1, 2. (a) Eme u dhesẹ nọ ahwo a be daoma gaga re a sai wo ufuoma nẹnẹ? (b) Kọ eme onana o wha ze no?

NẸNẸ, ẹsibuobu ahwo a rẹ ta kpahe epanọ ahwo kpobi a rẹ rọ jọ ẹrẹrẹe je wo ufuoma. Evaọ eria buobu akpọ na, ahwo a gwọlọ nọ a re no otọ okienyẹ, ẹzi omagbẹre, gbe uvuhu. Amọfa a gwọlọ nọ a re wo ufuoma ẹmeọta, ufuoma nọ a rẹ rọ jiroro kẹ omarai je ru onọ a gwọlọ. O wọhọ nọ evaọ oria kpobi, ahwo a gwọlọ ru oware nọ o were rai je yeri uzuazọ epanọ a gwọlọ.

² Re ahwo a sai wo ufuoma nọ a gwọlọ na, u bi ru ai ru eware sa-sa. Ahwo buobu a re ru ozighi, kpareso egọmeti, hayo tubẹ daoma rọ ogaga nwene isuẹsu re a sai wo ufuoma nọ a gwọlọ. Dede na, kọ ufuoma na u bi gine te ai obọ? Vievie. Edada gbe uwhu o be hai noi ze ẹsibuobu viukpọ ufuoma nọ a gwọlọ na. Onana o rọwokugbe ẹme nọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Solomọn ovie na kere inọ: “Ohwo ọ rẹ rehọ obọ ogaga su ọrivẹ riẹ nwa oma.”​—Ọtausi. 8:9.

3. Re ma sai wo uvi evawere gbe evevọwẹ, eme o gwọlọ nọ ma re ru?

³ Jemis olele na ọ ta kpahe ugogo oware nọ o rẹ wha uvi  evawere gbe evevọwẹ ze. O kere nọ: “Ohwo nọ o re rri uzi ogbagba nọ o rẹ wha ufuoma ze na kokodo jẹ ruabọhọ iẹe . . . o ti wo evawere evaọ oware nọ o bi ru na.” (Jem. 1:25) Jihova nọ ọ kẹ uzi ogbagba na, ọ mae riẹ oware nọ o rẹ lẹliẹ ohwo-akpọ wo evawere gbe evevọwẹ. Ọ kẹ ọzae-avọ-aye ọsosuọ na eware kpobi nọ a gwọlọ, te uvi ufuoma nọ o rẹ sai ru ai wo evawere.

4. Ufuoma vẹ Adamu avọ Ivi a reawere riẹ? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁴ Ma te bi se uzou ọsosuọ gbe orọ avivẹ obe Emuhọ, ma rẹ ruẹ nọ Adamu avọ Ivi a reawere ufuoma nọ ahwo-akpọ a be sai wo nẹnẹ hẹ, oyehọ ufuoma rono ozodhẹ gbe okienyẹ, yọ a wo eware kpobi nọ a ginẹ gwọlọ. A jẹ ruawa kpahe emu, iruo, ẹyao, gbe uwhu hu. (Emu. 1:​27-29; 2:​8, 9, 15) Kọ onana u dhesẹ nọ ufuoma nọ Adamu avọ Ivi a wo, u wo umuo ho? Joma ruẹ.

5. Wo ohẹriẹ no epanọ ahwo buobu a roro, re a ta nọ ohwo o wo ufuoma eme o gwọlọ?

⁵ Ahwo buobu a re roro nọ re a ta nọ ohwo o gine wo ufuoma, u dhesẹ nọ o re ru oware kpobi nọ u je rie ghelọ oware kpobi nọ u re noi ze kẹhẹ. The World Book Encyclopedia o ta nọ ufuoma yọ “udu nọ ohwo ọ rẹ rọ salọ je ru oware nọ ọ salọ na.” Rekọ obe na o ta re nọ: “A te rri rie evaọ abọ uzi, u re dhesẹ nọ ahwo a wo ufuoma nọ egọmeti o gbe mu fi ọnyaba họ kẹ ahwo ho evaọ eware nọ a salọ nọ a re ru, onọ o rẹ jọ okienyẹ.” Onana u te dhesẹ nọ re ahwo a sae reawere ufuoma, o gwọlọ nọ ọnyaba jọ ọ rẹ jariẹ. Onọ na họ: O tẹ rrọ ere, kọ ono o wo udu nọ ọ rẹ rọ vuẹ omai umuo nọ u gine fo nọ ma rẹ nyaba?

