1. Eme ọ rẹ sae lẹliẹ omai kru udu ga nọ o tẹ wọhọ nọ ebẹbẹ mai e rro vi omai oma, yọ ohwo ọvo ọ riẹ nọ o bi fiobọhọ kẹ omai hi? (Olezi 118:5-7)

KỌ O jọ owhẹ oma ẹdẹjọ inọ who wo ohwo ọvo nọ o bi fiobọhọ kẹ owhẹ evaọ ebẹbẹ ra ha? O jọ ere kẹ ahwo buobu no, makọ idibo Jihova jọ dede. (1 Iv. 19:14) Otẹrọnọ ere o rrọ owhẹ oma, kareghẹhọ eyaa nọ Jihova ọ ya inọ: “Mẹ te nyasiọ owhẹ ba vievie he, yọ me ti gbabọkẹ owhẹ vievie he.” Fikiere, ma sae ta ududu nọ: “Jihova họ ọnọ o bi fiobọhọ kẹ omẹ; ozọ u re mu omẹ hẹ.” (Hib. 13:5, 6) Pọl ukọ na o kere eme yena se ibe Ileleikristi riẹ nọ e jọ obọ Judia evaọ oware wọhọ 61 C.E. Ọkpọ eme riẹ na e rrọ Olezi 118:5-7.—Sei.

2. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana, kọ fikieme?

² Wọhọ ọso-ilezi na, Pọl ọ riẹ nọ Jihova họ ọnọ o bi fiobọhọ kẹe keme ọ re siọ iẹe ba ẹdẹvo ho. Wọhọ oriruo, ikpe ivẹ gbọ taure Pọl o te ti kere ileta se Ileleikristi Hibru, u wo ẹdẹ jọ nọ o je kpohọ erẹ. Evaọ onya nana, ẹkporo o je fi evaọ abade na gaga, rekọ oware ovo u ru rie he. (Iruẹru 27:4, 15, 20) Taure o te ti kpohọ erẹ yena gbe evaọ etoke onya na kpobi, Jihova o fiobọhọ kẹ Pọl evaọ idhere buobu. Ma te ta kpahe idhere esa jọ evaọ usu rai. Jihova ọ rehọ Jesu avọ ikọ-odhiwu, ahwo egọmeti, gbe ibe Ileleikristi riẹ fiobọhọ kẹe. Eware nana nọ e via kẹ Pọl nọ ma be te ta kpahe na o te lẹliẹ omai fievahọ Ọghẹnẹ inọ o ti gine fiobọhọ kẹ omai wọhọ epanọ ọ ya eyaa riẹ na.

3. Eme o rẹ sae jọnọ Pọl ọ jẹ ruawa riẹ, kọ fikieme?

³ Oware jọ o via kẹ Pọl nọ ọ jọ gwọlọ obufihọ. Evaọ oware wọhọ 56 C.E., ogbotu ahwo jọ a si rie ruọ otafe Jerusalẹm jẹ gwọlọ epanọ a re ro kpei no. Okiokiọ riẹ nọ a rehọ Pọl ziọ aro Sanhẹdrin, omojọ u kiọkọ re ewegrẹ riẹ a sawo iẹe ekekẹ. (Iruẹru 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Evaọ oke yena, o sae jọnọ Pọl o je roro nọ, ‘Dẹvẹ uye nana kpobi u ti kuhọ?’

4. Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ Jesu fiobọhọ kẹ Pọl?

⁴ Ẹvẹ Jesu gbe ikọ-odhiwu a ro fiobọhọ kẹ Pọl? Evaọ aso ẹdẹ nọ a ro mu Pọl, Jesu “Olori na” o dikihẹ gbae, ọ tẹ ta kẹe nọ: “Kru udu ga! Keme wọhọ epanọ who bi se isẹri kpahe omẹ ziezi evaọ Jerusalẹm na, ere who ti se isẹri re evaọ Rom.” (Iruẹru 23:11) Onana u ru udu te Pọl otọ! Jesu o jiri Pọl kẹ isẹri nọ o se evaọ obọ Jerusalẹm. Ọ tẹ jẹ ta nọ Pọl o ti te Rom gbẹsinẹdẹ jẹ jọ obei se isẹri re. Nọ Jesu ọ tuduhọ Pọl awọ no, oma o tẹ jọ Pọl wọhọ ọmọ nọ ọsẹ riẹ ọ wọ fihọ igbama.

5. Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ ukọ-odhiwu fiobọhọ kẹ Pọl? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

⁵ Ebẹbẹ efa vẹ i te Pọl? Nọ oware nọ o via kẹ Pọl evaọ obọ Jerusalẹm na o vrẹ no, nọ ikpe ivẹ e jẹ ruọ emu no, ọ tẹ ruọ okọ je kpobọ Itali. Nọ a bi bi vrẹ na, ẹkporo ọgaga o te je fi, ahwo nọ a jọ okọ na kpobi a te je roro nọ a te seba ewhu hu. Dede na ozọ u mu Pọl ho. Fikieme? Ọ vuẹ ahwo nọ a jọ okọ na nọ: “Aso nana ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ nọ o wo omẹ, nọ mẹ be gọ na o dikihẹ kẹle omẹ, ọ tẹ ta nọ, ‘Ozọ u mu owhẹ hẹ, Pọl. Who ti dikihẹ aro Siza hrọ, yọ rri! Ọghẹnẹ ọ be rọ fiki ra siwi ahwo kpobi nọ a rrọ okọ na kugbe owhẹ.’” Ọkpọ eme evona nọ Jihova ọ rehọ Jesu ta kẹ Pọl oke ẹdẹ na, eye ọ rehọ ukọ-odhiwu na ta kẹe na. Ere o ginẹ via, Pọl o te Rom gbẹsinẹdẹ.​—Iruẹru 27:20-25; 28:16.

6. Eyaa Jesu vẹ e rẹ sae lẹliẹ omai kru udu ga, kọ fikieme?

⁶ Ẹvẹ Jesu gbe ikọ-odhiwu a bi ro fiobọhọ kẹ omai? Jesu o bi fiobọhọ kẹ omai wọhọ epanọ o fiobọhọ kẹ Pọl na. Ọ ya eyaa kẹ omai nọ: “Mẹ rrọ kugbe owhai edẹ na kpobi rite oke urere uyero-akpọ na.” (Mat. 28:20) Ẹme Jesu na ọ rẹ sae lẹliẹ omai kru udu ga nẹnẹ. Fikieme? Ẹsejọ ebẹbẹ i re si nẹ omai. Wọhọ oriruo, ohwo nọ ọ kẹle omai gaga o te whu, edada riẹ e rẹ jọ omai oma oke lelehie, o rẹ sai te ikpe buobu. Inievo  mai jọ a be reakọ fiki owho. U te je wo amọfa nọ a be hae jọ ọkora noke toke. O make rrọ ere na, a be sai thihakọ keme Jesu ọ ya eyaa kẹ omai nọ ọ rrọ kugbe omai evaọ “edẹ na kpobi,” makọ ẹdẹ nọ ma roro nọ omai u re no.​—Mat. 11:28-30.

7. Wọhọ epanọ Eviavia 14:6 o ta, ẹvẹ Jihova o bi ro fiobọhọ kẹ omai nẹnẹ?

⁷ Ebaibol na ọ vuẹ omai nọ Jihova ọ rẹ rehọ ikọ-odhiwu fiobọhọ kẹ omai. (Hib. 1:7, 14) Wọhọ oriruo, ikọ-odhiwu i bi fiobọhọ kẹ omai jẹ kpọ omai nọ ma be ta “usi uwoma Uvie” na kẹ “orẹwho, orua, ẹrọunu gbe utu ahwo kpobi” na.​—Mat. 24:13, 14; se Eviavia 14:6.

8. Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ oletu ogbaẹmo fiobọhọ kẹ Pọl?

⁸ Ẹvẹ ahwo egọmeti a ro fiobọhọ kẹ Pọl? Kareghẹhọ nọ evaọ 56 C.E. Jesu ọ ta kẹ Pọl nọ o ti te Rom. Rekọ ahwo Ju jọ evaọ Jerusalẹm a gwọlọ nọ a re dhere oria jọ evaọ edhere re a kpei no. Nọ oletu ogbaẹmo nọ a re se Klọdiọs Lisias o yo kpahe onana, ọ tẹ gbaemu nọ ọ rẹ thọ Pọl no obọ rai. Klọdiọs ọ tẹ nwane ruẹrẹ egbaẹmo buobu họ nọ i su Pọl te obọ Sisaria evaọ edhere nọ o rehọ oware wọhọ emaele udhosa-gbisoi thabọ no Jerusalẹm. Nọ a te Sisaria, Fẹliks ọba na ọ tẹ ta nọ “a rou rie evaọ ighẹ Herọd ovie na.” Ere ọ rọ thọ Pọl no obọ ahwo nọ a jẹ te gwọlọ kpei no.​—Iruẹru 23:12-35.

