1, 2. (a) Ẹvẹ orọo u ro muhọ? (b) Eme o rẹ sae jọnọ ọzae-avọ-aye ọsosuọ na a vuhumu kpahe orọo? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

ORỌO yọ abọjọ uzuazọ uyero ohwo-akpọ. Ma te roro kpahe epanọ orọo u ro muhọ gbe ẹjiroro riẹ o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai wo emamọ eriwo kpahe ọruẹrẹfihotọ nana. O rẹ jẹ sai ru nọ ma rẹ rọ reawere eghale nọ i re noi ze ziezi. Nọ Ọghẹnẹ ọ ma Adamu, ọzae ọsosuọ na no, ọ tẹ rọ erao na sei re o mu odẹ kẹ ae. Rekọ “ohwo na [ọ] ruẹ ofiobọhọ nọ o fo rie he.” Fikiere Ọghẹnẹ o te ru Adamu kieruọ owezẹ udidi, kẹsena ọ tẹ rehọ ubiofẹ riẹ jọ, jẹ rehọ iẹe ma aye, ọ tẹ rehọ iẹe se ọzae na. (Se Emuhọ 2:20-24.) Enẹ orọo o rọ rrọ ọruẹrẹfihotọ nọ Ọghẹnẹ ọ tohọ.

² Jesu ọ kẹ imuẹro inọ Jihova họ ọnọ ọ ta nọ: “Ọzae ọ rẹ nyasiọ ọsẹ gbe oni riẹ ba ọ vẹ talamu aye riẹ, aimava na a vẹ jọ uwo ovo.” (Mat. 19:4, 5) O sae jọnọ ubiofẹ Adamu nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma aye ọsosuọ na u ru ọzae-avọ-aye ọsosuọ na riẹ nọ aimava na a rẹ kpekpe ohwohwo oma gaga. Ọruẹrẹfihotọ orọo-ofa o jariẹ hẹ, yọ onọ ohwo o re ro wo vrẹ ọzae hayo aye ọvo o jariẹ gbe he.

3. Eme o jọ obọdẹ ẹjiroro jọ nọ a rẹ rọ rọo?

³ Eva e were Adamu gaga nọ ọ ruẹ aye oyoyou riẹ na, ọnọ o se Ivi. Ivi ọ te jọ “ofiobọhọ” kẹ Adamu, yọ aimava na a te ru owha-iruo rai gba ziezi wọhọ ọzae-avọ-aye, a te hae wha evawere se ohwohwo kẹdẹ kẹdẹ. (Emu. 2:18) Re ọzae-avọ-aye a yẹ emọ je vi evaọ akpọ na o jọ ugogo ẹjiroro jọ nọ a rẹ rọ rọo. (Emu. 1:28) Dede nọ emọ a you esẹgbini rai, u re te oke nọ a rẹ rọ nyasiọ esẹgbini rai ba jẹ ruọ orọo, a ve wo uviuwou obọrai. Ẹjiroro ọsosuọ Ọghẹnẹ kẹ ahwo-akpọ họ, re a yẹ akpọ na vọ te umuo nọ u fo, re a je ru ọgbọ owoma na kẹre bẹsenọ otọakpọ na soso u re zihe ruọ aparadase.

4. Eme ọ via kẹ orọo ọsosuọ?

⁴ Okpẹtu o te orọo ọsosuọ na keme Adamu avọ Ivi a rọ ufuoma iroro ejẹ rai ru iruo thọthọ nọ a ghẹmeeyo kẹ Jihova. “Araomuomu anwae na,” koyehọ Setan Ẹdhọ na ọ viẹ Ivi họ rọwo nọ otẹrọnọ ọ re ubi-ure “ẹriẹ ewoma gbe eyoma na,” o ti wo obọdẹ eriariẹ nọ ọ te sae rọ jiroro kẹ omariẹ kpahe oware nọ u woma gbe onọ u yoma. Ivi o dhesẹ adhẹẹ kẹ udu-esuo ọzae riẹ hẹ keme ọ nọ ọzae riẹ kpahe ẹme na ha. Yọ ukpenọ Adamu o yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, o mi Ivi ubi-ure nọ ọ kẹ riẹ na.—Evia. 12:9; Emu. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no uyo nọ Adamu avọ Ivi a kẹ Jihova ze?