6. (a) Fikieme Jihova ọvo o ro wo ufuoma nọ u wo umuo ho? (b) Oghẹrẹ ufuoma vẹ ahwo-akpọ a rẹ sae reawere riẹ, kọ fikieme?

⁶ Evaọ ẹme ufuoma, ugogo oware jọ nọ u fo nọ ma re wo họ iroro họ, Jihova Ọghẹnẹ ọvo họ ọnọ o wo ufuoma nọ u wo oba ha. Fikieme? Keme ọye họ Ọnọ ọ ma eware kpobi, yọ ọye họ Ọnọ ọ mai kpehru, Osu ehrugbakpọ na. (1 Tim. 1:17; Evia. 4:11) Muẹrohọ eme nọ Devidi ovie na o ro dhesẹ ọkwa Jihova gbe epanọ o kpehru te. (Se 1 Iruẹru-Ivie 29:​11, 12.) Wo ohẹriẹ, ufuoma nọ emama nọ e rrọ odhiwu gbe akpọ a wo, u wo umuo. O gwọlọ nọ a re vuhumu nọ Jihova Ọghẹnẹ o wo udu nọ ọ rẹ rọ ta sọ oware u kiete, o roja, hayo u fo. Ona họ oware nọ Jihova Ọghẹnẹ o ru evaọ okenọ ọ ma Adamu avọ Ivi.

7. Eware jọ vẹ e rrọ ẹkoma mai nọ i re fiba evawere mai?

⁷ Dede nọ Adamu avọ Ivi a reawere ufuoma sa-sa evaọ oke ọsosuọ, Ọghẹnẹ o fi ọnyaba họ kẹ ae evaọ eware jọ. A wo ọnyaba sa-sa nọ o jọ ẹkoma rai. Wọhọ oriruo, a riẹ nọ re a sae jọ uzuazọ, o gwọlọ nọ a rẹ wẹ, re emu, wezẹ, je ru eware efa jọ. Kọ eware nana nọ a je ru na, u ru nọ a ro roro nọ a wo ufuoma ha? Ijo, keme Jihova o ru nọ a je ro wo evawere gbe evevọwẹ makọ evaọ eware ikẹdẹ kẹdẹ itieye na dede. (Ol. 104:​14, 15; Ọtausi. 3:​12, 13) Ono eva e rẹ were he nọ omofou ọyẹyẹrẹ o te bi fou ku ei, nọ ọ tẹ be re emamọ emu, hayo nọ ọ tẹ wezẹ ziezi evaọ aso jẹ rọwo ze? Ma re ru eware nana nọ i wuzou na avọ evawere, yọ ma re rri rai wọhọ owha ogbẹgbẹdẹ hẹ. Avro  ọ riẹ hẹ, epọvo na re Adamu avọ Ivi a rri eware nana.

8. Uzi vẹ Ọghẹnẹ o jie kẹ Adamu avọ Ivi, kọ fikieme?

⁸ Jihova o jie uzi kẹ Adamu avọ Ivi inọ jọ a yẹ vọ akpọ na, jẹ rẹrotei. (Emu. 1:28) Kọ uzi nana u ru nọ a gbe ro wo ufuoma ha? Vievie! Ọghẹnẹ o jie uzi nana re ahwo-akpọ a sai fiobọhọ ru ẹjiroro riẹ gba, koyehọ re ahwo-akpọ nọ a rrọ gbagba a vọ otọakpọ na je zihe iei ruọ aparadase. (Aiz. 45:18) Nẹnẹ, o wọso oreva Jihova ha nọ ahwo a tẹ salọ nọ a rẹ rọo ho, hayo a rẹ rọo rekọ a gwọlọ yẹ ọmọ họ. Rekọ ahwo buobu a be rọo je yẹ emọ ghelọ use-abọ nọ u re lele onana. (1 Kọr. 7:​36-38) Fikieme? Keme wọhọ epanọ u fo nọ o rẹ jọ, onana o rẹ lẹliẹ ahwo wo evawere gbe evevọwẹ. (Ol. 127:3) Adamu avọ Ivi a hae te reawere orọo gbe uzuazọ uviuwou evaọ otọakpọ na bẹdẹ bẹdẹ.