9. Ẹvẹ ọba nọ a re se Fẹstọs o ro fiobọhọ kẹ Pọl?

⁹ Pọl ọ rria uwou-odi evaọ Sisaria vrẹ ikpe ivẹ no. Oke nana yọ ọba nọ a re se Fẹstọs ọ rehọ ẹta Fẹliks no. Ahwo Ju a tẹ jẹ lẹ Fẹstọs inọ o siobọno Pọl ziọ obọ Jerusalẹm re a jọ obei rehọ iẹe guẹdhọ, rekọ Fẹstọs ọ rọwo ho. Ẹsejọhọ ọba na ọ riẹ nọ ahwo Ju “a wo omaa inọ a ti dhere hẹrẹ Pọl re a kpei no evaọ edhere.”​—Iruẹru 24:27–25:5.

10. Nọ Pọl ọ ta nọ ọ kpare ẹdhọ riẹ bru Siza, eme ọba nọ a re se Fẹstọs o ru?

¹⁰ Uwhremu na a tẹ rọ Pọl guẹdhọ evaọ obọ Sisaria. Fikinọ Fẹstọs “ọ gwọlọ ru re eva riẹ e were ahwo Ju na,” ọ tẹ nọ Pọl nọ: “Kọ whọ gwọlọ nọ who re kpobọ Jerusalẹm re a jọ aro mẹ gu owhẹ ẹdhọ evaọ obei?” Pọl ọ riẹ nọ ẹsejọhọ a ti kpei no evaọ obọ Jerusalẹm, ọ tẹ jẹ riẹ oware nọ o re ru re a siẹe ba ekpe, re ọ sai te obọ Rom jẹ ruabọhọ usi uwoma ota riẹ. Fikiere ọ tẹ ta nọ: “Mẹ kpare ẹdhọ mẹ bru Siza!” Nọ Fẹstọs avọ ekohrẹ riẹ a rọ uzou te uzou no, ọ tẹ ta kẹ Pọl nọ: “Siza whọ kpare ẹdhọ ra bru; yọ obọ Siza whọ te nya.” Oware nọ Pọl o ru na oye u siwi rie no obọ ewegrẹ riẹ. U ti gbe kri hi, Pọl o ti kpobọ Rom, obonọ obọ ahwo Ju nọ a gwọlọ kpei no na u gbe ti jo tei hi.​—Iruẹru 25:6-12.

11. Eme Aizaya ọ ruẹaro riẹ nọ o rẹ sae jọnọ Pọl o roro kpahe nọ o lẹliẹ udu jariẹ awọ?

¹¹ Taure Pọl ọ tẹ te ruọ okọ kpobọ Itali, ẹsejọhọ o je roro kpahe ẹme nọ Aizaya ọruẹaro na o kere kpahe ahwo nọ a be wọso Jihova inọ: “Wha ma omaa, rekọ a te raha iẹe! Wha ta ẹme kpobi nọ u je owhai, rekọ o te via ha, keme Ọghẹnẹ ọ rrọ kugbe omai!” (Aiz. 8:10) Pọl ọ riẹ nọ Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹe, yọ onana u ru nọ udu o rọ jariẹ awọ dede nọ ọ riẹ nọ ọ te rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ evaọ obaro.

12. Ẹvẹ Juliọs o ro fiobọhọ kẹ Pọl, kọ ẹsejọhọ eme Pọl o vuhumu?

¹² Evaọ 58 C.E., Pọl ọ tẹ ruọ okọ bi  kpohọ obọ Itali. Fikinọ ọ gbẹ rrọ obọ ahwo nọ a mu rie, a ta kẹ ọgbaẹmo Rom nọ a re se Juliọs re o rou rie. No umuo oke yena vrẹ obọ Juliọs o rrọ sọ o ti gboja kẹ Pọl hayo ọ te riẹe ru ziezi. Eme Juliọs ọ te rọ udu nọ a kẹ riẹ na ru? Okiokiọ riẹ nọ a bi te okpa, “Juliọs o dhesẹ uwowou kẹ Pọl, ọ kẹ riẹ uvẹ re ọ nyabru egbẹnyusu riẹ.” Evaọ oke ofa, Juliọs o tube siwi uzuazọ Pọl dede. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Nọ a jọ okọ je bi, egbaẹmo na a jẹ gwọlọ kpe ahwo kpobi nọ a mu nọ a jọ eva okọ na, rekọ Juliọs ọ rọwo nọ a kpe ai hi. Fikieme? “Ọ gba riẹ mu nọ o re siwi uzuazọ Pọl.” Ababọ avro, Pọl o vuhumu nọ Jihova họ ọnọ ọ be rọ oletu owowou nana fiobọhọ kẹe na.​—Iruẹru 27:1-3, 42-44.