⁵ Okenọ Ọghẹnẹ ọ nọ Adamu, Adamu o te gu ẹme na fihọ aye riẹ uzou inọ: “Aye nọ whọ rọ kẹ omẹ re mẹ avọ iẹ ma gbẹ jọ, ọye ọ kẹ omẹ ubi-ure na mẹ tẹ re iẹe.” Ivi omariẹ o te je gu ẹme na fihọ araomuomu na uzou inọ ọye ọ viẹ riẹ họ. (Emu. 3:12, 13) Inoma nọ i fioka ha a gu na! Aghẹmeeyo ọzae-avọ-aye ọsosuọ na u ru nọ Jihova o ro bruoziẹ kpe ai. Onana yọ unuovẹvẹ ulogbo kẹ omai! Re ọzae-avọ-aye a sai wo evawere evaọ orọo rai, o gwọlọ nọ aimava a rẹ jẹ owha-iruo nọ Jihova ọ kẹ rai rehọ je yoẹme kẹe.

6. Ẹvẹ whọ rẹ sae fotọ eruẹaruẹ nọ e rrọ Emuhọ 3:15?

⁶ Ghelọ oware nọ Setan o ru evaọ ọgbọ Idẹn na, Jihova ọ rọ eruẹaruẹ ọsosuọ nọ e rrọ Ebaibol na kẹ ahwo-akpọ ẹruore. (Se Emuhọ 3:15.) Ubi “aye” na ọ rẹ te “nwa” hayo whọlọ omama ẹzi yena nọ ọ wọso Jihova na. Jihova ọ tẹ rọ ere ru ahwo-akpọ riẹ umutho jọ kpahe obọdẹ usu nọ o rrọ udevie riẹ avọ emama ẹzi gbidi gbidi nọ e be gọe evaọ obọ odhiwu. Uwhremu na, Ikereakere na i te ru ei vẹ inọ evaọ ukoko Ọghẹnẹ nọ o wọhọ aye kẹe na ọ te jọ vi ọjọ ze nọ ọ te whọlọ Ẹdhọ. O ve ti rovie edhere fihọ nọ ahwo-akpọ nọ a yoẹme a re ro wo ẹruore nọ Adamu avọ Ivi a kufiẹ na, koyehọ onọ a rẹ rọ rria bẹdẹ bẹdẹ wọhọ epaọ ẹjiroro ọsosuọ Jihova.—Jọn 3:16.

7. (a) Eme o via kẹ orọo no anwọ okenọ Adamu avọ Ivi a rọ ghẹmeeyo? (b) Ẹvẹ Ebaibol na ọ ta nọ ọzae-avọ-aye a re yerikugbe ohwohwo?

⁷ Aghẹmeeyo Adamu avọ Ivi u kpomahọ orọo rai yoyoma, yọ ere ọvona u kpomahọ erọo efa kpobi no anwọ oke yena ze. Wọhọ oriruo, Ivi avọ eyae nọ e rọ kpahe iẹe kpobi a re ti wo edada evaọ oke udihọ gbe eyẹ. Eyae e rẹ te gwọlọ ezae rai noke toke, rekọ ezae i re ti su eyae rai, tubẹ rọ obọ ogaga ru onana wọhọ epanọ ma be ruẹ evaọ erọo buobu nẹnẹ. (Emu. 3:16) Ebaibol na ọ ta nọ ezae a hae rọ edhere oyoyou yerikugbe eyae rai dede nọ ae a wuzou rai. Evaọ abọdekọ riẹ, eyae na a rẹ  romakpotọ kẹ ezae rai nọ i wuzou rai na. (Ẹf. 5:33) Fiki ọrọwokugbe nọ ọ rrọ udevie ezae-avọ-eyae Ileleikristi, u ru nọ ebẹbẹ nọ e hae romavia evaọ orọo rai i bi ro kpotọ hayo nọ a be rọ whaha ae.

8. Ẹvẹ orọo o jọ no oke Adamu rite oke Owhe Ologbo na?