9. Fikieme uzi Ọghẹnẹ nọ o rrọ Emuhọ 2:17 o gbẹ rrọ orọ okienyẹ hayo onọ u wuzou hu?

⁹ Jihova o jie uzi ofa kẹ Adamu avọ Ivi jẹ ta oware nọ u re noi ze nọ a tẹ ghẹmeeyo inọ: “Whọ rẹ re ure ẹriẹ ewoma gbe eyoma na ha, keme eva ẹdẹ nọ whọ re riẹ, who re ti whuẹ.” (Emu. 2:17) Kọ uzi nana o jọ orọ okienyẹ, hayo onọ u wuzou hu? Kọ u ru nọ Adamu avọ Ivi a gbe ro wo ufuoma ha? Dazigbe. Evaọ uzẹme, egbaeriariẹ Ebaibol buobu a ta kpahe areghẹ nọ ọ rrọ uzi na gbe epanọ u ro fo. Wọhọ oriruo, ọgbaeriariẹ jọ ọ ta nọ: “Otofa uzi Ọghẹnẹ nọ o rrọ [Emuhọ 2:​16, 17] na họ, Ọghẹnẹ ọvo ọ riẹ oware nọ u woma . . . kẹ ahwo-akpọ yọ Ọghẹnẹ ọvo ọ riẹ oware nọ u woma . . . kẹ ai hi. Re ahwo-akpọ a sae reawere ‘ewoma’ na, o gwọlọ nọ a rẹ rẹroso Ọghẹnẹ je yoẹme kẹe. A tẹ ghẹmeeyo, ae ọvo a te jiroro kẹ omarai kpahe oware nọ u woma . . . gbe onọ u woma ha.” Onana yọ owha nọ ahwo-akpọ ọvo a rẹ sae wọ kẹ omarai hi.

10. Fikieme ufuoma iroro-ejẹ, avọ udu nọ ohwo ọ rẹ rọ salọ oware uwoma gbe uyoma e gbẹ rrọ oware ovona ha?

¹⁰ Ahwo buobu a te se kpahe uzi nọ Jihova o jie kẹ Adamu na, a rẹ ta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ ufuoma nọ o re ro ru oware nọ ọ gwọlọ họ. Eme itieye i dhesẹ nọ ahwo nana a riẹ ohẹriẹ nọ o rrọ ufuoma nọ ohwo o re ro ru oware nọ ọ gwọlọ họ, gbe udu nọ ohwo ọ rẹ rọ jiroro kpahe oware uwoma gbe uyoma. Adamu avọ Ivi a wo ufuoma nọ a rẹ rọ salọ sọ a re yoẹme kẹ Ọghẹnẹ hayo yoẹme kẹe he. Rekọ Ọghẹnẹ ọvo o wo udu nọ ọ rẹ rọ vuẹ omai oware nọ u woma gbe onọ u yoma, yọ onana “ure ẹriẹ ewoma gbe eyoma” nọ o jọ ọgbọ Idẹn na u dikihẹ kẹ. (Emu. 2:9) Uzẹme riẹ họ, ma rẹ sae riẹ oware nọ u ti no owojẹ mai ze ẹsikpobi hi, kabikọ re ma wo imuẹro inọ ewoma ọvo o ti noi ze. Oyejabọ nọ ma rẹ rọ ruẹ inọ ahwo jọ a rẹ rọ emamọ eva ru oware hayo jiroro, rekọ ukuhọ riẹ uye hayo okpẹtu o ve noi ze. (Itẹ 14:12) Sebaẹgba ohwo-akpọ họ oware jọ nọ o rẹ mae wha onana ze. Jihova ọ rehọ uzi nọ o jie kẹ Adamu avọ Ivi na wuhrẹ ai epanọ a sae rọ rehọ uvi ufuoma ruiruo. Evaọ oghẹrẹ vẹ, kọ eme Adamu avọ Ivi a ru evaọ ẹme nana?

