọ Jesu, ma re kuomagbe kẹ egagọ re ma wuhrẹ no ai ze je wo ọbọga. (1 Kọr. 14:31) Cristina nọ ma fodẹ evaọ emuhọ uzoẹme nana ọ ta nọ: “Oware nọ o be mae lẹliẹ iwuhrẹ ikoko na were omẹ họ, uyoyou gbe uduotahawọ nọ mẹ rẹ jarae wo. Ẹsejọ me re te Ọgwa Uvie avọ ọkora. Rekọ inievo-emetẹ mai e vẹ nyabru omẹ ze, gbalọ omẹ, jẹ ta kẹ omẹ nọ me bi lo. A rẹ vuẹ omẹ nọ a you omẹ yọ eva mẹ e be were ae nọ a be ruẹ ẹnyaharo nọ me bi wo evaọ ukoko na. Uduotahawọ rai na o rẹ kẹ omẹ omosasọ gaga!” O rẹ ginẹ kẹ omosasọ nọ mai kpobi ma tẹ be hae “tuduhọ ohwohwo awọ”!—Rom 1:11, 12.

13. Fikieme idibo Ọghẹnẹ nọ e maki kri je kruga evaọ ukoko na no a rọ gwọlọ uduotahawọ?

¹³ Makọ idibo Jihova nọ i kri ukoko na no je kruga ziezi dede a gwọlọ uduotahawọ. Roro kpahe Joshua. Ọ gọ Jihova avọ ẹrọwọ te ikpe buobu no. Ghele na, Jihova ọ ta kẹ Mosis nọ jọ ọ tuduhọ iẹe awọ, inọ: “Whọ rẹ dabe ghrẹ Joshua, jẹ kẹ e udu gbe eri; keme ọye ọ rẹ te karo kẹ ahwo na, ọye o reti ru ai nọ a je ti wo otọ nọ whọ be te ruẹ na.” (Izie. 3:27, 28) Joshua o bi ti wo owha-iruo ulogbo jọ, onọ o ti ro su ahwo Izrẹl nyai fi Ẹkwotọ Eyaa na kparobọ. Ọ te rẹriẹ ovao dhe ezadhe sa-sa, yọ o tẹ kawo, ogbaẹmo jọ u ti fi ae kparobọ. (Jos. 7:1-9) Agbẹta nọ o rọ ginẹ gwọlọ nọ a rẹ tuduhọ Joshua awọ jẹ bọe ga na! Fikiere, ajọ mai omomọvo mai hae tuduhọ ekpako ukoko, gbe esẹro okogho awọ, enọ i bi ru iruo gaga re a sae rẹrote uthuru Ọghẹnẹ. (Se 1 Ahwo Tẹsalonika 5:12, 13.) Ọsẹro okogho jọ ọ ta nọ: “Ẹsejọ, inievo na a re kere ileta se omai ro yere omai, inọ a reawere iweze mai gaga. Ma rẹ sẹro ileta nana je se ae evaọ oke kpobi nọ udu o tẹ be gwọlọ whrehe omai. Ileta na e rẹ kẹ omai uduotahawọ gaga.”

14. Eme u dhesẹ nọ ujiro gbe uduotahawọ i wuzou gaga nọ ma tẹ be kẹ ohrẹ?

¹⁴ Ekpako ukoko gbe esẹgbini Ileleikristi a vuhumu no inọ re a jiri omọfa jẹ kẹe uduotahawọ, u re ru nọ ohrẹ Ebaibol u re ro wo ẹgba evaọ oma ohwo na ziezi. Okenọ Pọl ukọ na o jiri Ileleikristi obọ Kọrint fikinọ a fi ohrẹ riẹ jọ họ iruo, o rrọ vevẹ inọ onana o kẹ rai uduotahawọ nọ a rọ ruabọhọ je ru oware nọ u kiehọ. (2 Kọr. 7:8-11) Oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Andreas nọ o wo emọ ivẹ ọ ta nọ: “Uduotahawọ u re fiobọhọ kẹ emọ kpako evaọ iroro je wo ẹnyaharo evaọ egagọ  Ọghẹnẹ. Uduotahawọ who re ro ru ohrẹ nyate ai udu. Dede nọ emọ mai a riẹ oware nọ u kiehọ, o rẹ mae lọhọ kẹ ae re a ru oware nọ u kiehọ na noke toke nọ ma tẹ be hae tuduhọ ae awọ.”

15. Edhere jọ vẹ ma sae rọ tuduhọ amọfa awọ?

¹⁵ Hai jiri ibe Ileleikristi ra rọkẹ omodawọ gbe emamọ uruemu rai. (2 Irv. 16:9; Job 1:8) Jihova avọ Jesu a rri omodawọ nọ mai kpobi ma be rọ tha iruo Uvie na uke ghaghae, o tẹ make rọnọ ma be sai ru te epanọ ma gwọlọ họ fiki uyero mai. (Se Luk 21:1-4; 2 Ahwo Kọrint 8:12.) Wọhọ oriruo, inievo mai jọ nọ e kpako no a rẹ daoma gaga re a sai kpohọ ewuhrẹ gbe usiuwoma ota ẹsikpobi. Kọ u gbe fo re ma hai jiri inievo nana jẹ tuduhọ ae awọ?