⁸ Taure uzioraha gbe uwhu o tẹ te wha uwhu se Adamu avọ Ivi, a yẹ emọ, te emetẹ te emezae. (Emu. 5:4) Keni, ọmọ ọsosuọ rai ọ rọo omoni riẹ jọ nọ ọ rrọ ọmọtẹ. Lemẹk nọ o no uyẹ Keni ze ọ jọ ọzae ọsosuọ nọ Ebaibol ọ ta nọ o wo eyae ivẹ. (Emu. 4:17, 19) Evaọ ige nọ i no oke Adamu rite oke Noa nọ Owhe Ologbo na o ro ku, umutho ahwo jọ ọvo Ebaibol na ọ ta nọ a jẹ gọ Jihova. Ebẹle, Enọk, gbe Noa avọ uviuwou riẹ a jọ usu ahwo nana. Ebaibol na ọ ta nọ evaọ oke Noa, “Emọ Ọghẹnẹ a . . . ruẹ nọ emetẹ ahwo . . . a woma gaga; a te mu ọvuọ aye nọ ọ were riẹ họ ẹrehọ.” Omakugbe ijẹle nọ i zihe ruọ ahwo avọ emetẹ ahwo-akpọ nọ o jọ ẹjiroro Ọghẹnẹ no emuhọ ze he na, u ru nọ a ro yẹ egwara nọ a se Nẹfilim. Ofariẹ, “umuomu ohwo o ro thesiwa evaọ akpọ na” yọ “iroro eva riẹ evọ avọ eyoma kẹse kẹse.”—Emu. 6:1-5.

9. Eme Jihova o ru ahwo omuomu evaọ oke Noa, kọ eme oware nọ o via evaọ oke yena o rẹ sai wuhrẹ omai?

⁹ Jihova ọ rehọ Owhe oke Noa na ze re ọ ruẹse raha ahwo omuomu. Evaọ oke yena, ahwo a jẹ roma kẹ iruẹru uzuazọ ikẹdẹ kẹdẹ, onọ u kugbe orọo te epanọ a gbẹ jẹ rọ daezọ ẹme nọ “Noa, ọtausiuwoma ẹrẹreokie” na ọ jẹ ta kẹ ae he kpahe ọraha nọ ọ be tha. (2 Pita 2:5) Jesu ọ rọ uyero oke yena dhesẹ oware nọ o te via evaọ oke mai na. (Se Matiu 24:37-39.) Nẹnẹ, ahwo buobu a be rọwo gaviezọ kẹ emamọ usi Uvie Ọghẹnẹ nọ a rrọ akpọ-soso whowho na ha, onọ o rrọ isẹri kẹ erẹwho akpọ na soso taure a tẹ te raha akpọ omuomu nana. Ajọ onana o jọ obọdẹ uwuhrẹ kẹ omai. Ma du kuvẹ vievie he re eware wọhọ orọo gbe emọ-iyẹ u ru nọ ma gbẹ rọ kareghẹhọ nọ ẹdẹ Jihova ọ kẹle gaga no ho.

10. (a) Oghẹrẹ uruemu vẹ ahwo a je ru nọ o dotọ fia? (b) Ẹvẹ Abraham avọ Sera aye riẹ a ro fi emamọ oriruo hotọ evaọ orọo rai?

¹⁰ Dede nọ aye ọvuọvo Noa gbe emọ esa riẹ a wo kẹ omarai, ahwo a je wo eyae vrẹ ọvo evaọ oke yena. Evaọ ewho buobu, ọfariẹ-ogbe ọ jọ uruemu nọ o dotọ fia, yọ a je tube ku ei gbe iruẹru egagọ. Okenọ Abram (Abraham) avọ Sarai (Sera) aye riẹ a kwa kpobọ Kenan wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ vuẹ rai, ahwo ẹkwotọ yena a je ru iruemu etọtọ nọ i re si adhẹẹ no orọo. Fikiere Jihova ọ tẹ ta nọ ọ rẹ raha Sọdọm avọ Gomora keme ọfariẹ-ogbe ahwo ekwotọ ivẹ nana o yoma thesiwa. Abraham ọ jọ emamọ ọzae uwou-orọo nọ ọ rẹrote uviuwou riẹ ziezi, yọ Sera ọ roma kpotọ kẹ ọzae riẹ jẹ rọ ere fi emamọ oriruo hotọ. (Se 1 Pita 3:3-6.) Abraham ọ daoma ruẹ nọ Aiziki ọmọ riẹ o wo aye evaọ usu idibo Jihova. Osegboja nọ Jekọp ọmọ Aiziki o wo kẹ egagọ uzẹme o wọ riẹ ru epọvo na, ọnọ emọ riẹ i zihe ruọ esẹ-erua 12 Izrẹl.