11, 12. Fikieme oware nọ Adamu avọ Ivi a salọ o rọ wha okpẹtu ze? Kẹ oriruo.

¹¹ U yoma kẹhẹ, Adamu avọ Ivi a ghẹmeeyo. Ivi ọ sai fi odawọ Setan kparobọ họ nọ ọ ta kẹe nọ: “Ibiaro rai  i re ti rovie, wha vẹ te jọ wọhọ Ọghẹnẹ, nọ ọ rẹ riẹ uwoma gbe uyoma.” (Emu. 3:5) Kọ owọ nọ Adamu avọ Ivi a jẹ uwhremu na u ru nọ a ro wo ufuoma vi epaọ ọsosuọ? Vievie, eware e nya epanọ a roro ho. Oware nọ Setan ọ ta kẹ ae na u te rai obọ họ. A ruẹ vuhumu uwhremu na inọ a tẹ ghẹmeeyo kẹ Jihova je ru orọ obọrai, o rẹ wha uye ze. (Emu. 3:​16-19) Fikieme? Keme Jihova ọ kẹ ohwo-akpọ ufuoma nọ ọ rẹ rọ jiroro kẹ omariẹ kpahe oware nọ u woma gbe onọ u yoma ha.​—Se Itẹ 20:24; Jerimaya 10:23.

¹² Ma sae rọ ohwo nọ ọ rẹ dhẹ arupre kẹ oriruo onana. Re ọ sai te oria nọ ọ be nya gbẹsinẹdẹ, o gwọlọ nọ ọ rẹ rra arupre na lele oria nọ a ta kẹe. Irupre i wo ekwakwa nọ e rrọ eva rai nọ i re fiobọhọ kẹ ohwo nọ ọ be dhẹe ta ẹme kugbe ahwo nọ a rrọ obọ otọ kpọe, re ọ ruẹsi te oria nọ ọ be nya gbẹsinẹdẹ. Rekọ ohwo nọ ọ be dhẹ arupre o te gbobọnẹ uthubro nọ a be kẹe jẹ jiroro nọ oria nọ u je rie ọ rẹ rehọ arupre na rra, okpẹtu o re noi ze. Wọhọ oriruo nọ ma kẹ na, Adamu avọ Ivi a salọ nọ a re ru orọ obọrai. A kiuke ku ọkpọvio nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ rai. Kọ eme o no rie ze? Okpẹtu ologbo, onọ o wha uzioraha gbe uwhu se ae omarai gbe emọ nọ a ti yẹ kpobi. (Rom 5:12) Fikinọ a gwọlọ nọ a rẹ jiroro oware nọ u woma gbe onọ u yoma kẹ omobọ rai, u ru nọ a ro ku uvi ufuoma nọ a wo vẹre fiẹ.

13, 14. Ẹvẹ ma sai ro wo uvi ufuoma?

¹³ Ahwo buobu a re roro nọ epanọ a wo ufuoma te, ere eware i ti woma kẹ ai te. Rekọ uzẹme riẹ họ, ohwo o te wo ufuoma ga hrọ o rẹ wọhọ ẹsenọ o kru ọgbọdọ akava. Uvi ufuoma o rẹ ginẹ wha irere buobu ze, rekọ dai roro epanọ akpọ na ọ hai ti yoma te o hẹ jọnọ a fi ọnyaba họ evaọ oware ovo ho. Onana u ru nọ obe na The World Book Encyclopedia o rọ ta nọ izi ekwotọ sa-sa nọ a fihọ e rẹ thọ ahwo, yọ evaọ oke ovona, e be whaha ahwo na eware jọ nọ a gwọlọ ru. Onana o rẹ sae  jọ bẹbẹ ẹsejọ. Agbẹta nọ ahwo a ro kere ebe izi buobu, je ru nọ o rọ gwọlọ eriẹ-izi buobu nọ e rẹ fotọ izi na gbe ibruoziẹ nọ e rẹ ruẹ nọ a koko i rai.