13. Ẹvẹ Jihova ọ rẹ rọ rehọ ahwo egọmeti fiobọhọ kẹ idibo riẹ?

¹³ Ẹvẹ ahwo egọmeti a bi ro fiobọhọ kẹ omai? Jihova ọ tẹ gwọlọ rehọ ahwo egọmeti ru ẹjiroro riẹ gba, ọ rẹ rọ ẹzi ọfuafo riẹ wọ ae ru oware nọ ọ gwọlọ. Solomọn ovie na o kere inọ: “Udu ovie o wọhọ iko-ame evaọ obọ Jihova. Ọ rẹ kpọe kpohọ oria kpobi nọ o were riẹ.” (Itẹ 21:1) Eme họ otọ ẹme nana? Wọhọ epanọ ohwo-akpọ ọ rẹ tọ ekame fihọ oria nọ ame ọ rrọ re ame na ọ ruẹsi su kpohọ oria nọ ọ gwọlọ na, ere Jihova ọ rẹ rọ ẹzi ọfuafo riẹ ru re ahwo egọmeti a sai ru ẹjiroro riẹ gba. Nọ Jihova o te ru ere, ahwo ologbo egọmeti a rẹ jiroro nọ i re kiehọ idibo Ọghẹnẹ oma.​—Je rri Ẹzra 7:21, 25, 26.

14. Wọhọ epanọ Iruẹru Ikọ 12:5 u dhesẹ, amono ma rẹ sae lẹ roro?

¹⁴ Eme ma rẹ sai ru? Ma rẹ sae “lẹ roro ivie gbe ahwo kpobi nọ a rrọ ekwa ikpehru” otẹrọnọ ahwo nana a gwọlọ jiroro nọ i kiekpahe uzuazọ mai gbe odibọgba mai. (1 Tim. 2:1, 2; Neh. 1:11) Ma rẹ lẹ kpahe inievo mai nọ e rrọ uwou-odi gaga wọhọ epanọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a ru. (Se Iruẹru Ikọ 12:5; Hib. 13:3) U te no ere no, ma sae lẹ roro ahwo nọ a bi rou inievo mai nọ e rrọ uwou-odi. Ma rẹ lẹ se Jihova re o duobọte ahwo otiọye na udu re a wo ọkpọ uruemu Juliọs nọ ọ rẹrote Pọl je “dhesẹ uwowou” kẹe na.​—Iruẹru 27:3.

15-16. Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ Aristakọs avọ Luk fiobọhọ kẹ Pọl?

¹⁵ Ẹvẹ ibe Ileleikristi Pọl a ro fiobọhọ  kẹe? Evaọ oke nọ Pọl o je kpobọ Rom, Jihova ọ rọ ibe Ileleikristi riẹ fiobọhọ kẹe unuẹse buobu. Joma ta kpahe idhere jọ nọ o ro ru onana.

¹⁶ Egbẹnyusu Pọl nọ a gbẹ rrọ iruo Uvie na, Aristakọs avọ Luk a gba riẹ mu nọ a re lele iei kpobọ Rom. * U no rai eva ze nọ a re fi uzuazọ rai họ ọza re a sai lele Pọl dede nọ ma jọ oria ovo se nọ Jesu ọ ta kẹ ae nọ a ti te obọ Rom gbẹsinẹdẹ hẹ. Uwhremu na nọ ẹkporo o je fi, ẹsiẹe a rọ riẹ nọ oware ovo u ti ru ai hi. U mu omai ẹro inọ nọ a mu erẹ na họ, Pọl o yere Jihova nọ ọ rọ rehọ egbẹnyusu ivẹ riẹ nana nọ i wo udu na fiobọhọ kẹe.​—Iruẹru 27:1, 2, 20-25.

17. Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ ibe Ileleikristi Pọl fiobọhọ kẹe?