11. Ẹvẹ Uzi Mosis na o rọ thọ ahwo Izrẹl?

¹¹ Uwhremu na, Jihova ọ tẹ te re ọvọ kugbe uyẹ Jekọp (Izrẹl). Uzi Mosis na o jẹ kpọ iruẹru orọo oke yena, onọ u  kugbe unu ọrivẹ-orọo nọ ohwo o re wo. U fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl daji egagọ uzẹme, keme o kuvẹ nọ a rẹ rọ ruọ orọo kugbe egedhọ họ. (Se Iziewariẹ 7:3, 4.) Ẹbẹbẹ ọ tẹ romavia evaọ orọo, ekpako na a jẹ hai fiobọhọ. Ọrivẹ-orọo o te bi gbe-ọfariẹ, re ihri, hayo vi iviẹro, u wo ugogo oware nọ a re ru ei. Uzi na o kuvẹ kẹ orọo-ofa, rekọ orọnikọ a re mu onana ru hu. Ọzae ọ rẹ sae siọ aye riẹ nọ ọ tẹ “ruẹ egbegbe eva obọ riẹ.” (Izie. 24:1) Uzi na o fodẹ ugogo oghẹrẹ “egbegbe” na ha, rekọ ma sae ta nọ onana kẹre te eware esese he.—Izerẹ 19:18.

12, 13. (a) Ẹvẹ ezae uwou-orọo jọ a je ru eyae rai evaọ oke Malakae? (b) Nẹnẹ, otẹrọnọ Oleleikristi nọ ọ họ-ame no ọ dhẹ lele ọrivẹ-orọo omọfa vrẹ, eme o re noi ze?

¹² Evaọ oke Malakae ọruẹaro na, ezae uwou-orọo ahwo Ju buobu a jẹ rọ ẹghẹ lele eyae rai yeri, be rehọ oghẹrẹ inoma kpobi siọ ae. Enẹ ezae nana a je ro siobọno eyae oke uzoge rai, ẹsejọhọ re a ruẹse rehọ eyae nọ e gbẹ maha hayo eyae egedhọ. Evaọ oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ, ezae Ju a gbẹ jẹ rọ ẹghẹ siọ eyae rai “fiki oghẹrẹ oware kpobi.” (Mat. 19:3) Jihova o mukpahe oghẹrẹ orọo-ofa utioye.—Se Malakae 2:13-16.

¹³ Nẹnẹ, a rẹ jọ udevie idibo Ọghẹnẹ kuvẹ kẹ ẹghẹ evaọ orọo ho. Kọ otẹrọnọ ọzae hayo aye uwou-orọo nọ ọ họ-ame no ọ dhẹ lele ọrivẹ-orọo omọfa vrẹ, kẹsena ọ jẹ fa orọo nọ ọ jọ vẹre jẹ rọo ohwo ọkpokpọ na? Ohwo otiọye o gbe kurẹriẹ hẹ, a re si ei no ukoko re ukoko na o sae jọ fuafo. (1 Kọr. 5:11-13) Yọ ohwo otiọye na ọ rẹ “mọ ibi nọ i re dhesẹ ekurẹriẹ” taure a te ti zihẹ iei ziọ ukoko na. (Luk 3:8; 2 Kọr. 2:5-10) Oware utiona o rẹ kake via evaọ ukoko na ha. O make rrọ ere na, a rẹ tehe ezọ di kẹ oghẹrẹ ẹghẹ otiọye vievie he. Dede na, o nwani wo ugogo oke nọ o rẹ ruemu taure a te ti zihe ohwo otiọye na ziọ ukoko ho. Re ohwo na ọ sai dhesẹ nọ o gine kurẹriẹ no, o sae rehọ oware wọhọ ukpe ovo hayo tubẹ vrẹ ere. O tẹ make rọnọ a zihe ohwo na ziọ ukoko, o ti gbe gu ẹkẹunu riẹ evaọ “aro akaba oziẹobro Ọghẹnẹ” sọ o gine kurẹriẹ nevaze.—Rom 14:10-12; Rri Uwou-Eroro Na, ọrọ Akpegbọvo 15, 1979, ẹwẹ. 31-32, (ọrọ Oyibo).