¹⁴ Wo ohẹriẹ, Jesu o dhesẹ edhere owoma jọ nọ ma sae rọ reawere uvi ufuoma. Ọ ta nọ: “Wha te bi koko eme mẹ ẹsikpobi, yọ whai ginọ ilele mẹ, yọ wha te riẹ uzẹme na, uzẹme na u ve ti si owhai no igbo.” (Jọn 8:​31, 32) Eware ivẹ jọ nọ Jesu ọ ta nọ i re ru omai wo uvi ufuoma ena: Ma rẹ rọwo uzẹme nọ o wuhrẹ, ma ve je zihe ruọ ilele riẹ. Enẹ ma re ro wo uvi ufuoma. Rekọ ufuoma rono eme? Jesu ọ ta re nọ: “Ohwo kpobi nọ ọ be raha uzi yọ ọrigbo uzioraha. . . . Ọmọ na o te si owhai no igbo, yọ wha gine zihe ruọ emuyẹ no.”​—Jọn 8:​34, 36.

15. Fikieme ufuoma nọ Jesu ọ ya eyaa riẹ na o sai ro gine ru omai jọ “emuyẹ”?

¹⁵ O rrọ vevẹ inọ oghẹrẹ ufuoma nọ Jesu ọ ya eyaa riẹ nọ ilele riẹ a ti wo na u woma vi onọ ahwo buobu a be gwọlọ nẹnẹ na. Okenọ Jesu ọ ta nọ: “Ọmọ na o te si owhai no igbo, yọ wha gine zihe ruọ emuyẹ no,” ọ jẹ ta kpahe ufuoma rono igbo “uzioraha,” onọ o rrọ igbo nọ e mae yoma kpaobọ. Orọnikọ oware uyoma ovo uzioraha o rẹ sae wọ omai ru hu, o rẹ sae jẹ whaha omai eruo oware nọ ma riẹ nọ u woma. Enẹ ma rọ rrọ erigbo uzioraha, yọ edada, uye-oruẹ gbe uwhu ọvo o rẹ wha ze. (Rom 6:23) Pọl ukọ na ọ rọ ẹro ruẹ edada nana. (Se Ahwo Rom 7:​21-25.) Nọ Ọghẹnẹ o te si uzioraha notọ no, ẹsiẹe ma te sai ro wo uvi ufuoma nọ Adamu avọ Ivi a reawere riẹ evaọ oke ọsosuọ.

16. Ẹvẹ ma sae rọ ginẹ jọ “emuyẹ”?

¹⁶ Ẹme nọ Jesu ọ ta inọ “wha te bi koko eme mẹ ẹsikpobi,” u dhesẹ nọ ma tẹ gwọlọ jọ emuyẹ, ma re wo ọnyaba jọ evaọ oware kpobi. Nọ ma roma mudhe kẹ Ọghẹnẹ no na, ma vro oma mai no jẹ salọ nọ ma re ru lele iwuhrẹ Jesu wọhọ epanọ ilele riẹ a ru. (Mat. 16:24) Wọhọ epanọ Jesu ọ ya eyaa riẹ, ma ti wo uvi ufuoma evaọ okenọ ma ti wo erere no idhe ẹtanigbo riẹ ze gbagba.

17. (a) Eme ọ te lẹliẹ owhẹ wo uvi evawere evaọ uzuazọ? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁷ Nọ ma rrọ ilele Jesu na, ma te bi ru lele iwuhrẹ riẹ, u re ru omai wo evawere gbe evevọwẹ evaọ uzuazọ. Onana u ti je ru nọ ma ti ro no igbo uzioraha gbe uwhu bẹdẹ bẹdẹ. (Se Ahwo Rom 8:​1, 2, 20, 21.) Uzoẹme nọ o rrọ aro na o te ta kpahe epanọ ma sae rọ rehọ ufuoma nọ ma wo enẹna ru oware nọ u fo, re ma sae kẹ Jihova, Ọghẹnẹ uvi ufuoma na orro bẹbẹ bẹdẹ.