16. Fikieme ma gbe ro siuke kpemu hu, evaọ ẹme uduotahawọ nọ ma rẹ kẹ amọfa?

¹⁶ Hae rọ uvẹ kpobi tuduhọ amọfa awọ. Nọ ohwo o te ru oware jọ nọ u fo nọ ma rẹ rọ fiki riẹ jiri ei, kọ ma gbe ru ere? Roro kpahe oware nọ o via okenọ Pọl avọ Banabas a jọ ẹwho Antiọk nọ ọ rrọ Pisidia. Enọ i wuzou evaọ uwou-egagọ na a ta kẹ ae nọ: “Ezae, inievo, otẹrọnọ wha wo ẹme uduotahawọ jọ kẹ ahwo na, wha tae.” Onana o wọ Pọl kẹ emamọ ovuẹ jọ. (Iruẹru 13:13-16, 42-44) Otẹrọnọ ẹme uduotahawọ jọ ọ rrọ nọ ma rẹ sae vuẹ ohwo, kọ ma gbẹ tae? Ma te ruẹ nọ ma tẹ be hae tuduhọ amọfa awọ, amọfa a te hae tuduhọ omai awọ re.—Luk 6:38.

17. Eme u re ru ẹme uduotahawọ mai wo ẹgba ziezi?

¹⁷ Jiri ohwo rọkẹ ugogo oware ezi nọ o gine ru. Eme uduotahawọ nọ ma rẹ ta gheghe e rẹ sai fiobọhọ, rekọ ẹme nọ Jesu ọ ta kẹ Ileleikristi obọ Thiatira, u dhesẹ nọ o rẹ mai woma nọ ma tẹ fodẹ ugogo oware nọ ma be rọ fiki riẹ jiri ohwo. (Se Eviavia 2:18, 19.) Wọhọ oriruo, ma tẹ rrọ eyewọ, ma rẹ sae vuẹ emọ mai oware nọ o were omai kpahe ẹnyaharo nọ a bi wo evaọ ukoko na. Ma rẹ sae vuẹ oniọvo-ọmọtẹ nọ ọyọvo ọ be yọrọ emọ riẹ oware nọ o were omai kpahe oghẹrẹ nọ ọ be yọrọ emọ na ghelọ uyero riẹ. Oghẹrẹ ujiro gbe uduotahawọ utioye na u re fiobọhọ gaga!

18, 19. Ẹvẹ ma sae rọ bọ ahwo nọ a gwọlọ uduotahawọ ga?

¹⁸ Jihova ọ te vuẹ omai omomọvo ho inọ ma ta ẹme uduotahawọ kẹ ugogo ohwo jọ wọhọ epanọ ọ vuẹ Mosis inọ ọ tuduhọ Joshua awọ jẹ bọe ga na. Ghele na, o rẹ were iẹe gaga nọ ma tẹ tuduhọ ibe Ileleikristi mai gbe amọfa awọ. (Itẹ 19:17; Hib. 12:12) Wọhọ oriruo, ma rẹ sae vuẹ oniọvo-ọmọzae nọ ọ kẹ ovuẹ ogbotu epanọ ovuẹ na o rọ kẹ omai uthubro nọ ma gwọlọ hayo fiobọhọ kẹ omai wo otoriẹ oria ikere jọ. Oniọvo-ọmọtẹ jọ o kere se ọkovuẹ ọrara jọ nọ, “Dede nọ ma ta ẹme kri hi, whọ ruẹ ọkora nọ ọ jọ omẹ oma, whọ tẹ sasa omẹ oma jẹ bọ omẹ ga. Mẹ gwọlọ jọ owhẹ riẹ nọ edhere owowou nọ whọ rọ ta ẹme, te okenọ whọ jọ eplatfọmo gbe okenọ mẹ avọ owhẹ ma ta ẹme, o wọhọ okẹ nọ u no obọ Jihova ze.”

¹⁹ Mai omamai ma te ruẹ idhere buobu nọ ma sae rọ bọ amọfa ga evaọ egagọ Jihova nọ ma tẹ gbaemu nọ ma re fi ohrẹ Pọl nana hiruo, nọ o ta nọ: “Wha gbẹ hae tuduhọ ohwohwo awọ jẹ hae bọ ohwohwo ga, nwane wọhọ epanọ wha bi ru na.” (1 Tẹs. 5:11) Ababọ avro, mai kpobi ma ti ru eva were Jihova nọ ma tẹ be “hae tuduhọ ohwohwo awọ kẹdẹ kẹdẹ.”