14. Eme Uzi Mosis na u rugba?

¹⁴ Uzi Mosis na o kpọ uzuazọ uyero ahwo Izrẹl vrẹ etoke ikpe odu ọvo gbe egba isoi (1,500). U fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ ru lele ehri-izi ikiẹrẹe Jihova evaọ eme nọ i kiekpahe uviuwou gbe eware efa, o tẹ jẹ jọ ọsẹro nọ o su rai bru Mesaya na. (Gal. 3:23, 24) Iruo Uzi Mosis na i kuhọ evaọ okenọ Jesu o whu, kẹsena Ọghẹnẹ o te mu ọruẹrẹfihotọ ọkpokpọ họ. (Hib. 8:6) Ọruẹrẹfihotọ ọkpokpọ na ọ gbẹ kuvẹ kẹ eware jọ họ, enọ Uzi Mosis na o kuvẹ rai.

15. (a) Utee vẹ kpahe orọo ukoko Ileleikristi na u ti ru lele? (b) Eme o gwọlọ nọ Oleleikristi ọ rẹ kareghẹhọ nọ o te bi roro kpahe orọo-ofa?

¹⁵ Okenọ ahwo Farisi jọ a nọ Jesu onọ, ọ ta nọ Uzi Mosis na o kuvẹ re ohwo ọ fa orọo riẹ rekọ “orọnikọ ere o rrọ no emuhọ ze he.” (Mat. 19:6-8) Jesu ọ tẹ rọ enẹ dhesẹ nọ utee nọ Ọghẹnẹ o fihọ kẹ orọo evaọ ọgbọ Idẹn họ onọ ukoko Ileleikristi na u ti ru lele. (1 Tim. 3:2, 12) Nọ ọzae-avọ-aye a rrọ “uwo ovo” na, o gwọlọ nọ aimava na a rẹ talamu ohwohwo, je ru re uyoyou nọ  a wo kẹ Ọghẹnẹ gbe ohwohwo o bọ orọo rai ga. Ohwo ọ tẹ make fa orọo riẹ lele uzi ẹwho hayo egọmeti, yọ orọnikọ ọrivẹ-orọo riẹ o bruẹnwae he, ohwo na o wo uvẹ nọ ọ rẹ rọ rọo omọfa ha. (Mat. 19:9) O make rrọ ere na, ohwo ọ rẹ sae rọvrẹ ọrivẹ-orọo riẹ nọ o bruẹnwae rekinọ o kurẹriẹ, wọhọ epanọ Hosia ọ rọvrẹ Goma, aye riẹ nọ o je gbe-ọfariẹ. Epọvo na re, Jihova ọ re ohrọ ahwo Izrẹl nọ e jẹ gọ edhọ efa nọ i kurẹriẹ uwhremu na. (Hos. 3:1-5) Ma sae jẹ ta nọ, ohwo ọ tẹ riẹ nọ ọrivẹ-orọo riẹ o bruẹnwae, rekọ ọ tẹ wariẹ lele iei wezẹ ghele kiyọ u dhesẹ nọ ọ rọvrẹ riẹ no. U gbe wo ẹjiroro nọ o rọwokugbe Ikereakere na nọ ọ rẹ rọ fa orọo na ha

16. Eme Jesu ọ ta kpahe seba-ẹrọo?

¹⁶ Nọ Jesu ọ ta nọ ẹnwae-obro ọvo ọ rẹ fa orọo Ileleikristi uzẹme no, ọ tẹ ta kpahe “enọ i wo okẹ” uzuazọ seba-ẹrọo. O fibae nọ: “Jọ ọnọ ọ rẹ sai ru ere o ru ere.” (Mat. 19:10-12) Ahwo buobu a salọ nọ a rẹ rọo ho re a sae tẹrovi egagọ Jihova ziezi ababọ oware ovo nọ o rẹ rehọ iroro rai. Ma yere inievo itiena gaga kẹ owojẹ yena.