¹⁷ Oke nọ Pọl ọ jọ erẹ riẹ na, ibe Ileleikristi riẹ a fiobọhọ kẹe unuẹse buobu. Wọhọ oriruo, nọ okọ rai o kpahe Saedọn, Juliọs ọ kẹ Pọl uvẹ “re ọ nyabru egbẹnyusu riẹ re a rẹrotei.” Uwhremu na, evaọ okpẹwho nọ a re se Putẹoli, Pọl avọ inievo nọ e jọ kugbei a “ruẹ inievo” nọ e jọ okpẹwho yena. Inievo na a lẹ rai nọ a “jọ kugbe ae edẹ ihrẹ.” Evaọ eria nana kpobi nọ Pọl avọ inievo nọ e jọ kugbei a kpahe nọ a jọ rẹrote ai na, u muẹro nọ Pọl omariẹ ọ jẹ hai gbiku nọ e jẹ bọ inievo na ga. (Je rri Iruẹru Ikọ 15:2, 3.) Nọ a te serihọ evaọ eria itieye na no, a vẹ jẹ wọ onya.​—Iruẹru 27:3; 28:13, 14.

18. Eme o lẹliẹ Pọl yere Ọghẹnẹ je kru udu ga?

¹⁸ Nọ Pọl ọ be kẹle Rom na, ẹsejọhọ ọ kareghẹhọ ẹme nọ o kere se inievo obọ Rom inọ “o rrọ isiuru mẹ re mẹ nyabru owhai ze.” (Rom 15:23) Ọ riẹ vievie he inọ avọ egbregba nọ e riẹe abọ ọ te rọ ruọ okpẹwho na. A rẹ ruẹ unu gbiku epanọ eva e were riẹ te he nọ ọ ruẹ inievo na nọ e nyaze edhere ti yere iei. Ebaibol ọ ta nọ: “Nọ Pọl ọ ruẹ e rai, o te yere Ọghẹnẹ je kru udu ga.” (Iruẹru 28:15)  Muẹrohọ nọ Ọghẹnẹ họ ọnọ Pọl o yere nọ ọ ruẹ inievo na. Fikieme? Keme Pọl ọ riẹ nọ Jihova họ ọnọ ọ be rehọ inievo nana fiobọhọ kẹe na.

19. Wọhọ epanọ 1 Pita 4:10 o ta, ẹvẹ Jihova ọ sae rọ rehọ omai fiobọhọ kẹ oniọvo nọ uye u te oma?

¹⁹ Eme ma rẹ sai ru? Kọ whọ riẹ inievo jọ evaọ ukoko ra nọ uye o be bẹ fiki ẹyao gbe ebẹbẹ efa? O sae jọnọ ohwo jọ o whu ku ai. Ma tẹ ruẹ nọ uye u te oniọvo jọ, ma rẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ omai ru oware jọ hayo ta ẹme jọ nọ o re fiobọhọ kẹ oniọvo na jẹ lẹliẹe kru udu ga. (Se 1 Pita 4:10.) * Oniọvo otiọye na ọ sai vuhumu nọ Jihova họ ọnọ ọ be rehọ omai fiobọhọ kẹe na. Ọ vẹ te kareghẹhọ nọ eyaa nọ Jihova ọ ya inọ, “Mẹ te nyasiọ owhẹ ba vievie he, yọ me ti gbabọkẹ owhẹ vievie he” na ginọ uzẹme. Kọ onana o gbẹ te wha evawere se owhẹ omara?

20. Fikieme ma sae rọ ta ududu nọ: “Jihova họ ọnọ o bi fiobọhọ kẹ omẹ”?

²⁰ Wọhọ epanọ o via kẹ Pọl avọ egbẹnyusu riẹ na, ebẹbẹ nọ e wọhọ ẹkporo ọgaga e sai te omai evaọ uzuazọ. Ghele na ma riẹ nọ ma sai kru udu ga keme Jihova ọ rrọ kugbe omai. Ọ be rehọ Jesu gbe ikọ-odhiwu fiobọhọ kẹ omai. U te no ere no, Jihova ọ rẹ sae rehọ ahwo egọmeti fiobọhọ kẹ omai nọ ọ tẹ gwọlọ rehọ ai ru oreva riẹ. Yọ wọhọ epanọ o via kẹ omai otu jọ no na, Jihova ọ sae jẹ rehọ ẹzi riẹ wọ oniọvo jọ fiobọhọ kẹ omai. Fikiere ma sae ta ududu wọhọ Pọl inọ: “Jihova họ ọnọ o bi fiobọhọ kẹ omẹ; ozọ u re mu omẹ hẹ. Eme ohwo ọ rẹ sai ru omẹ?”​—Hib. 13:6.