17. Eme o rẹ sai fiobọhọ kẹ Oleleikristi jiroro sọ ọ rẹ rọo hayo ọ rẹ rọo ho?

¹⁷ Sọ ohwo ọ rẹ rọo hayo ọ rẹ rọo ho yọ ẹme nọ ohwo ọ rẹ jọ udu oboriẹ jiroro kẹ omariẹ. Pọl ukọ na ọ ta nọ u woma re ohwo ọ seba ẹrọo; rekọ ọ ta re nọ: “Fiki ọfariẹ-ogbe nọ ọ da otọ fia, jọ ọzae kpobi o wo aye obọriẹ, jọ aye kpobi o wo ọzae obọriẹ.” Kẹsena o te fibae nọ: “Rekọ otẹrọnọ a be sae nyẹ oma rai hi, jọ a rọo, keme o mai woma re ohwo ọ rọo viukpenọ isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye e rẹ dae oma fia.” Nọ ohwo ọ tẹ rọo, o rẹ sai fiobọhọ nọ o gbe ro kie ruọ ẹbẹbẹ obẹlẹ omobọ-ohwo hayo ọfariẹ-ogbe he. U te no ere no, u fo nọ ohwo o re je roro kpahe unuikpe riẹ re evaọ ẹme nana keme Pọl ọ ta nọ: “Otẹrọnọ ohwo jọ o roro nọ ọ te gbẹ sae gba omariẹ hẹ nọ ọ gbẹ rọo ho, yọ ọ vrẹ udhudhu ọmoha no, enẹ u fo nọ o re ru: Jọ o ru oware nọ ọ gwọlọ; ọ raha uzi hi. Jọ a rọo.” (1 Kọr. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Dede na, u fo ho re isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye nọ e rẹ sae ruọ ohwo udu evaọ oke uzoge i ru ohwo mu okpakpa ruọ orọo. O sae jọnọ o ri te epanọ ọ sae rọ rẹrote ewha-iruo orọo ho.

18, 19. (a) Ẹvẹ u fo nọ orọo Oleleikristi u re ro muhọ? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁸ U fo nọ Oleleikristi ọ rẹ rọo ohwo nọ ọ roma mudhe kẹ Jihova no jẹ rọ udu riẹ kpobi you Jihova. Aimava na a re you ohwohwo ga te epanọ ọ rẹ rọ jọ ọtamuo rai inọ a rẹ jọ okugbe ọvo evaọ orọo. Ọghẹnẹ ọ rẹ siọ ae ba ẹghale he fikinọ a ru lele ohrẹ Ebaibol nọ o ta nọ a rọo “evaọ Olori na ọvo.” (1 Kọr. 7:39) Nọ a tẹ rọo no, eware nọ a te rọ ẹro ruẹ e te kẹ ae imuẹro nọ ohrẹ Ebaibol na kpahe epanọ orọo o sai ro wo evawere o ginẹ mai woma.

¹⁹ Evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma te ta kpahe ithubro Ebaibol nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ ezae-avọ-eyae Ileleikristi rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ orọo nọ e be roma via evaọ “edẹ urere” nana. Maero nọ o rọnọ ezae gbe eyae buobu a wo ekpehre iruemu nọ e rẹ wha ebẹbẹ fihọ orọo na. (2 Tim. 3:1-5) Jihova ọ kẹ omai ithubro nọ ma gwọlọ evaọ Ebaibol na. Enọ i re fiobọhọ kẹ omai wo orọo evawere nọ ma rrọ usu kugbe ibe Ileleikristi mai evaọ edhere nọ o bi su kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ na.—Mat. 7:13, 14.